Biylǧy säuırde Semeidegı Abaidyŋ ädebi-memorialdyq mūrajaiynyŋ aşylǧanyna 85 jyl toldy. Ūly aqynnyŋ ömırı men şyǧarmaşylyq jolynan tolyq maǧlūmat beretın mädeni mekeme - 1940 jyly säuırde qūrylǧan edı.
Qazaqstan tarihynda būl alǧaşqy ädebi-memorialdyq mūrajai boldy. Ol qazaqtyŋ ūly jazuşysy, akademik Mūhtar Äuezovtıŋ ūsynysy boiynşa Abaidyŋ 95 jyldyq mereitoiy qarsaŋynda, 1940 jyly Qazaq SSR-niŋ Halyq komissarlar keŋesinıŋ 1 säuirdegı qaulysy negızınde qūrylyp, sol jyly 16 qazan künı mereke üstınde aşylǧan bolatyn.
ALǦAŞQY QADAMDAR
Alǧaşynda mūrajai 1940-1944 jyldary Bekbai Baiysovtyŋ üiınde aşylyp, 1944-1967 jyldary Äniiar Moldabaevtyŋ üiıne qonys audardy. Būl üilerde Abai Semei qalasyna kelgen kezde tūrǧan. Bügıngı künge deiın Äniiar Moldabaevtyŋ üiı ǧana saqtalǧan.
1967 jyly Abaidyŋ 125 jyldyq mereitoiy qarsaŋynda mūrajai qaladaǧy säulet eskertkışterınıŋ bırı sanalatyn, ūly aqyn ömır sürgen däuır ülgısımen salynǧan köpes Roman Erşovtyŋ üiıne köşırıldı.
1990 jyly Qazaq KSR Ministrler keŋesınıŋ qaulysy boiynşa aqynnyŋ ädebi-memorialdyq mūrajaiy Abaidyŋ «Jidebai-Börili» memlekettik tarihi-mädeni jäne ädebi-memorialdyq qoryq-mūrajaiy bolyp qaita qūryldy. Qazırgı kezde mūrajai ädebi-memorialdyq muzei märtebesıne ierespublikadaǧy ırı qoryq-mūrajailardyŋ bırıne ainaldy.
JÜZDEGEN ŞAQYRYMMEN JETETIN BÖLIMDER
«Jidebai-Börili» memlekettik tarihi-mädeni jäne ädebi-memorialdyq qoryq-mūrajaiynyŋ är bölımınıŋ özındık erekşelıgı bar. Sol bölımder tek Semei qalasymen şektelmei, oblysaumaǧynda jatyr.
Cemei qalasyndaǧy muzei – özınşe bır keşen. Jidebaida Abai üi-mūrajaiy, «Abai-Şäkärım» memorialdyq keşenı, «Şäkärım aŋşylyq üiı» mūrajaiy, audany 6400 ga qoryq aimaǧy,Börılıde M. Äuezov üi-mūrajaiy ornalasqan. Ürjar audany Maqanşy auylynda Äset Naimanbaiūlynyŋ muzeiı osy memlekettık qoryq-mūrajaiynyŋ qūramynda jūmys ısteidı .
Mūrajaidyŋ tūŋǧyş direktory abaitanuşy ǧalym Qaiym Mūhamedhanov boldy. Ol muzeidı 1947-1951 jyldary basqardy.
ABAI ÜIINIŊ ALǦAŞQY ŞYRAQŞYSY
Qaiym Mūhamedhanovtyŋ Abai mūrasyna adaldyǧy men eŋbegı Mūhtar Äuezovtıŋ közıne erte tüsken. Adam tanuǧa öte sezımtal Äuezov Mūhamedhanovtyŋ boiynan adaldyqty, ızdenıske qūştarlyqty baiqap, oǧan ülken senım artqan. Sol sebeptı 1930 jyldardyŋ soŋynan bastap Abai men onyŋ şäkırtterınıŋ şyǧarmalaryn zertteu, jinaqtau, jäne bolaşaqta mūrajai aşu siiaqty jauapty mındetterdı Qaiymǧa tapsyrady.
Qaiym būl tapsyrmany şyn nietımen qabyldaidy. Boris Akerman esımdı ärıptesımen bırge jük kölıgıne otyryp, Şyŋǧystau öŋırın ailap aralaidy. Olardyŋ maqsaty – Abaidy közımen körgen, onyŋ äŋgımesın estıgen qariialarmen jolyǧyp, derek jinau. Olar aqyn turaly eskı estelıkterdı, äŋgımelerdı jazyp alyp, öleŋderınıŋ tüpnūsqasyn anyqtauǧa tyrysty.
Sapar barysynda Abai ömırıne qatysty tūrmystyq zattar, sirek qoljazbalar da tabylyp jatty. Nätijesınde 500-ge juyq jädıger jinalyp, ärqaisysyna ǧylymi sipattama berıldı. Būl sol kezeŋ üşın zor jetıstık bolatyn.
ABAI ÖLKETANU MUZEIINE TAPSYRǦAN JÄDIGERLER DE BAR
Mūrajai deregınşe, qoryq -mūrajaidyŋ negızgı qoryn 1885 jyly Abaidyŋ ölketanu muzeiıne tapsyrǧan zattary qūraidy. Bügıngı künı atalmyş zattardyŋ 30-ǧa juyǧy mūrajai qorynda saqtauly.
Qazır Abai Qūnanbaiūlynyŋ «Jidebai-Börılı» memlekettık tarihi-mädeni jäne ädebi-memorialdyq qoryq-mūrajaiynyŋ direktory – Ūlan Saǧadiev. Onyŋ aituynşa, bügınde mädeni mekeme Abaidyŋ mūrasyn nasihattauda talmai eŋbek etude.
“Mūrajai – respublika kölemınde Abai mūrasyn nasihattap kele jatqan aituly mädeniet oşaqtarynyŋ negızgısı. Būl oşaq ötken ǧasyrdyŋ orta şenınen bastap ūlt ziialylary Mūhtar Äuezov, Qaiym Mūhamedhanov, Ärham Ysqaqov syndy tarihi tūlǧalardyŋ bastamasymen boi tüzedı»,- deidı ol.
Aituynşa, muzeidıŋ Semei qalasyndaǧykeşenınıŋ bır ǧimaraty «Abaitanu» ortalyǧy bolyp jūmys ıstep keledı. Mūnda «Abaitanu» zaly, beineleu öner tuyndylary galereiasy jäne körmeler zaly ornalasqan. Būl ortalyqta 25 oryndyq kışı mäjılıs zaly bar. Galereia zalynda muzei qoryndaǧy beineleu öner tuyndylarynan josparǧa säikes arnaiy taqyryptarmen körmeler ūiymdastyrylyp, auysyp tūrady. Elımızdıŋ, öŋırımızdıŋ suretşılerınıŋ jeke körmelerı de ūiymdastyrylady. «Abaitanu» zalynda ärtürlı şaralar, döŋgelek üstel mäjılısterı ötkızıledı. Onda joǧarǧy oqu oryndarynyŋ studentterı men mektep oquşylaryna arnalǧan arnaiy «Abaitanu» sabaqtary ötkızılude.
«Abai mūrasy men aqyn şäkırtterı turaly derekterdı jan-jaqty zerttep, jinaqtap otyrǧan qara şaŋyraq tarihynda talai el maqtanyşyna ainalǧan aǧalarymyz ben apailarymyz eren eŋbek etıp, Abai şyǧarmaşylyǧyna bailanysty maqalalar jazylyp, dissertasiialar qorǧalyp, kıtaptar şyǧaryldy, el-elge nasihattaldy jäne bügıngı taŋda jalǧasyn tabuda. Mūnyŋ barlyǧy ötken tarih jäne bügıngı künde de qyzmetkerlerdıŋ atqaryp jürgen ısterı. Älı de talai jūmystar atqarylmaq”, - deidı Ūlan Saǧadiev.
Dana Nūrmūhanbet
«Adyrna»
