20 nauryz — Qazaqstannyŋ memleket retınde qalyptasuyna eleulı üles qosqan jäne elımızdı saqtau jolynda tynymsyz eŋbek etken tarihi tūlǧa – Jūmabek Ahmetūly Täşenovtıŋ tuǧan künı.
Jūmabek Ahmetūly Täşenov 1915 jyly 20 nauryzda Aqmola oblysy Vişnev audany Tanagül auylynda düniege kelgen. Aqmola temırjol tehnikumyn, KOKP OK janyndaǧy Joǧary partiia mektebın bıtırgen, ekonomika ǧylymdarynyŋ kandidaty.
Būl körnektı memlekettık jäne saiasi qairatkerdıŋ esımı täuelsız Qazaqstannyŋ tarihynda mäŋgılıkke jazylǧan. Onyŋ ömırıne arnalǧan kıtaptar şyǧaryldy, Astana, Almaty, Şymkent, Petropavl, Kökşetau qalalaryndaǧy jäne keibır audan ortalyqtaryndaǧy köşelerge esımı berılgen. Ol közı tırısınde-aq halyqtyŋ süiıktısıne ainalǧan.
Adamzattyŋ bükıl tarihy köptegen jarqyn tūlǧa ız-tüzsız joǧalyp ketken qarama-qaişy oqiǧalardyŋ moldyǧyn körsetedı. Otanǧa, öz halqyna jäne bolaşaq ūrpaq üşın adal da ainymai qyzmet etkenı üşın talai daŋqty tūlǧa kemsıtılıp, qorlandy. Eger belgılı bır kezeŋge qarasaq, keŋes zamanynda qazaqtar sot pen tergeusız qamauǧa alu, quǧyn-sürgın, keide ölımmen aiaqtalǧan ūzaq merzımge sotsyz sottau türınde ortalyq tarapynan qatty qysymǧa ūşyrady. Tıptı "Hruşevtıŋ jylymyǧy" kezınde de, reseilık basylymdarda jiı jazylǧandai, ortalyqqa qarsy şyqqan tūlǧalardy lauazymdarynan şettetu oŋai ıs boldy. Jūmabek Ahmetūly – ärine, özınıŋ erjürektıgımen, oilau tereŋdıgımen, köregendıgımen jäne respublikanyŋ müddelerın qorǧau jolyndaǧy maqsatty ūmtylysymen tanymal sanauly patriottyŋ bırı. Aty aŋyzǧa ainalǧan memleket qairatkerı Jūmabek Täşenovtıŋ esımı daŋqty qazaq batyrlary men halyq qaharmandarynyŋ tarihi esımderınıŋ qatarynda halyq jadynda saqtalyp qaldy.
ÖLGENNEN KEIIN DE BÄSEKELESTER ME?
70 jyl būryn, 1952 jyldyŋ qaŋtarynda Aqtöbe oblystyq partiia komitetınıŋ bırınşı hatşysy bolyp jap-jas Jūmabek Täşenov sailandy. Osylaişa, bügınde qazaqtardyŋ edäuır bölıgı soǧystan keiıngı kezeŋdegı respublikanyŋ eŋ körnektı memleket qairatkerı dep sanaityn adamnyŋ şapşaŋ mansaptyq samǧauy bastaldy. Ras, osy tūlǧa haqyndaǧy aŋyzdarǧa, tıptı mifterge negızdelegen pıkırlerdıŋ qaisysyn Täşenovtıŋ sözsız eŋbegı dep sanauǧa bolatynyn, qaisysy oidan şyǧarylǧanyn tüsınu öte qiyn.
Aqtöbe oblysynyŋ basşysy bolyp sailanǧannan keiın nebärı üş jyl ötken soŋ, 40 jasqa endı ǧana tolǧan Täşenov Qazaq KSR Joǧarǧy Keŋesı töralqasynyŋ töraǧasy boldy – resmi türde būl lauazym respublikada bırınşı (prezident, memleket basşysy siiaqty), al ıs jüzınde üşınşı basşy edı. Taǧy bes jyldan keiın ol Qazaqstandaǧy ekınşı tūlǧa – Ministrler Keŋesınıŋ töraǧasy, iaǧni Ükımet basşysy bolyp taǧaiyndaldy. Sonymen qatar, 1960 jyly qaŋtarda Dınmūhamed Qonaev respublika Kompartiiasy Ortalyq Komitetınıŋ bırınşı hatşysy bolyp sailandy.
Olardyŋ arasynda jasyryn bäsekelestık boldy ma? İä, äbden mümkın, jastau (tört jas kışı) ärı ambisiiasy küştı Täşenov bır künı Qonaevtyŋ ornyn basudy armandaǧan şyǧar, al ol öz kezegınde ony qarsylas retınde körmeuı mümkın emes. Bır jyldan keiın Täşenov quǧynǧa ūşyrady – oblystyq atqaru komitetı töraǧasynyŋ orynbasary etıp Şymkentke jıberıldı. Bırer jyldan keiın Qonaevtyŋ da lauazymy tömendedı (Täşenov siiaqty qūldyramasa da, oǧan da öte auyr tigenı anyq). Alaida, taǧy ekı jyl ötken soŋ onyŋ jūldyzy qaita jarqyrady: 1964 jylǧy qazandaǧy "partiiaışılık töŋkerıs", Nikita Hruşevtıŋ taqtan taidyryluy jäne Qonaevty qūrmetteitın Leonid Brejnevtıŋ köterıluı nätijesınde ol Ortalyq Komitettıŋ bırınşı hatşysy qyzmetın oraldy. Sodan keiın jiyrma jyldan astam uaqyt boiy respublikany basqardy.
Nelıkten qazır keŋes däuırınıŋ osy ekı qairatkerın baǧalauda Qonaevtyŋ eŋbegın tömendete otyryp, Täşenovty "batyrlandyru" basym bola bastady (Qonaevtyŋ mūragerlerı men janküierlerıne Jūmabek Ahmetūlyn tūǧyrǧa köterıp, Dınmūhamed Ahmetūlyn odan qūlatuǧa tyrysqandarǧa jiı toitrays beruge tura kelıp otyr)? Mümkın, bırneşe sebebın atauǧa bolar. Olardyŋ bırınşısı qazaq qoǧamynda keŋestık ötkenge, onyŋ ışınde respublikamyzdyŋ Qonaev esımımen bailanysty kezeŋıne terıs közqaraspen qaraityndardyŋ ülesınıŋ artuyna bailanysty. Ekınşısı bızdıŋ jappai sanamyzda "rejim qūrbandaryna" degen janaşyrlyqtyŋ joiylmaityndyǧyna bailanysty. Öitkenı, bügınde köptegen adam Täşenovtı däl osyndai qūrban dep sanaidy. Aqyrynda, üşınşı sebep Täşenovtıŋ sol kezdegı partiialyq-şaruaşylyq elitanyŋ köptegen basqa ökılınen aiyrmaşylyǧy – ana tılınde erkın söilep qana qoimai, ony belsendı qoldanyp, halyqtyq dästürlerdı bılgendıgınde. Bır sözben aitqanda, ol "taza qazaq" bolǧan, al Qonaev osy tūrǧydan "şala-qazaqtarǧa" jatqyzylǧan siiaqty.
Negızınde, Täşenovtı mūndai "batyrlandyrumen", tıptı idealdandyruymen kelısuge bolar (mümkın, ol şynymen de erekşe tūlǧa, naǧyz patriot jäne t. b. bolǧan şyǧar), bıraq ol köptegen basylymda, derektı filmderde, kıtaptarda eş qatelespeitın etıp körsetıledı, ol turaly jazylǧannyŋ jäne aitylǧannyŋ köbıne senu qiyn – äsırese sanaly ǧūmyryn keŋes zamanynda ötkızgen jäne sol kezdegı tärtıp pen ädet-ǧūrypty jaqsy bıletın adamdarǧa. Sonymen qatar, baǧalau köbınese qūjattyq dälelderge emes, bıreudıŋ bıreuge aitqanyna, däleldenbegen boljamdarǧa negızdelgen. Avtorlardyŋ közge ūryp tūrǧan subektivtılıgı de äser etedı – mysaly, būl Täşenovke arnalǧan "Şynjyrda ötken jolbarys" kıtabynda aiqyn baiqalady: oǧan tek jaǧymdy qasietter berılgen, al bäsekelesı Qonaevtyŋ portretı tolyǧymen qara tüspen boialǧan. Şynaiy ömırde būlai bolmaidy.
OIDAN ŞYǦARYLǦAN JAITQA KÖZIMNEN JAS PARLAIDY…
Orystıldı auditoriia Täşenovtıŋ tūlǧasynyŋ ainalasynda qandai aŋyz ben mif jasalǧandyǧy turaly, bylaişa aitqanda, şoǧyrlanǧan türde "Ötkennıŋ jaryǧy" derektı filmınen tüsınık ala alady – ol teledidarda körsetıldı, qazır Youtube-te bar. Avtor nemese jürgızuşı Zarina Mūhamedäli öz äŋgımesın Abylai hannyŋ bır köregendıgın aitudan bastaidy, sodan keiın bylai dep jalǧastyrady: "Resei imperiiasynyŋ otarşyldyq saiasaty, Keŋes Odaǧynyŋ sätsız reformalary Täuelsız Qazaqstanǧa qyzyǧarlyqtai mūra qaldyrǧan joq. Bıraq odan da jaman boluy mümkın edı: Hruşevtıŋ kezınde Qazaqstan eŋ bastysy – özınıŋ aumaqtyq tūtastyǧynan aiyrylyp qala jazdady. Bügın bız öz mansabyn qūrbandyqqa şalyp, keiıngı ūrpaq üşın tuǧan jerın qorǧap qalǧan adam turaly äŋgımeleimız".
Film keiıpkerınıŋ basty erlıgı turaly äŋgımege kırıspes būryn ol sarapşy retınde tartylǧan Täşenovtıŋ ömırı men qyzmetın zertteuşı Gülnär Kenjebulatova ekeuı būryn bolǧan jailardy eske alady. Jūmabek Ahmetūly "Sosialistık Qazaqstannan" bastap barlyq qazaq gazetınıŋ jabyluyna qarsy şyǧyp, olardy qūtqaryp qalǧan körınedı. Bıraq, mūndai qadamdy kım jäne qaşan bastaǧany turaly söz joq. Sonymen qatar, mūndai qauıp bar ekenın körsetetın qūjat ta joq. Şynynda da, bıreu "Sosialistık Qazaqstandy" – respublikanyŋ basty partiialyq basylymyn, demek, eŋ maŋyzdy (äsırese teledidar bızde sol kezde ǧana paida bolǧanyn eskersek) ideologiialyq qūraldy jauyp tastaǧysy keldı dep elestetu mümkın emes. Jergılıktı qazaqtıldı baspasözdıŋ de barlyǧy derlık partiialyq boldy.
İä, respublika Jazuşylar odaǧynyŋ organy – "Qazaq ädebietınıŋ" tarihyn eske tüsıruge bolady: 1956 jyly onda "ūltşyldyq ideologiiasynyŋ belgılerı" baiqalǧan. Bıraq būl gazet qaita şyqqannan keiın bır jyldan soŋ nege jabyluǧa tiıs (aldyŋǧy on bes jyl ışınde ol şyǧarylǧan joq)? Sol kezde – "jylymyq" kezınde mūndai mäseleler qarapaiym jolmen şeşılgen: bas redaktor auystyrylyp, qalǧandary qataŋ eskertıletın – osynyŋ özı jetkılıktı edı. Aitpaqşy, "Qazaq ädebietınıŋ" bas redaktory qyzmetınen bosatylǧan aqyn Syrbai Mäulenov 1959 jyly "Qūrmet belgısı" ordenın aldy. Būdan mynadai qorytyndy jasauǧa bolady: bilık gazet jariialanymdarynan onşa qylmys körgen joq.
Nemese taǧy bır derek-mys: Täşenov Semei poligonyndaǧy iadrolyq synaqtardy toqtatuǧa şaqyrypty, al Hruşev "özınıŋ asa belsendı baǧynyşty qyzmetkerımen dostyq qarym-qatynasta bolǧandyqtan, ony jalpy sözben ümıttendırıptı". Şyntuaitynda, iadrolyq qaru KSRO-nyŋ AQŞ-pen jäne bükıl Batyspen egesındegı qauıpsızdıgınıŋ negızı boldy. Al Hruşev üşın, bedeldı tarihşylar atap ötkendei, būl kädımgı "fiks ideiasyna" ainaldy: oǧan senıp, Nikita Sergeevich 1950 jyldary äskerilerdıŋ barynşa qarsylyq bıldırgenıne qaramastan, tıptı qarapaiym Qaruly Küşterdı tübegeilı qysqartuǧa bardy. Täşenovtıŋ özı de iadrolyq synaqtardy qysqartuǧa şaqyru "saiasi soqyrlyq" retınde qarastyrylatynyn jäne özın özı saiasi öltırumen teŋ bolatynyn tüsınbeuı mümkın emes.
Film avtorlary ūlty qazaq eŋbekkerler Sosialistık Eŋbek Erı ataǧyn ala bastaǧanyn da Jūmabek Ahmetūlynyŋ eŋbegıne jatqyzady. Al qazaqtar oǧan deiın ondai ataq almap pa? Mysaly, 1940 jyldardyŋ aiaǧynda būl ataqqa şopan Jazylbek Quanyşbaev, kürış ösıruşı Ybyrai Jaqaev, jylqyşy Nietqali Jünısov, kolhoz töraǧasy Nūrmolda Aldabergenov jäne basqalar ie boldy. Täşenov memlekettık nagradalardyŋ berıluıne yqpal etu mümkındıgıne ie bolǧan kezde Sosialistık Eŋbek Erı atanǧan qazaqtardyŋ sany ondaǧan adam edı. Jalpy, ataqtarǧa, ordenderge ūsynu onyŋ Joǧarǧy Keŋes töralqasynyŋ töraǧasy retındegı funksiialyq mındetı edı (1955-1960). Filmdı jasauşylar Mūhtar Äuezovke "Abai joly" romany üşın 1959-şy jyly Lenindık syilyq tapsyryluyn da Täşenovtıŋ airyqşa eŋbegı dep sanaidy. Al jazuşy on jyl būryn, 1949 jyly epostyŋ bırınşı bölıgı üşın KSRO-daǧy eŋ joǧary Stalindık syilyqty alǧan bolatyn (Lenindık syilyq 1957 jyly taǧaiyndaldy).
Avtorlar Jūmabek Ahmetūlynyŋ saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtauda atqarǧan ülken rölı turaly da aitady. Öz lauazymyna bailanysty tiıstı komissiianyŋ basşysy bolyp taǧaiyndalǧan ol osy jūmyspen ainalysuǧa mındettı emes pe edı? Taǧy bır sūraq – ol ortalyq belgılegen talap aiasynda äreket ettı me, älde mümkındıgınşe köbırek zardap şekkenderdıŋ qūqyqtaryn qalpyna keltıru üşın ony batyldyqpen ainalyp öttı me? Täşenovtıŋ komissiia töraǧasy retındegı qyzmetın osy saualǧa jauapqa qarap baǧalau qajet. Bıraq eşkım mūndai jauap bergen joq.
"Medeu" keşenınıŋ qūrylysy, Mäskeude Qazaqstan künderın ötkızu (1958 jyl), respublika astanasyndaǧy Abai eskertkışı, Bauyrjan Momyş-ūlynyŋ "Za nami Moskva" kıtabyn basyp şyǧaru jäne t.b. – osynyŋ barlyǧy üşın, filmde aitylǧandai, bız Täşenovke qaryzdarmyz. Onyŋ qosqan ülesı maŋyzdy şyǧar, bıraq Qazaq KSR-nıŋ basqa basşylary da kömek qolyn sozǧan bolar. Aitpaqşy, Medeudegı mūz aidyny 1951 jyly qūiyldy, al 1970 jyly jasandy mūz keşenın salu turaly şeşım qabyldandy. Demek, būl nysandy saluǧa Jūmabek Ahmetūlynyŋ qatysy bar degen söz oidan şyǧarylǧan bolyp şyqty ǧoi.
AL "ERLIK "BOLDY MA?
Endı "qazaq jerı üşın küres" – Täşenov turaly jazyp, aituşylardyŋ basty taqyryby turaly. "Ötkennıŋ jaryǧy" filmınde aitylǧandai, ol 1950-şı jyldardyŋ ortasynda Oŋtüstık Qazaqstannan bastalyp, onyŋ keibır jerlerın ortalyq Özbekstanǧa beru turaly şeşım qabyldaǧan. Eş özgertpei däieksöz keltıreiın: "Hruşev Jūmabek Ahmetūly bastaǧan arnaiy komissiianyŋ aumaqty oŋtüstık körşınıŋ paidasyna ielıkten şyǧaru turaly būiryqty negızsız dep jariialaǧan qarsylyǧyna qatty aşulandy (osyndai qisynsyz tūjyrymdy onyŋ avtorlarynyŋ ar-ūjdanyna qaldyraiyq). Sodan keiın ne bolǧany turaly eşteŋe aitylmaidy. Şyndyǧynda, bylai bolǧan edı: 1956 jyly 21 qaŋtarda Täşenov qol qoiǧan respublika Joǧarǧy Keŋesınıŋ "Bostandyq audany men Betpaqdala jerlerınıŋ bır bölıgın Qazaq KSR-ınıŋ qūramynan Özbek KSR-ınıŋ qūramyna beru turaly" qaulysy şyqty.
"Bıraq Hruşev üşın eŋ täbettı bölık – oryndalǧan keŋestık utopiia – tyŋ ölke boldy", dep jalǧastyrady Zarina Mūhamedäli. «Nikita Sergeevich jaŋa äkımşılık-aumaqtyq qūrylym qūryp, sodan keiın ony Qazaqstannan bölıp alu turaly şeşım qabyldady. Mūndai qadamǧa aşyq qarsylyq bıldırgen jäne ony üzıldı-kesıldı türde jasaǧan respublika basşylarynyŋ bırı Taşenov boldy, sonysy üşın lauazymynan jäne kez kelgen mansaptyq perspektivadan aiyryldy», deidı ol.
Hruşevtıŋ ideiasy qandai boldy, ol bes oblysty bırıktırgen bolaşaq Tyŋ ölkesınıŋ jerlerın Qazaqstannan şynymen tartyp almaq boldy ma jäne ony qandai nysanda josparlady (RSFSR-dıŋ qūramyna engızu nemese 16-şy odaqtyq respublikany qūru) – būl turaly bügınde eşkım naqty aitpaidy. Onyŋ estelıkterınde de, Qonaevtyŋ estelıkter kıtabynda da būl turaly eşteŋe aitylmaǧan. Osy taqyrypqa qatysty eşqandai qūjat ta, eleulı zertteu de joq. Ony tarihşylar aldaǧy ukaqytta jasaidy dep ümıttenemız.
Bälkım, 1960 jyldary Täşenovtıŋ Tyŋ ölkesınıŋ qūryluy köp jaqty kombinasiianyŋ alǧaşqy qadamy dep sanauyna negız bolyp, sodan qaimyǧyp, ortalyqqa aşyq türde qarsy tūrudy ūiǧarǧan bolar. Tek būl turaly eşkım bılmeidı. Bıraq onyŋ demarşynyŋ bügın qalai körsetıletını kümän tudyrady.
Mysaly, Täşenovtıŋ Hruşevke aitqan, «eger respublika şekarasyn özgertu bastalsa, halyqaralyq sotqa (qai sotqa eken?) jügınuge daiyn» ekendıgı turaly sözı ünemı eske salynady. "Ötkennıŋ jaryǧy" filmınde kelesı söz tırkesı bar: "Jūmabek Ahmetūly jaǧdaidy baisaldy baǧalady, halyqaralyq sotqa jügınu qaupın töndırgenı üşın özın qudalaitynyn tüsındı". Bıraq eger ol jaǧdaidy baisaldy türde baǧalasa, eşqaşan mūndai qauıp töndırmes edı. Eger ol solai dep aitsa, onda bırden partbiletın üstelge qoiuǧa mäjbür bolar edı jäne KGB onyŋ soŋyna tüser edı. Qazır ǧana halyqaralyq sottarǧa jügınuge bolady, al ol kezde būl turaly oilauǧa da bolmaityn edı.
Filmnıŋ taǧy bır frazasy: "Qonaev özınıŋ estelıkterınde Täşenovtıŋ qoryqpaityndyǧyna taŋdanyp, onyŋ: "Tuǧan jerım üşın özımdı qūrban etuge daiynmyn" degen sözın eske alady». Būl endı fantastika salasynan. Qonaev öz kıtabynyŋ ekı nūsqasynda da Täşenovke nazar audarǧan bır ǧana pıkırın bıldırgen. Onyŋ otstavkaǧa ketuıne bailanysty: "Ol Ministrler Keŋesınıŋ töraǧasy bolyp jūmys ıstei otyryp, respublika ükımetınıŋ negızgı jūmys uchaskelerın tolyq qamti almady. Onyŋ üstınen KOKP Ortalyq Komitetıne köptegen aryz-şaǧym tüse bastady. Būǧan onyŋ kısımen syiyspaityn mınezı, ūstamsyzdyǧy, menmendıgı äser ettı. Mūnyŋ bärı KOKP Ortalyq komitetın, Hruşevtı ony jūmystan bosatudy ūsynuǧa mäjbür ettı". Ärine, Qonaev bergen baǧany soqyr senımmen qabyldauǧa bolmaidy – ol da subektivtı baǧa. Ony osyndai filmder men jariialanymdardyŋ avtorlary tarihty qalai būrmalaitynyn körsetu üşın ǧana keltırdık.
Qaitalap aitamyn: mümkın, Jūmabek Täşenov qazaq halqyna adal qyzmet etken, respublikanyŋ aumaqtyq tūtastyǧy üşın aianbai küresken keremet adam bolǧan şyǧar. Alaida, onyŋ esımınıŋ ainalasynda mifterdıŋ, tıptı ap-aşyq ötırıkterdıŋ jüruı osy tarihi tūlǧany tiısınşe baǧalauǧa kedergı keltıredı.
Jandos ASYLBEKOV,
«Ädılet gazetı», 25 aqpan, 2022 jyl
