Sahnadaǧy ärbır söz, ärbır dybys – körermennıŋ jüregıne jol tabatyn qūdırettı küş. Būl şynaiylyq pen äserlılıktı tek dauys arqyly ǧana emes, onyŋ ärbır iırımımen jetkıze bıludı talap etedı. Mūndai biık önerdıŋ şyŋyna şyǧyp, talai şäkırt tärbielep jürgen tanymal diktor, sahna tılı mamany, pedagog Mūrat Äbzelbaev qazaq önerınde özındık ız qaldyryp keledı.
Bız Mūrat Äbzelbaevpen sahna tılınıŋ qyr-syry, söileu mädenietı men akterlık şeberlık jaily tereŋ syr şertıp, onyŋ şyǧarmaşylyq jolyna, ūstanymdaryna üŋılgen edık.
- Mūrat aǧa, Sızdıŋ şyǧarmaşylyq jolyŋyzda sahna tılı men diktorlyq önerge degen qyzyǧuşylyq qaşan bastaldy? Osy salaǧa qalai keldıŋız?
- Men Asqar Toqpanov, Nūrmūhan Jantörin degen bızdıŋ qazaqtyŋ öner maitalmandarynan därıs aldym. Drama teatry jäne kino akterı mamandyǧy boiynşa bılım aldym. Oqudy tämamdaǧannan keiın, menı Äuezov teatryna joldamamen akterlıkke jıbermekşı bolǧan. Sol joldamamen jıbereiın dep otyrǧan kezde ūstazym, sahna tılınıŋ mamany Maira Sūmaǧūlqyzy Omarbaeva maǧan kelıp: «Mūrat, sen pedagog boluǧa yŋǧaiyŋ bar adamsyŋ», – dedı. Sebebı men 2-kurstardan bastap, 3-kurstarda özımnen keiıngı tömengı kurstardaǧy balalardyŋ sabaqtaryna kömektesıp, röldıŋ mätınderımen jūmys ısteuge kömektesıp jürdım ǧoi. Pedagog bolamyn degen oiymda joq bolatyn. Sol kezde ūstazym: «Teatrda akterler köp, al oqytuşylar az. Sen pedagog bolyp qalsaŋ, keiın senı Reseige jıberıp oqytyp alamyz», – degennen keiın: «Jaraidy, köreiın», dedım. Söitıp menıŋ ūstazdyq jolym bastalyp kettı. Ol 1984 jyly bolatyn. Toqpanovtyŋ kursyna bölıngen edım. Asqar aǧa ekeumız 80-şı jyly abiturientterdı bırge qabyldadyq, al 84-şı jyly oqu bıtırdım. Sol kezde sabaq berıp jürgen kezde menı Leningrad qalasyndaǧy Cherkasov atyndaǧy Leningrad memlekettık teatr, muzyka jäne kinematografiia institutyna bılıktılıktı joǧarylatuǧa jıberdı. Tobymyzda jan-jaqtan adamdar boldy. Sovet Odaǧy kezınde jinalǧan adamdar ǧoi. Mäskeuden, Sankt-Peterburgten de, Reseidıŋ barlyq qalalarynan adamdar boldy. Odan keiın Özbekstan, Täjıkstan, Qyrǧyzstan degen elderden de boldy. Qazaqstannan jalǧyz men ǧana. Ol kezde pedagogtarǧa rejissuradan Tapstanov oqytty, şeberlıkten Kasman, sahna tılınen Galendeev boldy – jetekşım boldy. Sosyn menı starosta etıp sailady. Men: «Bolmaimyn, mende ūiymdastyruşylyq qabıletım naşar», – dep edım, «Bız oǧan qaramaimyz, bızge käsıbi pännen jaqsy bolǧan adam starosta bolu kerek, sebebı ol gruppany alǧa qarai süireidı», – dedı. Orystar şulady, barlyǧy qarsy boldy: «Ne, bızde Reseiden bır adam tabylmady ma?» degen siiaqty. Äiteuır starosta bolyp, bıraq jalpy käsıbi pänderden jaqsy boldym, olardan da öte jaqsy meŋgergen adam boldym. Sodan starosta bolyp, jaqsy qorǧap, Almatyǧa qaita oraldym. Sol Sankt-Peterburgte oqyp jürgende mende osy pänge degen qyzyǧuşylyǧym artty. Endı myna Almatyda, Qazaqstanda jürgen kezde tüsınbegen närsenı bärın sol jaqta tüsındım. Jalpy osy sahna tılı degen ne, osynyŋ qyr-syryn mynau būlşyqetterdıŋ bosaŋsuy, dene būlşyq etterın qalai bosaŋsytu kerek, müsındı qalai tüzeu kerek, demdı qalai qoiu kerek, dauysty qalai qoiu kerek, şaǧyn mätınnen bastap ülken monologtarǧa deiın, jalpy röldıŋ mätınımen qalai jūmys ısteu kerek degen siiaqtynyŋ barlyǧyn meŋgerıp, menıŋ qyzyǧuşylyǧym äbden artty. Artyp kelgennen keiın ary qarai sabaǧymdy jalǧastyryp kettım. Söitıp, osy pedagogika jolyna keldım.
Al endı diktorlyq mamandyqqa kelgen sebebım: 1984 jyly Alatau ūlttyq telearnasy aşylmaqşy bolyp, sol jerden Qonaev jaŋa ǧimarat aşyp, soǧan diktorlyq mamandyqqa konkurs jürıp jatyr eken. Men jalpy diktor bolamyn degen oiymda bolǧan joq. Sol kezde Mir televideniianyŋ rejisserı bolyp jürgen Qanat Esenamanov degen jıgıt bar edı, jaqsy rejisser. Maǧan kelıp: «Mūrat, mynda konkurs bolyp jatyr, 100-den asa adam qatysty, eşkımdı jaqtyrmai jatyr. Olardyŋ ızdep jürgenı – sen. Qūdai bıledı, sen jürşı», – dedı. «Qanat, menıŋ diktor bolu oiymda joq», – dedım. Ol sonda da: «Körınşı», – dep aitty. Bardym. Sol kezde bızdıŋ Qazaqstan telearnasyna kırdım, kırıp jaŋaǧy jerde bergen tapsyrmalar – endı men ainalysyp jürgen jūmystarym. Mätın oqu, ekrannan, efirden kördı. Bärı şu ete tüstı: «Keremet! Bızdıŋ ızdep jürgen dauystyŋ tembrı, boiauy, tıldıŋ tazalyǧy, jalpy syrtqy pışını de keledı», – dedı. Sodan Alatau telearnasyna bırınşı diktor bolyp kırdım. Būl ekı mamandyqqa solai kelgem. Odan ary qarai diktor bolyp 15 jyldai otyrdym. Diktor bolyp jürgende qosymşa jūmystar öte köp boldy. Kadr syrtyndaǧy mätınderdı oqu bylai tūrsyn, odan keiın diktor bolyp jürgende «Aziia dauysy» aşyldy. 1989 jyly «Altyn alma» bolyp, 90-jyldary «Aziia dauysy» boldy ǧoi. Odan keiın rejisser Ponomariov, Gulia Dusmatova – partner kerek dep ızdep jürıp, äiteuır menı tauyp, men jürgızbeiın desem bolmaidy. Söitıp ärı diktor, ärı telejürgızuşı boldym. «Aziia dauysyn» 7 jyl jürgızdım. Odan keiın «Jas qanat», «Student köktemı», Respublika künı, Almaty qalasynyŋ künı – öte köp jobalar boldy. Tıptı, sportty da jürgızdım: boksty da, «Qazaqstan kluby», kürestı de jürgızdım. Orbūlaq şaiqasynyŋ 350 jyldyǧy, bükıl ǧūlamalardyŋ mereitoilary – Ūly Abaiǧa 150, Mūhtar Äuezovke 100 jyl degen siiaqty. Mıne, pedagogikalyq jäne diktorlyq jolǧa kelgen sebepterım, joldarym osyndai boldy.
- Sızdıŋ sabaq berıp jürgen pänderıŋız öte maŋyzdy jäne erekşe. Studentterge osy pänderdı oqytu barysynda qandai eŋ maŋyzdy daǧdylardy damytuǧa tyrysasyz?
- Men jalpy özımnıŋ ädısterımdı bırınşı kurstyŋ bırınşı semestrınen bastap, studentterdı özdıgınen jūmys ısteuge baulimyn. Bızde pedagogtar köbıne studentterdı jūlmalap qoiylymymen ainalysady. Men odan aulaqpyn. Menıŋ negızgı ūstanymym: menen bıtırgen student keiın teatrǧa barǧan kezde özdıgınen röldıŋ mätınımen jūmys ıstei alatyn, özdıgınen keiıpker jasai alatyn jaǧdaida bolu kerek. Basqa da pedagogtardan erekşelık – studenttı özdıgınen kez kelgen janrdaǧy mätınmen jūmys ısteuge, kez kelgen röldıŋ mätınımen jūmys ısteuge jetkızuım kerek. Menıŋ negızgı erekşelıgım osynda.
Ärine, men būl pännen sabaq bergennen keiın köbınese mysaly, bır jaǧyn, bır qyryn ǧana alyp jüretın pedagogtar bolady. Mysaly, mätınmen jūmys ıstei alatyn, al tehnikaǧa joq. Iаǧni tynys qoia almaidy, dauys qoia almaidy degen siiaqty. Tıldegı keibır kemşılıkterdı tüzete almaidy. Nemese kerısınşe, mysaly, tehnikamen jūmys ıstei alady, al mätınmen jūmys ısteuge kelgende keide bır kemşılıkter baiqalyp jatady.
Men jalpy jan-jaqty: tehnika jaǧynan, mätınmen jūmys jaǧynan, tıldegı mökıstıkterdı de tüzetuge, jalpy jan-jaqty alyp jüruge tyrysamyn. Sosyn men adamnyŋ anatomiia men fiziologiiasyn öte jaqsy bılemın ǧoi, sondyqtan būl maǧan öte yŋǧaily. Tehnikaǧa da qatty män beru, mätınge de män beru maǧan jat dünie emes.
- Bır kezderı özıŋız qyzmet etken Quyrşaq teatry turaly oiyŋyzdy bılgımız keledı. Būl öner türı qazırgı kezeŋde qandai özgerısterdı basynan ötkerıp jatyr dep?
- Quyrşaq teatrynda 2000 jyldan bastap 10 jyldan asa professor-konsultant bolyp jūmys ıstedım. Ol kezdegı teatr basşysy Kabigujina Sara Vagapovna, al körkemdık jetekşısı – Şükırov Sūltanǧali Tügelbaiūly boldy. Sūltanǧali ekeuımız jaqsy qarym-qatynasta boldyq. Akterler menı öte jaqsy bıledı. Negızı men onda jūmys ıstegen jyldary akterlerge trening jasatatynmyn. Tynys, dauys, tıldıŋ tazalyǧyna qatysty jattyǧular jasaitynbyz. Sodan keiın jaŋadan spektakl qoiar aldynda pesalarmen, mätınge analiz jasap, jūmys ısteitınmın. Men sol jaǧynda köp qyzmet ettım.
Būryndary Quyrşaq teatrynda jas balalarǧa arnalǧan spektaklderde artister tek qana şirmanyŋ artynda oinaityn. Men jūmys ıstep jürgen jyldary teatrda özgerıster boldy. Artister aldyŋǧy planǧa şyǧyp, özderı de oinai bastady. Keiın oǧan köleŋkenı qosyp, sintezdedık. Mysaly, oǧan dälel – «Aqqu Jıbek» spektaklı. Onda menıŋ studentterım oinady. Menıŋ studentterım – quyrşaq teatrynyŋ akterlary emes, kädımgıdei drama teatrynyŋ akterlary edı. Solar kelıp, «tırı planda» oinap, onymen gastroldık saparmen Aqtöbede boldyq, keiın Pavlodarǧa da bardyq. Drama teatrlarynyŋ festivalderıne qatystyq. Soŋǧy qoiylymdardyŋ basym köpşılıgı osy formatqa qarai bet būra bastaǧany baiqalady. Öitkenı ol kışkentai balalarǧa da qyzyqty ǧoi. Akterlar, mysaly, tek qana quyrşaqty körıp qana oinau kerek emes, ülken quyrşaq bolsa, mysaly, akter tūr – onyŋ özı bır effekt beredı. Sosyn qabyldau prosesıne de sondai jyly siiaqty. Tek qana quyrşaq qana körınbeidı, onyŋ artynda adam otyrǧanyn da sezedı bala. Sondyqtan onyŋ bärın berı qarai, bırınşı planǧa şyǧaryp… Köbınese osyǧan nazar audaruda. Menıŋ oiymşa, ol öte dūrys.
- Quyrşaq teatrynda jūmys ıstegen kezde eŋ este qalarlyq qoiylymdar men jobaŋyz turaly bölısseŋız?
- Men bırneşe qoiylymdarǧa kömektestım, sonyŋ ışınde «Aqqu Jıbek» qoiylymyn erekşe atap aituǧa bolady. Ony quyrşaq teatrynyŋ akterlarymen bırge Aqtöbege barǧan kezde qoidym. Jalpy menıŋ studentterım osy quyrşaq teatrynyŋ akterlerımen bıte aralasyp, bırge qyzmet ettı. Ärine, qyzyqty oqiǧalar öte köp boldy. Sūltanǧali Şükırov: «Vaşe Velichestvo, akterler kele jatyr!» dep ünemı aityp otyratyn. «Nege olai ısteisıŋ?» dep oǧan jiı aitatynmyn. Akterler kırıp kele jatqan kezde sol teatrdaǧy bas buhgalter, kadr bölımınıŋ bastyqtaryna kabinetterınen şyǧaryp, arnaiy amandastyratyn.
Öte bır keremet jıgıt edı, erte ketıp qaldy. Sosyn ol akterlerdı qalai qatty qūrmettese, solai soŋǧy sölıne deiın syǧyp alyp jūmys ıstetetın edı. Künıne 4 spektakl nemese 5 spektakl oinatady. Kördıŋız be, būl endı bizneske jaqyn adam, aqşa tabudyŋ da joldaryn jaqsy tapty. Akterlerdıŋ köŋıl-küilerı de keremet bolyp tūratyn. Jaǧdailary da jaqsy boldy. Tıptı anau teatrdyŋ üstın jataqhana siiaqty jasap qoiǧan eken, sonda üilerı joqtar jatty, basqalaryna üi alyp berdı. Ärine, saǧynasyŋ, qyzyqty. Oqiǧalar öte köp boldy ǧoi. Gastrolderge ekı qabatty avtobuspen baramyz, jol boiynda toqtaimyz. Än salamyz, taqpaq oqimyz, poeziia oqimyz. Öte bır keremet jyldar boldy.
- Qazırgı zamanǧy sahna önerı men ekrandaǧy önerdıŋ damuy turaly pıkırıŋız qandai? Būrynǧy men qazırgı ädısterdıŋ aiyrmaşylyqtary qandai?
- Qazırgı sahnada plastikaǧa bet būryp ketıptı ǧoi, bıraq jalpy ol plastikaǧa qūru üşın akterge «plastichnyi» bolu – ol az ǧoi. Jalpy plastikalyq spektaklder qoiu üşın men aitar edım, bolaşaq akterdı bırınşı kurstan bastau kerek. Öitkenı bızdıŋ akterlar qazırgı, özderınıŋ denege degen qarym-qatynasyn, öz denelerın özderı sezınbeidı. İä, ikemdı boluy mümkın ol, jaqsy bileuı mümkın, akrobatikalyq elementter jasauy mümkın, rastiajkasy keremet boluy mümkın, bıraq özınıŋ denesın sezınu – būl müldem, müldem bölek. Men ony Leningradtan meŋgerıp kelgem.
Jalpy qimyl arqyly söileu degen bar, men ony 83 jyly osy Qazaqstanǧa alyp keldım. Ädemı kezde jappai maǧan elıktep qimyl arqyly söileudı jasatty, bıraq tolyq bırde-bır pedagog älı tüsıngen joq. Öitkenı ärbır jasaǧan bır qozǧalys – özınıŋ denesıne degen közqarasy arqyly sözdıŋ tuuy. Özınıŋ denesıne degen közqarasy arqyly denenıŋ qozǧauy degen siiaqty elementterge qazır köbısı män bere bermeidı.
Mysaly, keide bır spektakldı qarasaŋ – plastika üşın siiaqty. İä, jaraidy, rejisser-horeograf jaqsylap qoiǧan şyǧar, bıraq akter ony sezınbeidı. Akter sol plastikalyq qozǧalysty köbınese mehanika türınde qaitalap tūr. Nege? Ol daǧdylanbaǧan, üirenbegen. Bızdıŋ akademiianyŋ qabyrǧasynda meŋgermegen akterlar olar.
Sondyqtan qazır barlyǧy jappai bet būru, osyǧan kışkene basqaşa közqaraspen qarau kerek siiaqty. Endı barlyǧy plastikalyq spektakl qoiyp jatyr dep, jappai bärı plastikamen ainalysu mındettı emes. Kerek bolǧan künnıŋ özınde ony sauatty türde qoiu kerek.
Soŋǧy kezde jas rejisserler realizm men naturalizmdı şatastyryp jatady. Mysaly, sahnada şynaiy qan nemese şynaiy basyn jūlyp alu nemese mysyqtyŋ basyn jaryp alu, akter bır-bırıne bır şelek guaşty qūia salu. Būnymen körermendı taŋqaldyramyn dep oilaidy. Men būndai närsege qarsymyn. Būl –naturalizm kädımgı. Stanislavskii endı aqymaq emes qoi. Kezınde, ol talai närsenı kördı. Mastyŋ rölın oinaityn akterdı ışkızıp te kördı – halyq ony qabyldamady, oinai almady anau akter mas bolyp. Iаǧni realizm men naturalizmdı şatastyrmauymyz kerek. Jalpy būl – teatrdaǧy jaǧdai.
Kino mäselesınıŋ şegesı de qyzyp tūrǧan joq qazır. Öte bır arzan serialdar köbeiıp kettı. Özınde kino qūrylymy, siujetıne qarap otyrsaŋ dramaturgiia da joq. Sondaǧy qyzdar men jıgıtterdıŋ oiyny… Bıraq olardan bırdeŋe talap eteiın desem, ssenarii boiynşa oinaityn eşteŋe joq qoi. 3-4 adam otyryp alady nemese 3-4 äiel otyryp alady da bırımen-bırı as üide şai ışıp, äŋgımelesıp otyrǧandai siiaqty. Osynyŋ bärın kino dep jürmız qazır. Ömırdegıdei jüru, ömırdegıdei söileu, mūrynnyŋ astynda mıŋgırlei salu, kübır-kübır söilei salu, bır qysyr-qotyr sözderdı bır şūqylau... Osyny bır keremet kino dep qarap jürmız. Menıŋşe, būl – kino emes.
Ärine, ol ülken kölemdı qarajatqa tüsırılgen — anau klassikalyq filmderge men eşteŋe aita almaimyn. Ol jerde akterlık oiyn da bar, körınıp tūr ülken qarajatqa tüsırılgen film. Ol jerde dramaturgiia bar, konflikt ta bar onda, oqiǧa bar degen siiaqty. Ondai filmderdı men ūnatam, jaqsy körem.
- Diktorlyq öner pänı boiynşa oqytudyŋ erekşelıkterı qandai? Būl saladaǧy jaŋaşyldyqtar turaly oilaryŋyzdy bıldırseŋız.
- Jalpy qazırgı diktorlarǧa menıŋ köŋılım tolmaidy. Jalpy, memlekettı aitarlyq, barlyq sala bırdei damidy nemese bırdei qūridy. Būl bolmaidy, bır memlekettıŋ ekonomikasy keremet damyp kettı de, mädenietı tömen tüsıp kettı. Nemese kerısınşe, mädeniet keremet damyp kettı de, ekonomikasy naşar. Olai bolmaidy. Bükıl sala bırdei damidy nemese bırdei qūridy. Būl salada da televiziianyŋ da şegesı qyzyp tūrǧan joq, jyldar boiy otyryp jaŋalyqtar oqyp, älı künge deiın ündestık zaŋyn bılmeitın tılşıler bar, zeinetkerlıkke şyǧatyn uaqyty boldy. Bızdıŋ kezımızde qandai boldy? Bızdıŋ kezımızde myna ortalyq basqaru aqparatynda ärqaşan da bır kezekşı bolyp tūratyn. Bükıl efirdı qarap otyrady, eger de sen bır kışkentai qatelık jıberseŋ, saǧat taŋǧy 9-da letuchka şaqyryp alady da, jinalys aşyp, sodan keiın bärın talqylaityn. «Sen myna sözdı nege dūrys aitpadyŋ, myn jerde nemenege bır ärıpke tılın kelmei otyr ma?» degen siiaqty kädımgıdei talqylau jūmystary bolatyn. Sondyqtan ol kezde tärtıp boldy jäne de diktorǧa talap degen öte joǧary boldy. Men aityp otyrmyn ǧoi, diktor bolǧanda 100-den asa jıgıtter qatysatyn, mysaly, ol erıkkennen taŋdaǧan joq qoi, ışınen dūrysyn taŋdaityn. Al qazır büitıp qarap otyrsaŋ, är zamannyŋ öz qaharmandary bar, men onyŋ türı bylai bolu kerek, dauysynyŋ tembry bylai bolu kerek dep aita almaimyn, bıraq men bılemın, erkekte erkek dauys bolu kerek, tembrlık boiau bolu kerek, tılı taza bolu kerek. Qazaqtyŋ zaŋdylyqtaryn bes sausaqtai bılu kerek, sözderdıŋ elementterın bılu kerek. Bılmeidı ǧoi köbısı, oqymaǧan, körınıp tūr ǧoi bılım joq. Qaz iurfagyn bıtırgen şyǧar, taǧy filologiiany bıtırgen şyǧar, al endı sözderdıŋ elementterın meŋgermegen ǧoi jıgıtter men qyzdardyŋ köbısı. Ol söilegen sözıŋ anyq aitpai qalu qiyn emes olarǧa. Olarǧa da talapty qazır küşeitu kerek. Qazır talap öte tömen, mysaly. Kezındegı myqty aktrisalar Elena Bystriskaia keremet bır sūlu aktrisalar orystardyŋ. Olar negızgı keiıpkerlerdı oinaityn. Sol kezde qasynda jügırıp jüretın Duniaşkaǧa ötpeitın qyzdar, qazır orystardyŋ serialdarynda solar geroiniany oinap jür. Sondyqtan qazır diktordyŋ bet älbetı, syrtqy pışını osyndai bolu kerek dep aitu qiyn. Är zamannyŋ özınıŋ talaby bar şyǧar. Bıraq maǧan köbısınıŋ bet älpetı ūnamaidy, ışkı jan düniesı de ūnamaidy, oilau prosessterı. Tıldıŋ tazalyǧy, qazaqtyŋ zaŋdylyqtaryn bıluı, ündestık zaŋyn saqtauy, söz äreket elementterın bıluı mäselesı müldem bölek, būl jaǧynan bızdıŋ diktorlar naşar. Kezınde Mäskeude diktorlar bılıktılıgın arttyratyn, qazır ondai da joq. Rahat boldy, qolymyzdan kelse, qonyşymyzdan basyp jürmız...
Tamila Salyqbaeva
Kinoteledramaturgiia mamandyǧynyŋ 2 kurs studentı
