Amanjol Naimanbai, etnodizainer: 52 mūrajai jasaǧan menı eşkım tanymaidy

– Muzyka, äsırese qazaqtyŋ küilerı menıŋ önerımnıŋ örısı. Önerdıŋ janaşyry, maǧan mūqalmas jıger bergen Özbekälı Jänıbekov edı. Ol kısı Mädeniet ministrınıŋ orynbasary bolyp taǧaiyndalǧan kezde, Säbit Mūqanovtyŋ mūrajaiyn aşu kerek boldy. Özekeŋ «mūrajaidan habary bar kım bar?» degen kezde, mekeme basşylary menı jıberudı ūiǧardy. Bardym. Özbekälı aǧa menımen köp söilesken joq. Män bermegendei boldy. «Senı jıberıptı ǧoi, bala. Jūmys ıstei bılesıŋ be? Būryn mūrajaida ıstep körıp pe edıŋ?», – dedı. «Joq». «Onda nemenege keldıŋ?», – dedı. «Endı menı jıbergen soŋ keldım». Jauabym ūnamasa kerek. Ündemedı. Arada bıraz uaqyt ötkende S.Mūqanovtyŋ mūrajaiyn jasatuǧa Mäskeuden V.Lozev degen arhitektor-suretşını şaqyrtty. Sonyŋ qasyna assistent qylyp qosyp qoidy.  Ekeumız bırge jūmys ıstedık. Ol maǧan bärın tüsındırıp şyqty. Tüsınbesem, «sauatsyz eken» dep qalmasyn dep, basymdy şūlǧi berem. Maǧan osy tüsıngenıŋ boiynşa suretın syzyp kel dep tapsyrma berdı. Bır aptadan keiın alyp bardym. V.Lozev: «Sen menıŋ aitqandarymdy tüsıngen joqsyŋ. Bılgem. Bıraq jasaǧan jūmystaryŋ men aitqandaǧydan da joǧary şyǧypty», – dedı. Maǧan «Mäskeuden beker kelıppın. Osynda jaqsy mamandar bar eken. Özbekälıge aitam. Maǧan osy Almatydan üi bermekşı edı. Men mūnda ne ısteimın? Mäskeuden kele almaimyn mūnda. Myna jūmystaryŋ jaqsy. Özderıŋ-aq ıstei alady ekensıŋder», – dedı. Ekı künnen keiın Özekeŋ maǧan: «Äi, mūrt, senıŋ jūmystaryŋ jaqsy deidı ǧoi. Endı sen ısteisıŋ mūrajaidy», – dedı. Söitıp 1976 jyly Säbit Mūqanovtyŋ mūrajaiyn jasaqtap şyqtym. Menıŋ qalyptasuyma, taqyryp taŋdauyma Özekeŋ köp yqpal ettı. Mūrajai degennıŋ ne ekenıne közımdı aşqan, batasyn bergen sol kısı bolatyn. Sodan berı qarai, 40 jyldan berı 52 mūrajaidyŋ düniege keluıne atsalysyppyn. Onyŋ bırazy avtorlyq, qalǧandary basqalarmen bırıgıp jasaǧan jūmystar. Joǧalyp ketpesın degen nietpen qazaqtyŋ tūrmys saltynda erekşe oryn alatyn kiız üidı damytuǧa kırıstım. 1988 jyly alǧaş ret Almatyda Nauryz merekesı keŋ kölemde atalyp öttı. Sol kezde kiız üi qoiu kerek degen mäsele köterıldı. Sony öz moinyma aldym. Kezınde Özbekälı Jänıbekov: «Almatyda mūrajai aşsaq, sonda kiız üidı därıptesek onyŋ türı köp qoi. Sonyŋ bärın özıŋ daiyndasaŋ dūrys bolar edı», – degen-dı. Sol kısınıŋ amanaty, bır armany bolǧan ıstı oryndamaq niettemın.

«Köşpendıler» filmıne 162 kiız üi jasap berdım. 2002 Fransiiaǧa «Qazaq auyly» degen atpen 10 kiız üi alyp bardyq. Sosyn Prezidentımızge 2004 jyly «Aq orda» tıgıp apardym. Bır jyldan keiın Elbasynyŋ tapsyrmasy boiynşa Mäskeuge V. Putinge Reseidegı Qazaqstan jyldaryna bailanysty 2 jetı qanatty kiız üi jasadym. Onyŋ bırınşısın bügıngı zamanǧa sai etıp, ekınşısın antikvar retınde eskı būiymdardan jasaqtadyq.

Öner ärqaşanda örkendep, örıstep otyruy tiıs qoi. Kiız üige de jaŋaşa jan bıtırıp, jaŋa dizaindyq ülgımen är berıp jaraqtaimyz. Būryn mūrajaidy bız mülgıgen, qozǧalyssyz, jansyz dünie dep qabyldaitynbyz. Al şyn mänınde mūrajai – būl özgeşe ǧylym, būl tarih, mädeniet oşaǧy, ülken öner. Eksponattardy halyqqa tüsınıktı etıp jetkızu üşın öner kerek. Eger ol taqyrypty aşyp tūrmasa, onda körme siiaqty bop qalady. Al körme men mūrajaidyŋ ekeuı ekı türlı dünie ǧoi. Körme uaqytşa qoiylady. Al mūrajai ǧasyrlarǧa laiyqtalyp jasalady. Sondyqtan är mūrajaidyŋ özındık bet-beinesı boluy kerek. Mūrajaiǧa kırıp kelgen kezde, keluşını tabaldyryqtan bastap, barlyq jädıgerler özındık erekşelıkterımen äser etıp, arbap aluy kerek. Ondaǧy tūrǧan qūjat bola ma, jädıger bola ma, ol ölını tırıltıp tūruy tiıs. Osy jerde bız Özbekälı Jänıbekovtıŋ atqarǧan eŋbegın eskergenımız jön. Sol kısınıŋ aiqaiymen, talap qoiuymen şiradyq. Jetıldık. Şyndyǧynda jasaǧan maketıŋe syn közben qarasaŋ, bırneşe qatelık tabasyŋ. Mūrajai mädenietın, dästürın osylai üiretken bızge. Sol Özekeŋnıŋ mektebınen tälım alǧan şäkırtterı qazır Qazaqstannyŋ tükpır-tükpırınde eŋbek etıp jür. Menıŋ taŋǧalatynym, mūrajai salasynda eŋbek etkenderdıŋ eşuaqytta aty şyqpaityndyǧy. Al ekı än aityp, auzyn jybyrlatqannyŋ bärın el tanidy. Jūldyz. Al 52 mūrajai jasaǧan menı eşkım tanymaidy. Menıŋ sol 52 mūrajaiym 52 kıtapqa tatyrlyq dünie. Bızde jarnama joq, soǧan qaramastan būl salada naǧyz önerdıŋ janküierlerı jūmys ıstep jür. Men öner jūldyzdary siiaqty ataǧym şyqpady demeimın…Şymkenttegı Abai mūrajaiyn, Otyrardaǧy Äl-Farabi ruhaniiat mūrajaiyn, Türkıstandaǧy tarihi-etnografiialyq ortalyqty jasap şyqtyq. Är jädıgerdıŋ ar jaǧynda halyqtyŋ tarihy, neşe ǧasyrdyŋ ruhy, äruaqtar tūr. Sol üşın jūmys ısteimız. Türkıstanda aşylǧan Näzır Töreqūlovtyŋ mūrajaiynda audan, oblys basşylarynyŋ bırde-bıreuı bızdı auyzdaryna alǧan joq, oǧan menıŋ ökpem joq. Öitkenı onyŋ ar jaǧynda Näzırdıŋ ruhy tūr. Ol kısı 1932 jyly atylǧany belgılı. Bız üşın, keler ūrpaq üşın janyn qiǧan adam. «Aitpady, ataq bermedı» dep bız ony nege saudalauymyz kerek? Mūrajai ünsızdıktı qalaityn özgeşe älem. Onda erekşe ruhi älem bar… Önerdıŋ özınıŋ de arzan jaǧy, kürdelı jaǧy bar ǧoi. Ädebiette oqyrman bolmasa, ol ölı dünie. Mäselen rok, pop muzykany qiqulatyp jürıp jūldyz bop ketetınder bar. Al naǧyz saf altyn osylardyŋ köleŋkesınde qalyp qoiady. Sol siiaqty mūrajai salasyndaǧy suretşılerdıŋ eŋbegı de eskerusız qalyp ketetındıgı ökınıştı. – 1987 jyly elımızde Dizainerler odaǧy qūrylǧan bolatyn. Būl – önerdıŋ kürdelı salasy. Dizaindy ǧylymi jūmys, körkem şyǧarmaşylyq desek te bolady. Bügıngı taŋda būl termin moda bop kettı. Ne ekenın tüsınbeitınder de bar. Negızı älemde dizainnyŋ 200-den astam türı bar. Sonyŋ Qazaqstanda tört-aq türı damyǧan. Onyŋ bırı – kiım dizainy, ekınşısı – ışkı interer, üşınşısı – baspa dizainy, sosyn – etnodizain. Odan basqa dizain joq bızde. Kölık dizainy joq elımızde. Tıptı ydys-aiaqqa deiın syrttan keledı. Öitkenı öndırıs joq. Sony qazır bız zerttep jatyrmyz. Tūtynatyn dünielerdıŋ barlyǧynyŋ bızge qatysy bar. Üstımızdegı kiım, otyrǧan oryndyq, jihaz, şai ışıp otyrǧan şäinekke deiın dizainy bar. Bır ǧana şäinektıŋ myŋdaǧan türı şyǧarylady. Ärqaisysynyŋ avtory bar. Bıraq bız kezınde osyny moiyndamadyq. Japonnyŋ tehnikasy, nemısterdıŋ «Mersedesı» dep qūlap jyǧyldyq. Sonyŋ kesırınen artta qalyp kettık. Endı öndırıs dizainyn örkendetu kerek. Menıŋ eŋbek etıp jatqan salalarymnyŋ bırınşısı – mūrajai, ekınşısı – ūlttyq öner, kiız üi, üşınşısı – dizain. Qazır ūlttyq dizain salasy boiynşa jastarǧa därıs oqyp, üiretıp jürmın. Babalarymyzdyŋ közındei bolǧan qasiettı önerdı ūmyt qaldyrmai, örkendetu üstındemız. Elımızde dizain salasy bırtındep damyp keledı. Negızı, dizain ekonomikanyŋ közı, kerek deseŋız ideologiia da. Qazaqtyŋ dizainy dünie jüzındegı progrestı dizain. Kiız üidıŋ özı dizainnyŋ klassikalyq formasy. Qazaqtyŋ ūlttyq kiımderınıŋ dizainy eş elde joq. Sony damytu üşın bügıngı zamanǧa sai etu üşın oǧan qarajat qajet. Ükımettıŋ yqylasy kerek. Bızde talapty da, talantty jastar jeterlık. Dünie jüzınde 1954 jylǧa deiın osy ūlttyq kiımder körmesınen 48 altyn medal alyppyz. Būl degenıŋ – älemde būryn soŋdy bolmaǧan jetıstık… – Būl – bügıngı qoǧamdaǧy zapyranymyz. Şynynda da elımızdegı eskertkışterdıŋ basym bölıgı bır qalyptan şyqqandai. Kıleŋ qolyna qaru ūstaǧan, atqa mıngen batyrlar. Tek astyndaǧy jazuyn özgert te qoia ber. Öz basym būǧan qarsymyn. Būl degenıŋ sony jasaǧan adamnyŋ oi ūşqyrlyǧynyŋ tausylǧandyǧyn körsetedı. Är batyrdyŋ öz erekşelıkterı bar. Mäselen Qabanbai men Bögenbai batyrlardyŋ eskertkışterın bırdei etuge bolmaidy. Izdenıp, erekşelıkterın tabu kerek. Äiteuır qolyna naiza ūstatsam, atqa mıngızıp jasasam, batyr bop şyǧa keledı deuge müldem bolmaidy. Hannyŋ bärın oidan şyǧaryp müsındeuge kelmeidı… Köbınese pendeşılıkpen «aqşasyn alsaq, monumenttı äiteuır ıstep bersek boldy» degen oi tūrady. Būl dūrys emes. Jaqsy eskertkışterımız bar, ärine. Olardy joqqa şyǧara almaimyz. Al köpşılıgınde jaŋaǧydai bırsaryndylyq basym. Osydan jetı-segız jyl būryn Astanada «zverinyi stil» qaptap kettı. Būl Astana ma, älde zoobaq pa dep oilaitynmyn. Myna jaqta da barysqa ūqsaǧan arystan, ana jaqta da taǧy da bırdeŋege ūqsaityn arystan. Bır-bırımen ündestık joq. Ony kezınde eskertıp aittyq ta. Qazır tyiylǧan syŋaily. Būl da fantaziianyŋ joqtyǧy. Talǧamnyŋ tömendıgı. – Elımızdegı joǧary oqu oryndaryndaǧy dizain fakultetın bıtırgender şet elderge baryp jülde alyp kelıp jatyr. Bıraq olardyŋ daiyndaǧan kiımderı talǧam biıgınen  körınbei jatady. Mūnyŋ syry nede dep oilaisyz? Dizainerlerımız jetkılıktı därejede jūmys ıstep jatqan joq pa, älde basqalai sebebı bar ma? – Bügınde Astana, Almaty siiaqty ırı qalalardaǧy JOO-da dizain fakultetterı bar. Bıraq osy fakultetterge sol baiaǧy syzu, beineleu degen pänderdıŋ oqu baǧdarlamalaryn audara salǧan. Mäselen, bır dizainer ūlttyq naqyştaǧy dizainmen tıgılgen ūlttyq kiımdı alyp kelse, sız kimeisız. Öitkenı «eseitıp körsetedı» deisız, taǧy bır jerınıŋ kemşılıgın tauyp alasyz. Äiteuır ūnamaidy. Öitkenı bızdıŋ közqarasymyz Europaǧa qarai qalyptasyp qalǧan. Ol yqylasty būratyn – aqparat qūraldary. Dizain önerı turaly jiı-jiı jariialap otyrsa, közqaras özgeredı. İtaliiadan keletın sömkelerde qazaqtyŋ ornamentterı bar. Būl – şpionaj. Olar ūrlap alǧan. Sonyŋ bärı özımızdıkı ǧoi, nege paidalanbasqa? Tıptı sol auzymyzdyŋ suy qūryp, tamsanatyn italiialyq etıkterge qazaqşa oiu-örnektıŋ nobaiy salynǧan. Bızde aiaq kiım öndırısı damymaǧan. Sebebı osy şyǧar. Dizainerlerımızdıŋ jülde alyp jatqan kiımderı batysqa elıktep jasalǧan dünie. Qazır ūlttyq ideologiia joq dep aituǧa da bolady. Ūlttyq ideologiia bolmaǧannan keiın, ūlttyq qūndylyqtar soŋǧy orynǧa syrǧidy, kiımıŋe de, dästürıŋe de qyryn qaraidy. Halyqtyŋ yqylasy ūlttyq ideologiiaǧa negızdelgende ǧana sūranys tuady. Bızdegı ūlttyq sana solqyldaq. Ūlttyq namysy bar adam ūlttyq kiımdı nege kimeidı? – Baltyq jaǧalauyndaǧy elderde osydan bırneşe ǧasyr būryn salynǧan üilerı ūlttyq naqyşymen sol küiı saqtalynǧan. Qazır elımızdıŋ jüregı Astanany osy ǧasyrdyŋ qalasy deimız. Bıraq ondaǧy qūrylystar europalyq ülgımen salynyp jatyr, ūlttyq naqyş joq dep köŋılı tolmai jürgender köp. Būǧan ne deisız? Keiıngı ǧasyrlarǧa Astana qandai kelbetımen barmaq? – Şyndyǧynda būl bügıngı taŋdaǧy kürdelı mäsele bolyp tūr. Bügıngı salynyp jatqan üilerdıŋ 80 paiyzynyŋ jobasy batystan alynǧan. Ūlttyq örnek, ūlttyq kolorit atymen joq. Onyŋ sebebı rasynda nede? Ol säuletşınıŋ talǧamynyŋ tömendıgınen emes. Qarjysyn töleitın tapsyrys beruşınıŋ talabyna sai bolady. Olar Amerikadan, Japoniiadan bolsa, sol jaqtyŋ jobalaryn alyp keledı. Söitıp säuletşıge:«Osyǧan sai etıp jasaisyŋ, eger keltıre almasaŋ, aqşasyn tölemeimın», – deidı. Boldy. Amal joq solai etuıne tura keledı. Äitpese säuletşılerdıŋ fantaziiasy tömen emes. Eger oǧan»ūlttyq naqyş bolsyn» deseŋ, janyn salyp ısteidı.

Odan keiıngı bır mäsele, ūlttyq kalorit, ūlttyq öner degende nenı aita alamyz? Osy kezeŋge deiın qazaq saharasynda 4 myŋ jyldyŋ ışınde 7 ret memleket auysty. Ariiler, saqtar, ǧūndar, oǧyzdar, türkıler, qypşaqtar keldı. Şyŋǧys han däuırı,  keşegı Altyn orda, Reseige qosylǧan uaqytymyz. Ärqaisysynyŋ özındık orny bar. Izı qaldy. Taŋbasy qaldy. Sonyŋ qaisysyn ūstanǧan dūrys? Saq däuırın ūstaimyz ba, älde türkılerdı me? Mūnyŋ bärı de bızdıŋ ūlttyq taŋbamyz. Bıraq qūrtyp almau kerek. Mäselen, bır yqşamaudanǧa «saq däuırı» dep at berıp, sony saqtardyŋ stilımen jasap şyǧu kerek. Al ekınşı bır yqşamaudanǧa «türkı mädenietı» dep atau berıp, mäselen, «Kültegın» dep atap, balbal tastarmen jasaqtap şyǧu kerek. Qai närsenı jasaǧanda da atyna, taqyrybyna üilesımdı etıp jasau kerek.

Astana men Almaty bügınde plastmassaǧa ainalyp kettı. Mūny aityp ta jatyrmyz, mäsele etıp köterıp te jatyrmyz. Qazırgı qarqyndy qūrylystyŋ kezınde aitqanymyz aidalaǧa ketıp, köp elenbei jatyr. Būǧan qazır män bermese, erteŋ keş bolady. – Ūlttyq naqyş dese, bızde dereu şaŋyraqty, odan qalsa qoşqar müiız oiulardy japsyra qoiady. Odan basqa ülgılerımız joq pa sonda? – Būl da jaŋaǧy atqa qondyryp qoiǧan batyrdyŋ eskertkışı siiaqty ǧoi. Būl da sonyŋ ekınşı formasy. Şaŋyraq – qasiettı zat. Onyŋ būrynǧy atauy – Otan. Ol köne türkı tılınen audarǧanda «an» degen – kök älem, «ot» degen –ortasynda tūrǧan kün degen söz. Otan degen sodan şyqqan. Qazaq bükıl ömırın sonymen bailanystyrady. Otau degen bar. Üi egesın otaǧasy deimız. Otbasy, otanasy degen qasiettı sözderımız taǧy bar. Osynyŋ bärı de bır şaŋyraqtyŋ astyna ūiysqandyqty bıldıredı. Kielı närsenı ne bolsa, soǧan japsyra beruge bolmaidy. Qazaqşa oiulardyŋ myŋdaǧan türı bar. Tek qoşqar müiız ǧana emes. Aŋdardy, ösımdıkterdı beineleitın ornamentter bar. Onyŋ özı de bırneşe türge bölınedı. Ornamentterdıŋ özındık ünı, özındık mänı bar. Olardy retımen paidalana bılse, ülken dünie şyǧaruǧa bolady. Oisyz, talǧamsyz paidalanylǧan dünie eşqaşan da jaqsy bolyp şyqpaidy. – Jalpy şyǧarmaşylyq adamdary erekşe közge tüskış keledı. Äsırese suretşıler. Olardyŋ köpşılıgı şaştaryn, saqaldaryn ösırıp erekşelenuge qūmar keledı. Sızden de sony baiqaimyz… – Jalpy türkıler kezınde şaştaryn ösırıp, örıp qoiatyn bolǧan. Negızı, olar şaştaryn almaidy eken. Būl qazaqtardyŋ ürdısınde bar närse. Şaş alu keiınnen mūsylman dının qabyldaǧannan keiın engen. Men osy ūzyn şaşymmen jürgenıme 35 jyl boldy. Būl elıkteuşılık emes, özıme osylai ūnaidy. – Naryq zamany nyq taban tıregende köptegen sala qairaŋda qalǧandai küi keşkenı ras. Ol suretşılerge de salqynyn tigızdı. Olar tarihta qalatyn tuyndy salǧannan görı, kün körıstıŋ qamyn küittep kettı. Sodan zamanǧa yŋǧailanyp ötımdı suret saludy bastap ketkendei. Būl beineleu önerınıŋ bäsın tüsırmei me? – Qazır beineleu salasynda ızdenıs joq emes, bar. Keiıngı kezde bır ürdıs paida boldy. Odaq taraǧannan keiın är suretşı qolyndaǧy jasaǧan tuyndysy ötuı üşın kün-tün demei eŋbektendı. Abstraksiia, taǧy da basqa taqyrypqa auysyp ketkender köp. Qazırgı jastardyŋ aǧymynda batysqa elıkteuşılık basym. Soǧan beiımdeluşılık bar. Būl ürdıs qaşanǧa deiın jalǧasatyny belgısız. Būrynǧydai tuyndylardyŋ bärın satyp alyp, galereiaǧa qoiyp jatsa, baǧalap jatsa, onda älbette ılgerıleuşılık bolar edı… Keiıngı kezde elıkteuşılıkpen jasalǧan arzanqol tuyndylar köbeiıp kettı. Ras. Būryn da bolǧan. Qazır de bar. Keleşekte de bola beredı… – Äŋgımeŋızge rahmet!