Äleumettık jelıdegı vizualdy ärı negativke toly aqparat qoǧam mazasyzdyǧyn küşeitıp tūr. Būl maqala – aqparattyq mazasyzdyqtyŋ sebepterın psihologiia, media jäne qoǧam tūrǧysynan tüsındıretın ekspleiner. Sondaida negativtı kontentke beiımdılık pen mediagigiena jaily maŋyzdy tūjyrymdar ūsynylady.
Zertteulerge säikes, bügınde ärbır jeke tūlǧa künıne şamamen 74 GB aqparat öŋdeidı, būl 16 film körgenmen nemese 200 000 söz oqyǧanmen teŋ. Däl osyndai kölemdegı aqparatty 500 jyl būrynǧy közı aşyq adamdar bükıl ömır boiy qabyldaityn.
AQPARATTYŊ KÖPTIGI MEN JETISPEUŞILIGI
«Keide köşede balalar jürgenın körsem, bırtürlı küige tüsıp ketem. Baiqamai bıreudı qaǧyp ketem be dep qorqam…»
Būl – 19 jastaǧy Aiaulymnyŋ kün saiynǧy ışkı monology. Ol jolǧa şyqqan saiyn boiyn bilegen üreiden aryla almaidy. Jaŋalyqtan körgen qaiǧyly oqiǧadan keiın ekınşı kurs studentı üşın kölık jürgızu endı kündelıktı qorqynyş pen ışkı küreske ainaldy.
Aiaulym sekıldı jaŋalyqtardy jiı qaraityn adamdar köp. Äsırese, äleumettık jelılerdegı videolar arqyly aqparatty vizualdy türde qabyldau – emosiialyq äserdı küşeitedı. Kölık jürgızu täjıribesı bolsa da, Aiaulymnyŋ mazasyz oilary kün ötken saiyn üdep barady.Al Aiymjan Quanyşeva 18 jasta. Künıne üş saǧattan artyq äleumettık jelıde otyrady. Ol da aqparattyŋ şegı joǧyn moiyndaidy.
«Aqparatty tym köp tūtynǧanda öz-özımejyndanyp, jylaǧym kelıp ketedı. Baiqamai Instagram-ǧa kırıp ketemın de, qaita-qaita qarap otyramyn. Keide jelılerdı öşırıp tastaǧym-aq keledı, bıraq būl maǧan öte qiyn», - deidı ol.
Bırı kölıkpen bala qaǧyp ketemın dep üreilense, endı bırı jaŋalyqtardan qūr qalamyn dep qorqady. Ärkımnıŋ ışınde öz qorqynyşy bar. Al media däl sol qorqynyştardy ūlǧaitatyn qūral bolyp barady.
SENUDIŊ SALDARY MA?
Bügınde köptegen adam mediadaǧy mazmūndarǧa şekten tys senıp, özıne diagnoz qoia bastady. Psiholog Ūldana Aǧabaevanyŋ aituynşa, keide adam bırnärse oqyp alady da, psihologqa daiyn diagnozben keledı.
«Är üşınşı klient derlık «mende giperbelsendılık jäne zeiın tūraqsyzdyǧy sindromy bar» dep şaǧymdanyp keledı. Bıraq şyn mänınde olardyŋ eşqaisysynda naqty diagnoz joq. Būl – äleumettık jelı arqyly taraǧan kontentke sene berudıŋ saldary, - deidı maman.
Būl tendensiia SickTok dep atalady. TikTok-ta #SDVG jäne #autizm heştegterı bar kontentter 60 milliard qaralym jinaǧan. Kei avtorlar öz täjıribesın bölısıp, diagnozy jaily aitady, alaida olardyŋ ışınde resmi emes derekter de bar.
Al naqty mälımetterge süiensek, 2023 jyldyŋ soŋynda AQŞ-ta giperbelsendılık jäne zeiın tūraqsyzdyǧy sindromy diagnozy rastalǧan 9 million jaǧdai tırkelgen. Būl 2007–2016 jyldarmen salystyrǧanda ekı ese köp.
NEGE NEGATİV BIZGE TARTYMDY?
Psiholog Anna Borisqyzy būl turasyndaǧy topşylauy nazar audartady.
«Eŋ aldymen, būl qauıpsızdıkke degen qajettılıkpen bailanysty. Adam aqparatty baqylau arqyly özın qauıpsız sezıngısı keledı. Iаǧni jaŋalyqtardy baqylau – «jaǧdaidy qadaǧalap otyrmyn» degen illiuziia beredı. Būl adamǧa syrtqy älemnen qorǧanǧandai küi syilaidy», - deidı psiholog.
Aituynşa, būl tamaqtanu sekıldı: paidaly taǧam ba, älde fastfud pa – bärıbır. Adam keide tereŋ ärı paidaly derekterdı ızdemei, tek «info-fastfud» tūtynady. Özın osylai «tolyqqandy», «aqparattan habardar» sezıngısı keledı.
Psihologtar būl qūbylysty aqparattan qūrqalamyn degen qorqynyşpen, iaǧni FoMO-men (Fear of Missing Out) bailanystyrady. Adam jaŋa post, video, jaŋalyq şyqqan saiyn sony köruge ūmtylady. Uaqyt öte kele būl ürei, aşuşaŋdyq jäne nazar saludyŋ qiyndauyna alyp keluı mümkın.
Būl arada psihologiialyq äsermen qatar, fiziologiialyq saldar da eskerusız qalmauy kerek.
Endokrinolog Elvira Erıkqyzynyŋ aituynşa, sozylmaly mazasyzdyq pen küizelıs adamnyŋ endokrindık jüiesıne tıkelei äser etedı. Soŋǧy jyldary erte kezeŋdegı qant diabetı, arteriialyq gipertoniia, nevroz jäne depressiia belgılerınıŋ paida boluy jiılegen.
«Jaqynda maǧan 28 jastaǧy qyz keldı, - deidı endokrinolog. – Medisinalyq tekserısten keiınonyŋ klimaks kezeŋıne erte kırgenı anyqtaldy. Al ärıptesım-ginekolog 19 jastaǧy boijetkenge däl osyndai diagnoz qoiǧanyn aitty. Mūndai özgerıster būǧan deiın negızınen egde jastaǧy adamdarda ǧana kezdesetın», - deidı Elvira.
Därıger osyǧan ūqsas aurulardyŋ “jasaruyn” emosionaldy intellektıŋ jetkılıksız damuymen bailanystyrady. Sondai-aq küizelıspen küresu daǧdylarynyŋ joqtyǧy men passivtı ömır saltyda kerı äser etedı.
«Jastar arasyndaǧy bedeulık, erler densaulyǧynyŋ naşarlauy men semızdıktıŋ de beleŋ aluy – osynyŋ aiqyn dälelı», - deidı Elvira Erıkqyzy.
Sonymen qatar qazırgı mediamazmūndar kliptık oilaudy qalyptastyrady: adam tek qysqa ärı üstırt aqparatty qabyldauǧa üirenıp, tereŋ oilaumen taldau qabıletı älsıreidı. Saldarynan depressiiaǧa ūşyrau yqtimaldylyǧy artady.
QAZAQSTANDAǦY DEPRESSİIа KÖRSETKIŞTERI
Halyqaralyq CountryCassette basylymynyŋ soŋǧy zertteuıne süiensek, depressiianyŋ taraluy boiynşa Qazaqstan älemdegı 180 eldıŋ ışınde 93 orynda eken. Būl tızımde bızdıŋ aldymyzda Resei, AQŞ jäne Estoniia tūr. Eldegı depressiiaǧa ūşyraǧan halyqtyŋ ülesı – 4,4%, būl şamamen 732 myŋ adam degen söz. Salystyrmaly türde, älemdık ortaşa körsetkış– 3,9%. Iаǧni, bızdegı ahual alaŋdatarlyq deŋgeide.
Būl sandar elımızdıŋ resmi statistikasymen de säikes keledı. QR Densaulyq saqtau ministrlıgı respublikalyq psihikalyq densaulyq ǧylymi ortalyǧynyŋ deregıne säikes, 2023 jyly psihikalyq jäne mınez-qūlyqtyq būzylystar boiynşa tırkeude tūrǧan azamattar sany 198,4 myŋǧa jetken.
Ortalyq mamandarynyŋ aituynşa, halyqtyŋ psihikalyq densaulyq turaly bılımı tömen, al käsıbi kömekke qoljetımdılık şekteulı. Sol sebeptı qazaqstandyqtar mazasyzdyq pen üreidıŋ sebebın köbıne virtualdy keŋıstıkten ızdeidı. Bıraq ony da qauıpsız dep aita almaimyz.
2024 jyly Qazaqstanda suisid pen zorlyq-zombylyqty nasihattaityn 127 sait, jalpysany 35 myŋnan astam zaŋsyz internet-resurs anyqtalǧan. Būl sifrlar – virtualdy keŋıstıktegı mazmūnnyŋ qandai auqymǧa jetkenın jäne ony süzgıden ötkızu, retteu qajettılıgın körsetedı.
ETİKA – JAZYLMAǦAN ZAŊDYLYQ
Jetınşı arnanyŋ şef-redaktory Oŋaltai Quandyqtyŋ pıkırınşe tragediiany, zorlyq-zombylyqty qan-josa etıp sipattau nemese kämeletke tolmaǧandardyŋ bet-älpetın rūqsatsyz jariialau – etikaǧa qaişy.
«Mūndai aqparatty taratuda jauapkerşılık joǧary. Mysaly, jasöspırımnıŋ 9 qabattan sekırgenı turaly jaŋalyq küizelıstegı basqa balaǧa “ömırmen osylai qoştasuǧa bolady eken” degen oi saluy mümkın. Sondyqtan aqparat berudıŋ jazylmaǧan, bıraq maŋyzdy etikalyq erejelerı bar, - deidı ol.
“Bas redaktorlar klubynyŋ” direktory Bibıgül Bökenbaiqyzynyŋ pıkırınşe, emosiia men manipuliasiiaǧa qūrylǧan kontenttıŋ köbeiıp ketuı faktchek mädenietınıŋ älsızdıgın körsetedı.
«Alysqa barmai-aq, osy säuırde Şymkent äkımınıŋ orynbasary R. Berdenovke qatysty jaŋalyqty keibır portaldar resmi mälımdemenı kütpei jariialady. Keiın sol derekke süiengen özge medialar men blogerler jalǧan detaldar qosyp taratty. Būl – single-source syndrome, iaǧni aqparatty teksermei, bır derekközden köşıru», - deidı ol.
PSİHOLOGİIаLYQ JARAQAT
Aqparat aǧyny tym jiılegende, adam şynaiy qauıptıŋ ışınde jürgendei küi keşedı. Būl qūbylys «media-indusirlengen posttravmatikalyq stress būzylysy» dep atalady. Qazaqstanda būl fenomen Saltanat Nükenova ısıne qatysty jaŋalyqtardan keiın aiqyn körındı.
Köptegen äiel äleumettık jelıde öz qorqynyşymen täjıribesın bölısıp, «men de osyndai jaǧdaidan öttım», «jalǧyz jüruge qorqamyn», «erlerge senuden qaldym» degen pıkırler jazdy.
Būl – kollektivtı travmanyŋ bır formasy. Iаǧni adam auyr jaǧdaiǧa tıkelei tap bolmasa da, sol saryndaǧy jaŋalyqtardy qaita-qaita oqi otyryp, psihologiialyq jaraqat aluy mümkın.
Eŋ ökınıştısı, mūndai kontentke älı būǧanasy bekımegen, özındık saraptama jasai almaityn jas buyn ökılderı jiı senıp qalady. Būl jönınde äleumettanuşy Äsem Qūsmanovanyŋ özındık paiymy bar.
«Zertteuler zumerlerdıŋ dumskrollingke – iaǧni terıs jaŋalyqtardy üzdıksız ärı oi elegınen ötkızbei tūtynuǧa beiım ekenın körsetedı. Sebebı olardyŋ syni oilau qabıletı basqa buyndarǧa qaraǧanda älı älsızdeu. Olar aqparattyŋ astaryn nemese manipuliativtık sipatyn ärdaiym aŋǧara bermeidı», - deidı ol.
NE ISTEU KEREK?
Osyǧan bailanysty mamandar balalardyŋ kognitivtı funksiialaryn damytu men syni oilau qabıletın jetıldırudıŋ maŋyzdylyǧyn jiı aitady. Mäselenıŋ aldyn alu üşın balalarǧa arnalǧan damu ortalyqtary men baǧdarlamalar jyl sanap köbeiıp keledı.
Jyldam oqu ortalyǧynyŋ jetekşısı Tolǧanai Qairatqyzy da öz täjıribesınde balalardyŋ aqparatty qabyldauyna erekşe män beru kerektıgın aitady:
«Qazırgı balalar sifrlyq ortada erkın jüzıp jürgenımen, olardyŋ bärı aqparatty saralai almaidy. Media sauattylyq tereŋ qabılet. Sondyqtan balalarmen aqparatty tek oqyp qana qoimai, ony sūraq qoia otyryp taldaudy damytuymyz qajet», - deidı ol.
Alaida būl mäselege bärıne bırdei ortaq şeşım joq. Psiholog Ūldana Aǧabaeva būl mäselege qatysty ämbebap täsıl joq ekenın alǧa tartady.
«Eŋ äuelı mäselenıŋ baryn moiyndau kerek. Ne bolyp jatqanyn ūǧynyp, aqparat aǧynyn bırtındep azaitu maŋyzdy. Eŋ maŋyzdysy – özıŋe taŋdau erkındıgın beru: şynymen qajet dünienı ajyratyp, qalǧanyn ysyryp tastau», - deidı maman.
Kündelıktı mazasyzdyqty azaitu – mediany dūrys oqu gigienasynan bastalady. Tolyǧyraq keŋesterdı anyqtamadan taba alasyz:
Nazym Tūiaqbai,
İlnara Menisova,
Aiym Janybekova
