Áli kúnge ár túkpirdegi aýyl qarııalary: «Anaý bir jyly Ǵarekeń (QR Halyq artısi Ǵarıfolla Qurmanǵalıev) kelip, tańdy tańǵa uryp án salǵan edi ǵoı! Apyrm-aı, daýysy da ádemi edi-aý!» – dep tamsanyp otyrady. Ol kezderi aýylda teledıdar degen atymen joq. Almatydan artıst kelse, halyq bitken radıodan daýysyna qanyq súıikti ánshileriniń túrin kórmekke bar jumysty jıyp qoıyp, aýyldyń klýbyna birer saǵat buryn baryp, oryn alyp otyrýshy edi. Al klýby joq jerlerde sol konert-spektaklder ashyq aspan astynda da qoıylyp jatýshy edi-aý…
Iá, ol kezder kelmeske ketti. Qazirgi óner adamdarynyń talantyna burynǵydaı tańǵalyp, erekshe qumartý men qurmetteý joqtyń qasy. Óıtkeni tehnıka, kompıýter kúshimen «daýys qoıyp», «ánshi» atanyp júrgenderdi kez kelgen aǵaıynnyń toıynda kórip, olarmen emin-erkin sýretke de túse alasyz. Asyly, tanymal bolý bir bólek te, halyqtyń súıiktisi bolý – bir bólek dúnıe. Teledıdardan túspeıtin ánshilerdi el jaqsy tanıtynyna daý joq, biraq solardyń kópshiligin halyq tyńdaı ma eken? Al súıikti ánshisi kórine qalsa, arnany aýystyrmaı tyńdaıtynymyz ras. Biz aıtqaly otyrǵan óner ıesi tanymaldyǵyna qosa halyqtyń súıiktisine áldeqashan aınalǵan aıtys aqyny, Muhıt ánshilik mektebiniń ókili, Qazaqstan Respýblıkasynyń eńbek sińirgen qaıratkeri, Ǵ.Qurmanǵalıev atyndaǵy Batys Qazaqstan oblystyq fılormonııasynyń beldi artısi – Hatımolla Jáńgiruly Berdiǵalıev. Hataqań áýel basta ánshi bolyp tanylǵanymen, keıin aqyndyq qyrymen de kórine bastady. «Aqynǵa qara sózden óleń ońaı» demekshi, basynda qatarlastarymen ázil jarystyra aıtyssa, keıinnen aqyndyq talanty ashylyp, úlken dodalarda top jara bastady. 1987 jyly Qazan tóńkerisiniń 70 jyldyǵyna oraı Oral qalasynda ótken oblystyq aqyndar aıtysynda jeńimpaz atanyp, «oblys aqyny» atandy. Odan keıin respýblıkalyq aıtystarda alǵan I-II júldeli oryndaryn sóz etpegenniń ózinde, 1993 jyly Kókshetaý qalasynda Aqan seriniń 150 jyldyǵyna oraı ótken aqyndar aıtysynda – bas júlde, sol jyly Qyzylorda oblysynyń Jalaǵash aýdanynda ótken Buharbaı batyrdyń toıynda – bas júlde alsa, sol jyly Torǵaı oblysynda ótken Shaqshaq Jánibektiń toıynda taǵy da bas júldeli boldy. Bul «qyryǵynda qamal alǵan» Hataqańnyń qyrǵı shaǵy der edik. Aqyndyq, ánshilik babyna kelip, báıgeniń qaı túrinen de taısalmaıtyn, shabys tilep turatyn naǵyz tulpar shaǵy. Onyń ústine terme-jyrdyń da sheber oryndaýshysy bola bastaǵan kezi-tuǵyn. Talantty oryndaýshy retinde alys-jaqyn shetelderde gastroldik saparlarmen de bola júrip, qansha tyńdaýshynyń júregine jol tapty. Óziniń bir án salyp ketken óńiri onyń kelesi saparyn asyǵa tosyp otyrady. Ásirese Almatyǵa ár kelgeni – ózinshe bir oqıǵa, jańalyq ári qýanysh. «Oraldan Hataqań kelipti» degen bir aýyz sóz Almatyny on aınalyp, aqbas Alataýdyń shyńdaryna soǵylyp, jańǵyryp turǵandaı bolatyn.
Hataqań tórt jylda bir soǵatyn aqpannyń jıyrma toǵyzynda osydan týra alpys jyl buryn jaryq dúnıeniń esigin ashty. Oral qalasynyń Qurmanǵazy atyndaǵy mýzykalyq ýchılıesin bitirip, óner jolyn ózi týǵan Kaztalov aýdandyq mádenıet bóliminen bastady. Ónerli jigittiń esimi lezde arada el aýzyna ilikti. «Almas qylyshtyń qyn túbinde jatpaıtyny» sekildi onyń tóltýma talanty, Muhıt mektebine tán ásem daýysy ony aýylda qaldyrmaıtyny anyq edi. Úlken ónerge aralasa júrip, ustazdyq ete bastady. Uzaq jyldar ózi oqyǵan Oral mýzyka kolledjinde shákirtter tárbıelep keldi. Qazir kópke belgili ánshi, N.Jantórın atyndaǵy Atyraý oblystyq fılarmonııasynyń ánshisi, birqatar konkýrstyń bas júldegeri Qaırat Kákimov – shákirt retinde Hataqańnyń maqtanyshy bolsa, búgingi kúni ónerimen el qurmetine bólenip júrgen ónerpaz. Hataqań tárbıelegen shákirtter búgingi kúni el aýzynda júr. Olar: respýblıkalyq konkýrstardyń laýreattary – Kúlásh Qýanyshqalıeva, Armat Islıamǵalıev, Artýr Sısenǵalıev, Mıras Baqtyǵulovtar. Al aǵamyzdyń ózi bolsa, búgingi kúni batys ánshilik mektebiniń uıytqysyna aınalyp otyr. Ánshiniń repertýary óte baı. Uly kompozıtor Muhıt babamyzdyń ánderin túgelge jýyq bilip qana qoımaı, oryndap júrse, Arqanyń ataqtylary – Birjan sal, Aqan seriniń shyǵarmalary, halyq ánderi Hataqańnyń repertýarynan túsken emes.Sońǵy kezderi Dáýletkereı atyndaǵy halyq aspaptary orkestriniń súıemeldeýimen qazaq operalarynan arııalar oryndap júr.
Dombyramen án salyp júrgen ánshiniń operadan arııa oryndaýy asa tańsyq bola qoımas, desek te, orkestrdiń súıemeldeýimen aıtýdyń da óz qıyndyǵy bar. Ol úshin daýystyń erkin jetýi, úılesýi – óz aldyna, orkestrden ne ozyp ketpeı, ne qalyp qoımaı, ár taktyny eseptep, naqpa-naq aıtyp, sózderin anyq jetkizý, daýysty qubyltý, dırıjermenen tyǵyz baılanysta bolý sııaqty mashaqattary jetip-artylady.
Bul rette dombyramen án salyp júrgen ánshilerdi orkestrge qosyp, edáýir ter tógip júrgen dırıjerler Dáýletkereı atyndaǵy halyq aspaptary orkestriniń negizin qalaýshy, QR eńbek sińirgen qaıratkeri Qyrymgereı Qajymov aǵamyz ben memlekettik «Daryn» syılyǵynyń laýreaty Erkin Nurymbetov inimizdiń eńbegi ushan-teńiz. Jalpy, operadan úzindi aıtý áıgili ánshilerimiz, halqymyzdyń injý-marjandary –Manarbek Erjanov pen Ǵarıfolla Qurmanǵalıevterden bastaý alǵan. Al qazirgi kezde Hataqańdar – sol úrdisti jańǵyrtýshy.
Óner de kez kelgenniń mańdaıyna jazyla bermeıtin baq pa dep qalasyń. Aǵamyzǵa Jaratýshydan ádemi daýys buıyrsa, týmysynan aqjarqyn, keńpeıil, kerek jerinde tıisti sózdi taısalmaı tótesinen bir-aq aıtatyn týrashyldyǵy adamı bolmysyn asha túsetindeı. Oǵan qosa áńgimeshildigi, óner, ádebıet tarıhynan sóz qozǵasa, kelisti sóz saptasymen eldi aýzyna qaratýy kóne bı-sheshenderdiń sarqyty ma degizgendeı. Al ázil aıtsa, janyńdy jadyratyp, ezýińdi jıǵyzbaı, jan-jaǵyn kúlkige kómip, otyrystyń gúli bolyp otyrǵanynyń talaı kýási de bolǵanbyz. Hataqańnyń oryndaýynda birneshe án, terme-tolǵaýlar Qazaq radıosynyń «Altyn qoryna» ótip, kúnbe-kún efırden berilýde. Ótken jyly ǵana Almatydaǵy «El» prodıýserlik ortalyǵynyń dırektory Ǵalym Doskenniń arnaıy shaqyrýymen ánshiden seksen úsh án jazylyp alyndy. Onyń alpys úshi dombyramen aıtylsa, jıyrmasy orkestr súıemeldeýimen oryndaldy. Osynyń barlyǵy jaı ǵana jazylyp qoımaı, dısk bolyp, tyńdaýshylarynyń qolyna tıdi. Ánshiniń repertýary keıingi kezde halqymyzdyń folkloryna aınalǵan epostyq jyrlarmen de tolyǵýda. Osyndaı tolaǵaı tabysymen, halqyna jasaǵan ólsheýsiz eńbegimen aǵamyz Úkimet tarapynan da eleýsiz qalmady. «QR eńbek sińirgen mádenıet qyzmetkeri» ataǵyn erterekte ıelense, 2010 jyly «QR eńbek sińirgen qaıratkeri» ataǵymen marapattaldy. Áıgili ánshi-kompozıtor Muhıt babamyzdyń sarqyty, ánshi-kompozıtor Ǵarekeńniń izbasary Hataqań asqaraly alpysyna osyndaı kól-kósir tabyspen jetip otyr. «Óner» dep atalatyn qasıetti de kıeli saparda júrgen aǵamyzǵa shabyttyń shalqaryn tileımiz.
Meıramgúl ORAShEVA,
ánshi-termeshi, «Ana tili».
