Arysta apatty jaǧdai oryn alǧaly berı üş aidan asty. Jūrtşylyq arasynda ärtürlı pıkırler tudyrǧan tötenşe jaǧdaiǧa baiypty baǧa beru üşın sarapşy pıkırın sūraǧan edık.
Äljanov Qalijan Quanyşbaiūly – otstavkadaǧy polkovnik, "Qyzyl jūldyz" ordenınıŋ kavalerı, Qazaqstan Qaruly Küşterınıŋ zeinetkerı. Halyqaralyq äskeri operasiialarǧa qatysuda täjıribesı bar. Qyzmet jolyn zvod komandirınen bastap, Ükımet apparaty qorǧanys sektorynyŋ meŋgeruşısıne deiıngı joldardan öttı.
- Bırden basty saualǧa köşsek: jarylys neden boldy jäne oǧan kım kınälı?
- Kelısemın, oryn alǧan oqiǧanyŋ sebebın anyqtau asa qajet. Būl eŋ äuelı sol tötenşe jaǧdai qaitalanbauy üşın maŋyzdy. Onyŋ sebepterı men kınälılerdı qūzyrly organdar anyqtauy tiıs. Degenmen, menıŋ sızben bölısuge daiyn keibır oilarym bar.
Äŋgımenı būl oq-därı qoimasy qaidan paida bolǧanynan bastasaq. Bızdıŋ äskerilerge qoima Keŋes Odaǧynan mūraǧa qaldy. Ol 1934 jyly salynǧan. Ädette, būl sekıldı tötenşe jaǧdailarǧa jol bermeu boiynşa barlyq qajettı jūmystar jobalau kezeŋınde jürgızıledı. Al qazırgı äskerilerdıŋ bırdeŋenı özgertuge mümkındıgı boldy ma? Mümkın, Täuelsızdıktıŋ äuelgı jyldarynda, alǧaşqy qorǧanys ministrlerınde ondai mümkındık bolǧan da şyǧar. Bıraq 1991 jyldan berı mūndai tübegeilı şeşımder qabyldanǧan joq. Demek, qazırgı äskerilerde mūndai mümkındık bolǧan joq. Sondyqtan olarǧa Keŋes Odaǧynan qalǧan mūrany qalpynda ūstaudan basqa taŋdau bolmady.
- Iаǧni jobalau kezeŋıne bızdıŋ äskeriler aralasa almady ǧoi?
- Däl solai.
- Qoimanyŋ jai-küiın qarap, qalpynda ūstau da aitarlyqtai bolmady ma?
- Oq-därı saqtaudyŋ jönın bıletın kez kelgen bılıktı sarapşy sızge ärbır oq-därı qoimasy qauıp töndıretının aitady. Kım ūşaq qūlamaidy, keme batpaidy dep kepıldık bere alady? Oq-därı qoimasy da solai. Eşkım de şūǧyl jaǧdai bolmaitynyna 100% kepıldık bere almaidy. Qandai da bolsyn apat aityp kelmeidı. Ökınışke qarai, qaru-jaraq pen oq-därı qoimalarynyŋ jaryluy bükıl älemde bolyp jatady. Mysaly, AQŞ pen Avstriiada, Kanada men Qytaida. Būl rette äskeri qyzmetşılerdıŋ basty mındetı – qauıp-qaterler men qaiǧyly saldardyŋ oryn alu mümkındıgın barynşa azaituǧa jūmys jasau ǧana.
– Sonda qaterdı barynşa azaitu üşın ne ısteluı tiıs? Al bızdıŋ äskeriler ıs jüzınde ne ıstei aldy?
- Äldeqandai bolyp körınuge tyrysqannan, anyǧynda sondai bolǧan jaqsy. Būl – ūzaq jyldar boiy, soŋǧy jyldary da aldyn ala jürgızılgen äskeri jūmystarǧa qatysty aitylar söz. Eger atqarylǧan ıster auqymyn azamattar körmese, demek būl jūmystar äskeri bölım men Qaruly Küşterge ǧana mälım boluy tiıs degen söz. Köp närselerdıŋ qūpiia saqtaluy – äskeri qyzmetke tän erekşelık.
Män-jaiyna jeke özım qanyq jaittarǧa toqtalsam, bırınşıden, qoimalar bır-bırınen tiıstı araqaşyqtyqty saqtai otyryp, dūrys ornalastyrylǧan. Ekınşıden, äskeriler barlyq qoimalardy, saqtau oryndaryn qorşaumen, iaǧni jer bılıkterımen jabdyqtady. Osylaişa soqqy tolqynynyŋ taraluyn tömendettı jäne synyqtardyŋ ūşuyn boldyrmady. Üşınşıden, qoimalar arasynda jer boiynşa detonasiiany azaitatyn arnaiy tranşeialar jabdyqtaldy. Törtınşıden, barlyq jerde jyrtu jürgızıldı. Osynyŋ arqasynda örttıŋ taraluy azaidy. Besınşıden, būl eŋ maŋyzdy punktterdıŋ bırı - barynşa qaşyqtyqqa ūşatyn reaktivtı snariadtar elsız dalaǧa ūşyp kettı.
Barlyq oq-därıler üş aumaqta ornalasqan. Sondyqtan olardyŋ köp bölıgı apattan aman şyqty. Eŋ quatty oq-därıler osy aman qalǧan ekı aumaqtyŋ bırınde bolatyn. Būl rette qoima aumaǧyndaǧy örttı auyzdyqtap, qalǧan qoimalardyŋ jaryluyna jol bermei, ülken qaiǧyly jaǧdaidyŋ aldyn alǧan äskeri ört söndıruşıler eŋbegın erekşe atap ötken jön.
- Būl şaralar qandai nätije berdı?
- Eŋ az degende 9 saǧat berdı. Osy uaqyt ışınde Arystyŋ barlyq tūrǧyndaryn köşıruge jäne myŋdaǧan adam ömırın qūtqaruǧa mümkındık aldyq. Tehnikalyq qauıpsızdık, ört söndıru qūraldary, jük tehnikasynyŋ jaramdylyǧy, äskeri qyzmetşılerdıŋ jaǧdaiǧa beiımdele bıluı – osynyŋ barlyǧy jarylystar uaqytyn soza tūruǧa mümkındık berdı. Eger jarylys bır saǧat nemese ekı saǧat boiy ötse, qala tūrǧyndary evakuasiialana almai qalar edı.
Barlyǧy "Qūdai saqtady" dep jatyr. Saqtansaŋ saqtaidy ǧoi, bıraq äskeriler atqarǧan jūmysty da ūmytpau kerek.
- Alaida ekı äskeri qyzmetker men bır tūrǧyn qaza tapty.
- Adam şyǧynynan basqanyŋ bärınıŋ orny tolady ǧoi. Tıptı bır adam zardap şekkenınıŋ özı ülken qaiǧyly oqiǧa. Alaida, mūndai oq-därılerdıŋ jarylys saldary äldeqaida auyr boluy mümkın edı. Reseidıŋ Krasnoiar ölkesındegı Achinsk maŋyndaǧy soŋǧy oqiǧalardy eske tüsıreiık. Bes jyl būryn Qytaida qaru qoimasynda jarylys bolǧan kezde 17 äskeri qaza tapty. Üş jyl būryn ündı äskeri obektısınde ırı jarylys bolyp, ört şyqty. Nätijesınde 17 adam qaza tauyp, taǧy 19 adam jaraqat aldy. Körşı elde bır snariadtyŋ jarylysynan 70 adam qaza tapty.
50 myŋ halqy bar qala janynda ondaǧan myŋ tonna oq-därı jarylyp, bır ǧana tūrǧyn qaza tapqan jaǧdai bükılälemdık täjıribede bolǧan emes. Ökınışke orai, bır kämeletke tolmaǧan bala jol-kölık oqiǧasy saldarynan oqiǧa ornynan 10 şaqyrym jerde qaza tapty. Ört pen jarylystyŋ episentrınde qaza tapqan ekı äskeri qyzmetker öz mındetterın oryndady. Olar otpen alysty.
Oilap qarasaŋyz, su aidyndarynda jyl saiyn 300 adam suǧa ketedı. Būl şomylu mausymy tek 3-4 aiǧa sozylady. Jol-kölık oqiǧasynda ai saiyn 100-den astam adam qaza bolady. Jäne eşkım avtokölıkterge tyiym salu nemese su qoimalaryn jabu kerektıgın aitpaidy.
- Qaiǧyly oqiǧaǧa deiıngı jūmystar jaiy tüsınıktı. Apat saldaryn joiu turaly aitsaq. Nege qala ışınde bügınge deiın oq-därılerdıŋ fragmentterı tabyldy jäne olardy joiu prosesı qalai öttı?
- Olardy joiumen alǧaşqy saǧattardan-aq köptegen äskeri mamandar ainalysty. Olardyŋ qatarynda äskeri ört söndıruşıler, saperler, veterinariia, himiialyq qorǧau qyzmetterı jäne basqalar boldy. BAQ habarlamalary boiynşa alǧaşqy künderı 2000-nan astam äskeri qyzmetşı men ekı jüzden astam arnaiy tehnika jūmyldyryldy. Äskeri saperler dereu qalany oq-därılerdıŋ fragmentterınen tazarta bastady. 4 kün ışınde 50 myŋǧa juyq halyqty qalaǧa qaitaru ülken körsetkış. Menıŋ bıluımşe, däl mūndai jūmys özge eş jerde bolǧan emes.
Äskeri qyzmetşıler qalany jäne ırgeles aumaqtardy, äskeri süŋguırler Arys özenınıŋ 40 km arnasyn tazalady. Mūnan soŋ eŋ kürdelı kezeŋ - qoima aumaǧyn tazalau jäne qoimany köşıru bastaldy. Oq-därı fragmentterın anyqtauǧa keletın bolsaq, şatyrda, şöp arasynda nemes qoqysta jatqan kez-kelgen 5-20 sm ūsaq metall oq-därınıŋ fragmentı bolyp sanalady.
- Būrynǧy äskeri qyzmetker retınde, äskeri qyzmetşılerdıŋ jūmysyna qandai baǧa beresız?
- BŪŪ qamqorlyǧymen qūrylǧan Täjıkstannyŋ minalar mäselelerı jönındegı ūlttyq ortalyǧynyŋ, RF Qaruly Küşterınıŋ minaǧa qarsy halyqaralyq ortalyǧynyŋ halyqaralyq sarapşylary men mamandary joiu jönındegı barlyq şaralar uaqtyly jasalǧanyn aitty. Sondai-aq, qoimalarda oq-därılerdı saqtau prosesı joǧary deŋgeide ūiymdastyrylǧanyn, äitpese jarylystardyŋ saldary mūnan da auyr bolatynyn anyqtady. Apat auqymynyŋ salystyrmaly türde şaǧyn boluy – qazaqstandyq äskeri ıs-qimyldar tiımdılıgınıŋ tıkelei körsetkışı. Men būl pıkırmen kelısemın.
Alaida, qazır äskeri qyzmetşılerdıŋ aldynda asa jauapty mındet tūrǧanyn ūmytpau kerek. Endıgı maqsat – oq-därılerdı şyǧaru jäne qoima aumaǧyn qalǧan fragmentterden tazartu. Olardy joiu üşın äskeriler fragmentterdı qaladan 60 km jerge şyǧaruy kerek bolatynyn eskersek, būl ülken täuekel jäne ūzaq uaqytty talap etetın jūmys. Būl şeşım äskeri qyzmetşılerdıŋ jergılıktı halyqtyŋ müddesı men qauıpsızdıgın basty nazarda ūstaitynyn körsetedı.
- Demek, äskeriler jazaǧa emes, marapatqa laiyq bolǧany ǧoi?
- Ärine. Kınälıler jazasyn aluy tiıs. Al tötenşe jaǧdaidan keiın olardyŋ qatelıkterın tüzetkenderge alǧys aitu kerek.
- Sız oq-därı jarylysynan bolǧan apattyq jaǧdai auqymynyŋ az ekenın aitasyz. Bıraq äleumettık jelılerde pıkır müldem basqaşa.
- Jelıdegı populister mäselenıŋ män-jaiyn jöndı bılmei jatyp, qalany älemettık jelılerde "qiraǧan qala", "üiındı" beinesınde körsetkısı keledı. Negızı qalanyŋ ülken audandary zardap şekken joq. Şyn mänınde jaqyn ornalasqan üiler zardap şektı. Al şyǧynnyŋ köp bölıgı - jarylys tolqyny syndyrǧan äinekter men eskı şifer şatyrlar. Sondai-aq, qalada metall synyqtardyŋ tüsuıne bailanysty zaqymdanular bar. Bıraq olar dereu qalpyna keltırıledı. Aitarlyqtai zalal da bar. Keibır üiler qirady. Bıraq barlyǧyna tüsınıktı boluy üşın aita keterlıgı, äskeri bölım aumaǧynan ūşyp şyqqan bırde-bır snariad qala aumaǧynda jarylmaǧan. Būl dūrys saqtaudyŋ nätijesı.
- Bırden basty saualǧa köşsek: jarylys neden boldy jäne oǧan kım kınälı?
- Kelısemın, oryn alǧan oqiǧanyŋ sebebın anyqtau asa qajet. Būl eŋ äuelı sol tötenşe jaǧdai qaitalanbauy üşın maŋyzdy. Onyŋ sebepterı men kınälılerdı qūzyrly organdar anyqtauy tiıs. Degenmen, menıŋ sızben bölısuge daiyn keibır oilarym bar.
Äŋgımenı būl oq-därı qoimasy qaidan paida bolǧanynan bastasaq. Bızdıŋ äskerilerge qoima Keŋes Odaǧynan mūraǧa qaldy. Ol 1934 jyly salynǧan. Ädette, būl sekıldı tötenşe jaǧdailarǧa jol bermeu boiynşa barlyq qajettı jūmystar jobalau kezeŋınde jürgızıledı. Al qazırgı äskerilerdıŋ bırdeŋenı özgertuge mümkındıgı boldy ma? Mümkın, Täuelsızdıktıŋ äuelgı jyldarynda, alǧaşqy qorǧanys ministrlerınde ondai mümkındık bolǧan da şyǧar. Bıraq 1991 jyldan berı mūndai tübegeilı şeşımder qabyldanǧan joq. Demek, qazırgı äskerilerde mūndai mümkındık bolǧan joq. Sondyqtan olarǧa Keŋes Odaǧynan qalǧan mūrany qalpynda ūstaudan basqa taŋdau bolmady.
- Iаǧni jobalau kezeŋıne bızdıŋ äskeriler aralasa almady ǧoi?
- Däl solai.
- Qoimanyŋ jai-küiın qarap, qalpynda ūstau da aitarlyqtai bolmady ma?
- Oq-därı saqtaudyŋ jönın bıletın kez kelgen bılıktı sarapşy sızge ärbır oq-därı qoimasy qauıp töndıretının aitady. Kım ūşaq qūlamaidy, keme batpaidy dep kepıldık bere alady? Oq-därı qoimasy da solai. Eşkım de şūǧyl jaǧdai bolmaitynyna 100% kepıldık bere almaidy. Qandai da bolsyn apat aityp kelmeidı. Ökınışke qarai, qaru-jaraq pen oq-därı qoimalarynyŋ jaryluy bükıl älemde bolyp jatady. Mysaly, AQŞ pen Avstriiada, Kanada men Qytaida. Būl rette äskeri qyzmetşılerdıŋ basty mındetı – qauıp-qaterler men qaiǧyly saldardyŋ oryn alu mümkındıgın barynşa azaituǧa jūmys jasau ǧana.
– Sonda qaterdı barynşa azaitu üşın ne ısteluı tiıs? Al bızdıŋ äskeriler ıs jüzınde ne ıstei aldy?
- Äldeqandai bolyp körınuge tyrysqannan, anyǧynda sondai bolǧan jaqsy. Būl – ūzaq jyldar boiy, soŋǧy jyldary da aldyn ala jürgızılgen äskeri jūmystarǧa qatysty aitylar söz. Eger atqarylǧan ıster auqymyn azamattar körmese, demek būl jūmystar äskeri bölım men Qaruly Küşterge ǧana mälım boluy tiıs degen söz. Köp närselerdıŋ qūpiia saqtaluy – äskeri qyzmetke tän erekşelık.
Män-jaiyna jeke özım qanyq jaittarǧa toqtalsam, bırınşıden, qoimalar bır-bırınen tiıstı araqaşyqtyqty saqtai otyryp, dūrys ornalastyrylǧan. Ekınşıden, äskeriler barlyq qoimalardy, saqtau oryndaryn qorşaumen, iaǧni jer bılıkterımen jabdyqtady. Osylaişa soqqy tolqynynyŋ taraluyn tömendettı jäne synyqtardyŋ ūşuyn boldyrmady. Üşınşıden, qoimalar arasynda jer boiynşa detonasiiany azaitatyn arnaiy tranşeialar jabdyqtaldy. Törtınşıden, barlyq jerde jyrtu jürgızıldı. Osynyŋ arqasynda örttıŋ taraluy azaidy. Besınşıden, būl eŋ maŋyzdy punktterdıŋ bırı - barynşa qaşyqtyqqa ūşatyn reaktivtı snariadtar elsız dalaǧa ūşyp kettı.
Barlyq oq-därıler üş aumaqta ornalasqan. Sondyqtan olardyŋ köp bölıgı apattan aman şyqty. Eŋ quatty oq-därıler osy aman qalǧan ekı aumaqtyŋ bırınde bolatyn. Būl rette qoima aumaǧyndaǧy örttı auyzdyqtap, qalǧan qoimalardyŋ jaryluyna jol bermei, ülken qaiǧyly jaǧdaidyŋ aldyn alǧan äskeri ört söndıruşıler eŋbegın erekşe atap ötken jön.
- Būl şaralar qandai nätije berdı?
- Eŋ az degende 9 saǧat berdı. Osy uaqyt ışınde Arystyŋ barlyq tūrǧyndaryn köşıruge jäne myŋdaǧan adam ömırın qūtqaruǧa mümkındık aldyq. Tehnikalyq qauıpsızdık, ört söndıru qūraldary, jük tehnikasynyŋ jaramdylyǧy, äskeri qyzmetşılerdıŋ jaǧdaiǧa beiımdele bıluı – osynyŋ barlyǧy jarylystar uaqytyn soza tūruǧa mümkındık berdı. Eger jarylys bır saǧat nemese ekı saǧat boiy ötse, qala tūrǧyndary evakuasiialana almai qalar edı.
Barlyǧy "Qūdai saqtady" dep jatyr. Saqtansaŋ saqtaidy ǧoi, bıraq äskeriler atqarǧan jūmysty da ūmytpau kerek.
- Alaida ekı äskeri qyzmetker men bır tūrǧyn qaza tapty.
- Adam şyǧynynan basqanyŋ bärınıŋ orny tolady ǧoi. Tıptı bır adam zardap şekkenınıŋ özı ülken qaiǧyly oqiǧa. Alaida, mūndai oq-därılerdıŋ jarylys saldary äldeqaida auyr boluy mümkın edı. Reseidıŋ Krasnoiar ölkesındegı Achinsk maŋyndaǧy soŋǧy oqiǧalardy eske tüsıreiık. Bes jyl būryn Qytaida qaru qoimasynda jarylys bolǧan kezde 17 äskeri qaza tapty. Üş jyl būryn ündı äskeri obektısınde ırı jarylys bolyp, ört şyqty. Nätijesınde 17 adam qaza tauyp, taǧy 19 adam jaraqat aldy. Körşı elde bır snariadtyŋ jarylysynan 70 adam qaza tapty.
50 myŋ halqy bar qala janynda ondaǧan myŋ tonna oq-därı jarylyp, bır ǧana tūrǧyn qaza tapqan jaǧdai bükılälemdık täjıribede bolǧan emes. Ökınışke orai, bır kämeletke tolmaǧan bala jol-kölık oqiǧasy saldarynan oqiǧa ornynan 10 şaqyrym jerde qaza tapty. Ört pen jarylystyŋ episentrınde qaza tapqan ekı äskeri qyzmetker öz mındetterın oryndady. Olar otpen alysty.
Oilap qarasaŋyz, su aidyndarynda jyl saiyn 300 adam suǧa ketedı. Būl şomylu mausymy tek 3-4 aiǧa sozylady. Jol-kölık oqiǧasynda ai saiyn 100-den astam adam qaza bolady. Jäne eşkım avtokölıkterge tyiym salu nemese su qoimalaryn jabu kerektıgın aitpaidy.
- Qaiǧyly oqiǧaǧa deiıngı jūmystar jaiy tüsınıktı. Apat saldaryn joiu turaly aitsaq. Nege qala ışınde bügınge deiın oq-därılerdıŋ fragmentterı tabyldy jäne olardy joiu prosesı qalai öttı?
- Olardy joiumen alǧaşqy saǧattardan-aq köptegen äskeri mamandar ainalysty. Olardyŋ qatarynda äskeri ört söndıruşıler, saperler, veterinariia, himiialyq qorǧau qyzmetterı jäne basqalar boldy. BAQ habarlamalary boiynşa alǧaşqy künderı 2000-nan astam äskeri qyzmetşı men ekı jüzden astam arnaiy tehnika jūmyldyryldy. Äskeri saperler dereu qalany oq-därılerdıŋ fragmentterınen tazarta bastady. 4 kün ışınde 50 myŋǧa juyq halyqty qalaǧa qaitaru ülken körsetkış. Menıŋ bıluımşe, däl mūndai jūmys özge eş jerde bolǧan emes.
Äskeri qyzmetşıler qalany jäne ırgeles aumaqtardy, äskeri süŋguırler Arys özenınıŋ 40 km arnasyn tazalady. Mūnan soŋ eŋ kürdelı kezeŋ - qoima aumaǧyn tazalau jäne qoimany köşıru bastaldy. Oq-därı fragmentterın anyqtauǧa keletın bolsaq, şatyrda, şöp arasynda nemes qoqysta jatqan kez-kelgen 5-20 sm ūsaq metall oq-därınıŋ fragmentı bolyp sanalady.
- Būrynǧy äskeri qyzmetker retınde, äskeri qyzmetşılerdıŋ jūmysyna qandai baǧa beresız?
- BŪŪ qamqorlyǧymen qūrylǧan Täjıkstannyŋ minalar mäselelerı jönındegı ūlttyq ortalyǧynyŋ, RF Qaruly Küşterınıŋ minaǧa qarsy halyqaralyq ortalyǧynyŋ halyqaralyq sarapşylary men mamandary joiu jönındegı barlyq şaralar uaqtyly jasalǧanyn aitty. Sondai-aq, qoimalarda oq-därılerdı saqtau prosesı joǧary deŋgeide ūiymdastyrylǧanyn, äitpese jarylystardyŋ saldary mūnan da auyr bolatynyn anyqtady. Apat auqymynyŋ salystyrmaly türde şaǧyn boluy – qazaqstandyq äskeri ıs-qimyldar tiımdılıgınıŋ tıkelei körsetkışı. Men būl pıkırmen kelısemın.
Alaida, qazır äskeri qyzmetşılerdıŋ aldynda asa jauapty mındet tūrǧanyn ūmytpau kerek. Endıgı maqsat – oq-därılerdı şyǧaru jäne qoima aumaǧyn qalǧan fragmentterden tazartu. Olardy joiu üşın äskeriler fragmentterdı qaladan 60 km jerge şyǧaruy kerek bolatynyn eskersek, būl ülken täuekel jäne ūzaq uaqytty talap etetın jūmys. Būl şeşım äskeri qyzmetşılerdıŋ jergılıktı halyqtyŋ müddesı men qauıpsızdıgın basty nazarda ūstaitynyn körsetedı.
- Demek, äskeriler jazaǧa emes, marapatqa laiyq bolǧany ǧoi?
- Ärine. Kınälıler jazasyn aluy tiıs. Al tötenşe jaǧdaidan keiın olardyŋ qatelıkterın tüzetkenderge alǧys aitu kerek.
- Sız oq-därı jarylysynan bolǧan apattyq jaǧdai auqymynyŋ az ekenın aitasyz. Bıraq äleumettık jelılerde pıkır müldem basqaşa.
- Jelıdegı populister mäselenıŋ män-jaiyn jöndı bılmei jatyp, qalany älemettık jelılerde "qiraǧan qala", "üiındı" beinesınde körsetkısı keledı. Negızı qalanyŋ ülken audandary zardap şekken joq. Şyn mänınde jaqyn ornalasqan üiler zardap şektı. Al şyǧynnyŋ köp bölıgı - jarylys tolqyny syndyrǧan äinekter men eskı şifer şatyrlar. Sondai-aq, qalada metall synyqtardyŋ tüsuıne bailanysty zaqymdanular bar. Bıraq olar dereu qalpyna keltırıledı. Aitarlyqtai zalal da bar. Keibır üiler qirady. Bıraq barlyǧyna tüsınıktı boluy üşın aita keterlıgı, äskeri bölım aumaǧynan ūşyp şyqqan bırde-bır snariad qala aumaǧynda jarylmaǧan. Būl dūrys saqtaudyŋ nätijesı.
"Adyrna" ūlttyq portaly
