Soŋǧy kezde qazaq halqy ūlttyq mūrajailarda ǧana tūru kerek degen toǧyşar tüsınık te belen ala bastady. Köne būiymdardy jinap qana qoimai, ärtürlı kädesyi būiymdar öndırumen aty şyqqan «Ädemı-ai plus» kompaniiasynyŋ prezidentı, QR mädenit qairatkerı, etnograf, kolleksioner Bahargül Tölegenqyzyn äŋgımege tartqan edık.
– Būl künde sızdı jalpaq jūrt tynyp-bıldı desek, artyq aitqandyq bolmas. Özıŋız jetekşılık etetın «Ädemı-ai» kompaniiasynyŋ aldyǧa qoiǧan maqsat-mūraty nendei?
– «Ädemı-ai» kompaniiasynyŋ basty mındetı – ūlttyq qūndylyqtardy nasihattau, ūlttyq ūǧym-tüsınıktıŋ halyqqa jetu joldaryn qarastyru. Özım 15 jyldan berı qazaqtyŋ eskı qoldanbaly önerınen kolleksiia jinap kelemın. Onyŋ ışınde zergerlık būiymdar, at äbzelderı, köşpelı qazaqtyŋ tūrmystyq zattary kezdesedı. jeke qorjynymda myŋnan astam kolleksiia saqtauly. Byltyr Äbılhan Qasteev atyndaǧy mūrajaida jäne Astana qalasyndaǧy QR memlekettık «Altyn jäne baǧaly mūrajaiynda» «Jüregımde- otanym» atty körme ötkızgen edım. Biyl taǧy da QR memlekettık Ortalyq muzeiınde sol körmem öttı. Osy jyly eksponattyq būiymdar byltyrǧyǧa qaraǧanda köbırek boldy. Onda zergerlık qana emes, köşpendı qazaq halqynyŋ tūrmystyq būiymdary, at-äbzelderı, jün toqyma būiymdary da oryn aldy. Körmege qylyş, qalqan, ūrşyq, kelı-kelsap, kübı jäne taǧy basqa zattar qoiyldy. Mūrajai direktory «Bızdegı etnografiialyq zal men Bahargüldıŋ körmesınde eşqandai aiyrmaşylyq joq. Jekelegen adamnyŋ ūlttyq qūndylyqqa zor janaşyrlyq tanytuy öte quanyşty jaǧdai» dep jūmysymyzǧa ülken baǧa berdı. Osy joly da halyq mädeni mūramyzǧa jaqsy susyndady dep oilaimyn.
– Biyl «Qazaqstan äielı» atandyŋyz… Nebır aty mäşhür apa-äjelerımızdıŋ ışınen «jüzden – jüirık» şyǧuyŋyzdyŋ syry nede?
– Būl jobaǧa qatysu men üşın ülken quanyş. Jeŋıske jetıuımdı halqymnyŋ eŋbegımdı baǧalaǧany dep bılemın. Şet elden kelıp osynda sıŋısıp ketudıŋ özı oŋai emes. Mūrajaiǧa keluşılerdıŋ ışınde «sonşa köp kolleksiiany qalai jinadyŋyz?» dep taŋdai qaǧuşylar basym boldy. Oǧan qosa, el-jūrt bızdı «Ädemı-ai» jurnaly arqyly da tanyp qaldy. Sodan bolsa kerek, aşyq dauys beu barysynda menıŋ asyǧym aşysynan tüstı.
– Ūlttyq mūrany qyzǧyştai qorǧau üşın ruhani qūndylyqtarǧa degen süiıspenşlık qajet. Sızdıŋ boiyŋyzdaǧy ata-baba mūrasyna degen mahabbat qaidan paida boldy, qalai tudy?
– Mūndai ıske bılek sybana kırısu üşın ülken ūltjandylyq kerek. «Äke körgen – oq joŋar, şeşe körgen – toŋ pışer» degendei, anam sausaǧynan bal tamǧan şeber kısı edı. Bes jasymnan bastap sol kısınıŋ inesın sabaqtap berıp, qasynan bır elı ūzamai jüruşı edım. Şeşem syrmaq, keste toqyp, tüs kiız basudan aldyna jan salmaityn. Ata-anamnyŋ arqasynda ruhani mūrany közdıŋ qaraşyǧyndai saqtau kerektıgın üirendım. Ata-äjem, ata-anam qazaqtyŋ köşelı mädenietı men salt-dästürın jaqsy bılıp qana qoimai, sony kündelıktı ömırde ūstanǧan. Men Pekin qalasynda oqyp jürgen kezımde qytai mūrajailaryndaǧy bırneşe myŋjyldyq jädıgerlerı menı qairan qaldyrǧan edı. «Nege osylai öz ūlttyq mūralarymyzdy jinamasqa?» degen oi keldı sonda. Osy künge deiın köne jädıger kezdestırsem, äiteuır qolyma tüsırgenşe asyǧamyn. Menıŋ metaldan jasalǧan zergerlık būiymdarǧa airyqşa köŋıl böluım aqşa tabu maqsatynda emes, ūlttyq qūndylyqtardy nasihattauǧa baǧyttalǧan.
– Sızdıŋ kolleksiialaryŋyz Qytai jaqtaǧy qazaqtardan jinalǧan ba, älde Qazaqstannyŋ özınen be?
– Qazaqstannyŋ batys öŋırlerınde zergerlık jūmys jaqsy damyǧan. Sol sebeptı zergerlık zattar köbıne qazaq elınen jinaldy. Şynyn aitu kerek, men osy jaqqa kelgenımşe körkem metall būiymdaryn körmeppın. Esesıne, toqyma būiymdar qytai qazaqtarynda köp kezdesedı. Al mūnda toqymaşylyqqa bet būratyndar neken-saiaq. Öz basym metall būiymdarymen köbırek jūmys jasauǧa tyrysamyn. Öitkenı, onyŋ körkemdıgı öz aldyna, ūzaq saqatalady. Qazekem «syrly aiaqtyŋ syry ketse de, syny ketpeidı» dep beker aiqan ba?! Eşqaşan qūnyn joǧaltpaidy. Şırımeidı. Metall būiymnyŋ uaqyt ötken saiyn qūny arta tüsedı. Mäselen altyn adam qanşama ǧasyrlardan keiın bızge bütın qalpynda jettı emes pe?!
– Bügıngı taŋda ruhani qūndylyqtar qūnsyzdanyp bara jatqan tärızdı. Būǧa ne sebep?
– Qazır tehnikanyŋ jetılgen jahandanu däuırı keldı. Jappai anaǧan bır, mynaǧan bır elıkteuşılık basym. Osyndai almaǧaiyp uaqytta ūlttyq mūramyzdyŋ tasada qaluy öz-özınen tüsınıktı. Men aqşa tabu üşın emes, ūlt mūratyna jūmys ıstep jürgen adammyn. Öitkenı, körkem metall būiymdarymdy satu arqyly tüsken aqşaǧa el ışınen jädıgerler jinaimyn. Qarap tūrsaŋyz, menıŋ biznesım qalta qompituǧa emes, ūlt mūrasyn saqtauǧa negızdelgen. Eldıŋ el boluy bailyǧynda ǧana emes, salt-dästürınde, tarihynda, dınınde, qūndy jädıgerlerınde jatyr. Bärımız sonyŋ jolynda eŋbek etuımız kerek. Ozyq elderdıŋ tehnikasyn üirengen jön, bıraq ūlt erekşelegın de jadymyzdan şyǧarmauymyz kerek. Saiahatşylar esebınen Parijdegı efil mūnarasynyŋ ülgısındegı körkem būiym älemnıŋ tükpır-tükpırıne tarap, el qazynasyna qyruar qarjy tüsıredı eken. Bız de altyn adam sekıldı halqymyzdyŋ qaitalanbas erekşelıgın jer betıne paş etsek deimız.
– Türkı halyqtary, onyŋ ışınde qazaq kökbörını pır tūtqan. Börı beinesı sızderdıŋ qoldaryŋyzdan şyqqan būiymdaryŋyzdan qanşalyqty oryn alady?
– Bır müsınşıler jasaǧan börı beinesın satqan edım, el talap alyp kettı. Qazaqtar ony jaqsy köredı. Batysta Adai atanyŋ kesenesın jasaǧan kezımızde qasyna kökbörınıŋ beinesın de qoiyŋyz dedı sondaǧy jūrt. Qazır sol kesenenıŋ janynda kökbörı müsını bar. Menıŋ jädıgerlerımnıŋ ışınde qasqyr terısın köruıŋızge bolady. Onyŋ tısı men asyǧyn tūmar retınde moiynǧa taǧylǧany da köpke mälım. Bäle-jaladan saqtaidy degen nanym-senım bar. Kiız üidıŋ törıne qasqyr terısın, aiaǧyn kielı dep ılıp qoiady. Qytai dese, aidahar, aidahar dese, qytai elesteidı. Sol tärızdı börı tektı qazaq degen ūǧymdy halyqqa nasihattai bılgenımız jön. Qazır elımızde simvol retınde börı barystyŋ tasasynda qalyp tūr.
– Orystıldı qazaqtar orys bolmaǧanyna ūialsa, qazaqtıldı qazaqtar arab bolmaǧanyna ūialatyndai kezeŋdı bastan keşırudemız. Sonda qazaqtyŋ töl ǧūrypy qaida qalady? Ūlttyq kiımderdıŋ artyqşylyǧy turaly ne aitasyz?
– Qazaqtyŋ ūlttyq kiımderı – ibalyqtyŋ şyŋy. Sändı ärı aşyq-şaşyq emes.
Jas qyzdardyŋ, kelınşekterdıŋ, orta jastaǧy äielderdıŋ jas mölşerlerıne orai kiımderı bolǧan. Jüzıkterdıŋ «qūdaǧi jüzık», «qūstūmsyq jüzık» degen türlerı bar-tūǧyn. Qūstūmsyq jüzık qyz balaǧa taǧylady. Ol tūrmys qūrǧan soŋ, äke-şeşesı qyzyma jaqsy qarasyn degen niet-tılekpen qūdaǧiyna qūdaǧi jüzık taǧady. Qūdaǧi jüzık qomaqty bolyp, ekı sausaqqa arnalady. Būl syilastyqtyŋ belgısı. Al qūstūmsyq jüzık bır jylǧa jetpei qaityp kelgen. Būl qyzdyŋ «jaǧdaiym jaqsy» degen işarasy sanalǧan. Qazaq kelınşegı saltanatty sätterde säukelenı boiyna alǧaşqy bala bıtkenge deiın kietın bolǧan.
Qazır qyryqqa kelgen äielder säukele kiıp sahnaǧa şyǧady. Kezınde qyzdarymyz şaştaryna şolpy-şaşbaudy äsemdık üşın ǧana emes, tärbielık mänı bolǧandyqtan da taqqan. Būl äşekei zattar baisaldylyqqa baulyǧan. Eger qyz şalt qozǧalystar jasasa, şaşbaudan qatty dybys şyqqan. Şolpysyn saldyr-sūldyr etkızıp el nazaryn özıne audarǧysy kelmegen ädeptı qyz salmaqty bolyp ösedı. Kümıstıŋ özı – päktıktıŋ simvoly. Balany qyryqtan şyǧarǧanda ne üşın kümıs qasyqpen qyryq qasyq su qūiady? Ol suǧa taǧy kümıs teŋge salyp qoiady. Būl bäle-jaladan, tötenşe qauıp-qaterden saqtaidy dep sengen. Ata-baba dästürıne bas iiuımız kerek. Bız dästürdı merekede ǧana emes, kündelıktı ömırde paidalanuymyz qajet.
Äŋgımelesken Arman Äubäkır
