Symbat Mütalaphanqyzy, etnograf: Myŋ jarym jyldyq tarihy bar balbalda qazaq äielı kimeşekpen tūr

4272
Adyrna.kz Telegram
https://adyrna.kz/content/uploads/2015/10/2ce97e0abc000d5f1824613bad5c413d-960x500.jpg?token=99917730cba2a80daaf683e643682c76

– Şükır soŋǧy jyldary ūlttyq kiımge degen qyzyǧuşylyq zor. Degenmen ūlttyq kiım dep jürgenderımızdıŋ köbı äsıre modernizasiialanǧan dünieler. Būǧan qalai qaraisyz?

– Bügıngı künı jas sängerler, şaǧyn käsıpkerler ūsynyp, qazaq ūlttyq kiımı dep atap jürgen dünieler şyny kerek köŋılıme qonbaidy. Jergılıktı dizainerler batystanyp ketken, al osy salany döŋgeletıp jürgen käsıpkerlerdıŋ köpşılıgı Qytai Halyq respublikasynan, Moŋǧoliiadan kelgen aǧaiyndarymyz. Bır ökınıştısı qanşa degenmen olardyŋ önımderınen sol meken etken jerlerdegı halyqtyŋ äserı baiqalyp qalady. Bıraq üirenerımız de bar. Mäselen, Moǧoliiadan kelgen qazaqtar bügınde joiylyp ketuge şaq qalǧan keste önerın şeber meŋgergen.

Jan-jaqtan qospalap, būrmalap jasaǧan dünie özınıŋ ūlttyq kodyn joǧaltqannan keiın ruhani müsäpırlıkke aparyp soǧady. Mäselen, Astanadaǧy «Euraziia» syndy sauda üilerınde säukeleler satylady. Säukele degen aty ǧana. Biıktıgı otyz santimetrdei jäne marjandy monşaqtarmen slavian halyqtarynyŋ örnekterı salynǧan, aq matamen tystalǧan. Şyndyǧynda säukele – 50-70 santimetrge deiın baratyn öte biık bas kiım. Säukele köbınese qyzyl tüstı matadan tıgıledı, aq kiızden jasalady, ışınen kietın şaş basarlary bolady. Säukele – qalyŋmaldyŋ qūnyn orap äketetın dünie. Şeberdı taŋdap, qolaqysyn berıp, ailap, jyldap arnaiy tıktıredı. Oǧan halqymyz gauhar, jaqūt bar bailyǧyn qadaǧan. Qazaqtyŋ «Jetı jastan jinasaŋ jetedı, alty jastan jinasaŋ asady» deuı beker emes. Säukele basqa adamǧa berılmeidı, eger qyz barǧan jerınde qaitys bolsa, säukele törkınıne qaitarylǧan.

Oqysa, ızdense, bärı bar. Ökınışke orai, Älkei Marǧūlan, Halel Dosmūhamedov, bertındegı Özbekälı Jänıbekovterdıŋ eŋbekterındegı qūndy-qūndy derekterdı modelerler qajet etpei otyrǧan syŋaily.

– Täuelsızdık alǧaly berı, äsırese soŋǧy 4-5 jylda oramal taǧatyn qyz-kelınşekterdıŋ qatary köbeiıp keledı.  «Osylar nege kimeşek kimeidı eken» deitınder bar. Oryndy uäj, degenmen kimeşek tıgetın mekeme joq qazır. Jalpy kimeşek qandai boluy kerek?

–                          Qazır qorapty matamen qaptap, syrtynan şarf orai salǧandy kimeşek dep jürmız. Al kimeşektıŋ özındık pışınderı, är aimaqtyŋ özındık jergılıktı, tıptı rulyq erekşelıkterı bar. Kereidıŋ kestelı kimeşekterı, Syr öŋırınıŋ asyl tasty kimeşekterı, Şyǧys Qazaqstandyq äielderdıŋ şaşaqty kündıkterı, Dina apamyzdyŋ basyndaǧy kimeşek-şylauyşy aita bersek, talai jerge bararmyz. Şäkärımde: «Kündıkterı qaiqiyp, Bäibışe şyǧar balpiyp» degen joldar bar emes pe? Jasy ūlǧaiǧan saiyn kimeşektıŋ kölemı ūlǧaia beredı. Jas analar kimeşektıŋ syrtyna baǧaly tas, monşaq taǧyp, ädemılenedı. Ä.Qasteev, E. Sidorkinde äjelerınıŋ bauyrynda otyrǧan jas balalardyŋ suretterın qarasaq, qazaq analarynyŋ simvolikasy kimeşek ekendıgın baiqaimyz. Qazaq äielderınıŋ bas kiımderı Gülfairuz İsmailovanyŋ şyǧarmalarynda asa tartymdy beinelengen.

Şoqan Qozy körpeş Baian Sūlu mazarynyŋ janyndaǧy balbal tastardyŋ suretın salǧan. Myŋjarym jyldyq tarihy bar balbal tas äiel müsınderındegı bas kiımderge  nazar audaryŋyzşy. Joǧary jaǧy süiırlenıp, tömengı jaǧy orauǧa ikemdelgen. Ökınışke orai, Şoqan salǧan būl balbaldar bügınge jetpedı.

Qazır kimeşektı tıgetın, satatyn bır de bır käsıporyndy kezdestırmedım. Jelbır-jeken, qyzyldy-jasyldy, oŋdy-soldy tıgılgen köilekter. Är halyq özınıŋ tūrmysyna, tabiǧatyna sai kiınedı ǧoi, osyny nege eskermeimız?

– Şoqan Uälihanovtyŋ suretterındegı äielder obrazyn erekşe yntamen zerdelep jürgenıŋızdı bılemız. Ondaǧy bas kiımder qandai eken?

– Şoqannyŋ suretterınde bas kiımderdıŋ keremet ülgılerı bar. Al Şoqan közımen körgenın salǧan. Soǧan qarap byltyr Ūlttyq akademiialyq kıtaphanada ǧalymnyŋ 185 jyldyǧyna orai körme ötkızdık. Şoqan suretterın negızge alyp,  qazaq äielderınıŋ bas kiım ülgılerın körsettık. Säukelesı bar, taqiiasy bar, qarqarasy bar, segız bas kiım, bes kimeşek tıktım. Kolledj studentterı kelıp därıs aldy. Sol kezdegı direktor belgılı jazuşy, dramaturg Rahymjan Otarbaev ülken qoldau jasady. Körme arqyly qazaq halqynyŋ ūlttyq qolönerı, salt-dästürı, yrym-tyiymy turaly  äjeptäuır materialdar jinaldy.  Ol kısı jūmystan ketken soŋ, etnografiia zalynda tūrǧan közımnıŋ maiyn tamyzyp jasaǧan zattarymnyŋ bärın jiyp alyp, qoimaǧa atyp ūrdy. Özım üşın emes, el körse, baskiımge qatysty halqymyzdyŋ ǧasyrlar boiy qalyptasqan erejesın saqtasa degen edım.

Özıme qaitaryp beruın talap ettım. Onyŋ bıraz şaruasy bar eken. Men patenttep aludy oilamappyn. Kıtaphana basşysy qūjattaryn rettestırgen soŋ beremız dedı. Baiqauymşa ūlttyq qūndylyqtarǧa közqaras tömen. Tek maqtan üşın, daqpyrt üşın ǧana ısteletın siiaqty. Al «kie», «qūt» degen ūǧymdar adyra qalǧan. Ata-babalar mūrasynyŋ obal-sauabyn oilaityn uaqyt kelgen siiaqty.

–  Bas kiımderdıŋ qandai türlerın jasap edıŋızder?

– Aldymen Şoqannyŋ äjesı Aiǧanymnyŋ suretın tauyp aldyq. Jaqsylap qarasaŋyz kimeşektıŋ syrtyna altyn tiyndar tıgılgen. Sonyŋ ülgısın keltırdık. Keiınnen oiymyzdan Zeineptıŋ obrazyn şyǧardyq. Ol Baianauyldyq Mūsa Şormanovtardyŋ qyzy, osal jerden emes. Arhiv qūjattaryna qarap, Kereku öŋırındegı arǧyndardyŋ kimeşek ülgısın jinadyq. Işkı intuisiia men derekter negızınde bır qyryna taqiia kigızdık. Şoqan turaly pesalardaǧy bas kiımderdı qarap şyqtym. Öitkenı olardy Säbit Mūqanovtyŋ özı kördı, qate bolsa, aitar edı ǧoi. Şoqannyŋ jary ataqty Tezek törenıŋ qyzy, onyŋ säukelesın jasadyq. Gülfairuz İsmailovanyŋ suretterın köptep qaradym. Syr öŋırınde keŋ taralǧan qasabanyŋ bır nūsqasyn jasadyq. El bıle jürsın, bügınde Jamal Omarovanyŋ, Roza Baǧlanovanyŋ kigen qasabalary qūndy jädıger retınde el mūrajailarynda saqtauly. Şoqannyŋ Ystyqköl qyrǧyzdarynyŋ äielderın salǧan suretı bar. Sondaǧy basy süiırleu kelgen bas kiımdı jäne qyrǧyzdyŋ kimeşegın (olar elechek deidı) tıktık. Sol sätterde kışkentai käsıpkerlık aşyp, bas kiımder tıgumen ainalyssam ba eken degen oi kelgenın qaitesız.

– Osynyŋ bärın özıŋız tıktıŋız be?

– Ūlttyq önerdıŋ ekskliuzivke ainalyp ketuı, onymen ainalysatyn adam azdyǧynan. «Şeşe körgen ton pışer» deidı. Anam Naǧima Zeinollaqyzy öte şeber adam bolatyn. Aǧaiyn-tuysqa, köŋılıne jaqqan adamdarǧa säukele, balaly bolǧandarǧa taqiia tıgıp beretın. «Basyŋa bas qosylsyn», «Basyŋnan baq taimasyn» dep tıleules bolatyn. Namazyn oqyp, qajylyqqa barǧan, taqua jan edı. Halifa Altai, Ämina Nūǧyman taǧy da basqa dındar, ǧūlamalarmen dämdes bolǧan jan.

Bız mektepte orys tarihyn, keŋes tarihyn oqydyq. Keiınnen institutta şet elderdıŋ muzyka, öner tarihyn oqydyq. Qazaq muzykasy men önerı tarihy 4-kursta ǧana jürdı. Sol kezdegı oqu baǧdarlamasy negızınde. Negızı ölke tarihynan bastap, sosyn keŋeie beru kerek. Al bız Afrikanyŋ memleketterın, onyŋ astanalaryna, basşylaryna  deiın jatqa aitamyz. Al öz tuǧan jerımızdegı tūlǧalardy, dästürdı bılmeimız. Kıtaphanada jürgende şeşendık söz önerı kursyn tegın aşuǧa ärekettendık. Habarlandyru da berdık. Bır-ekı adam ǧana keldı. Al basqa tılderdıŋ kurstaryna barsaŋ, tıptı ündı tılınde, uaqytyn jıbermeidı, aqşasyn töleidı, dumandatyp, qaraköz qyzdarymyz sondai qūmartyp tūryp ündı biın bileidı. Osy öz salt-dästürımızge degen salǧyrttyqtyŋ kesırınen san soǧyp qalmasaq bolǧany.

– Jalpy bolaşaq sängerlerge ūlttyq kiımnıŋ tarihy jöndı oqytylmaityn sekıldı keide.

– Byltyr ülken bır modolermen äŋgımelesıp qaldym. Tarihşy eken, orystıldı. «Zaman solai boldy, qazaqşany endı üirenıp jürmın» dep aǧynan jaryla bır ärtıske tıkken bas kiımın körsettı. «Būl interpretasiialyq düniem, ekı jaǧyn da ainaldyryp kiuge bolady», – deidı. Oilandym, qazaqtar bas kiımdı eşqaşan terıs kimeidı. Sosyn «Būl qazaqtyŋ bas kiımı emes» dedım. Qazaqtyŋ kiımın tıkseŋız, osy halyqtyŋ ūstanym qaǧidalarynan, yrym, senımınen alşaqtamaǧanyŋyz dūrys bolar tegı dedım. Betıme bajyraia qarady, oilanatyn siiaqty. Juyrda bır sän körsetılımın baiqap qaldym. Köilegınıŋ bır jeŋı bar, bır jeŋı joq. Al qazaq qaşan syŋarjaqtyqty jaqtyrǧan? Bata bergende «Tört qūbylaŋ teŋ bolsyn!» demei me? Osy oraida  ärtısterdıŋ ışınde Tamara Asar, Aigül Qosanovanyŋ kiımderı ūnamdy, jarasymdy tıgılıp jür dep oilaimyn.

Mamandarǧa kelsek, Almatyda T.Jürgenov atyndaǧy Öner akademiiasyndy öner tarihy oqytylady. Bılıktı mamandar jetkılıktı. Bırı bolmasa bırı jön sılter. Sonda ainalyp kelgende bärın özımızden tabatynymyzdy tüsıner. Fransiialyq ennon degen biık, süiır būryşty bas kiımder tarihymen tanyssam, ony 17-18-ǧasyrlarda eŋ bai, baquatty äielder ǧana kigen eken. Bas kiımnıŋ artynda qytai jıbegınen vual bolǧan. Bälkım Jıbek joly arqyly qazaqtyŋ säukelesı Europaǧa jetıp, sänge ainalǧan şyǧar…

– Ūlttyq kiımnıŋ saf ülgılerın qaita qalpyna keltıru üşın qandai derekközderdı qarauǧa keŋes berer edıŋız?

– Eŋ aldymen ana tılımızdı taza meŋgeru kerek. Söz ūqpaǧan adamnan ne sūrauǧa bolady? Soǧan män bermeimız. Auyz ädebietın qaraŋyz. Jyr-dastandar egjei-tegjeilı suret, kino emes pe? Tılmen salynǧan suret. Qyz balanyŋ kiımı köbınese qyzyl, jasyl tüsten taŋdalady, «qūlpyr» degen oiu bar mäselen. Salt, dästür ädet-ǧūrpymyzda qanşama derek bar. «Syrǧaŋdy qaiyq qylyp ötkız menı», «Qos etek, būraŋ bel, qualai soǧar, qoŋyr jel», «bürmelı köilek», «tülkı tymaq», «qūndyz ışek» demeuşı me edı halyq änderınde.  Atam qazaqtan kele jatqan batalarda informasiia mol.

– Äŋgımeŋızge rahmet!

Janar ELDOSQYZY

 

Pıkırler