Üş ışektı dombyranyŋ tarihi bastauy — sonau qazaqtyŋ ata-babalarynan jalǧasqan dästürlı jol. Üş ışektı dombyrada oinalatyn küiler, adamnyŋ jan düniesın elıtıp, erekşe bır läzzat pen ruhani rahatqa böleitındıgımen erekşelenedı. Äitse de, būl aspap jaily arnaiy zertteulerdıŋ bolmauy, keŋ türde nasihattalmauy muzyka mädenietımızdegı «aqtaŋdaq» betterdıŋ bırı boldy. 1960 jyldary osy «aqtaŋdaqty» joiyp alǧaş zerttegen, el ışıne qaitadan taraluǧa sebepker bolǧan, jany jaisaŋ ūltjandy azamat professor Bolat Sarybaev boldy.
Qūrmanǧazy atyndaǧy konservatoriia tülegı, zertteuşı, oryndauşy Nūrgül Äkımqoja bügın sol joldy jalǧastyryp, üş ışektı dombyrada küiler oryndap, tıptı «Üş ışektı dombyraǧa arnalǧan küiler» notalyq jinaǧynyŋ qoljazbasyn daiyndap, alǧaş ret baspaǧa ūsynyp otyr. Nūrgüldıŋ būl köpşılıkke tanys emes ıstı jalǧastyrudy qolǧa aluynyŋ özındık sebepterı de bar. Ol üş ışektı dombyrada oryndauşylyq dästürı keŋınen taralǧan (būrynǧy Semei) qazırgı Şyǧys Qazaqstan obysynyŋ, Şyŋǧystau öŋırınegı Abai elınıŋ tumasy. Qarşadai qyz kezınde zerektıgımen közge tüsıp, el ışındegı üş ışektı dombyra jaily äŋgımelerge susyndap ösken. Osyndai alǧyr qasietterımen boijetken sätınde äigılı abyz ata, aqyn Şäker Äbenovtıŋ közıne tüsıp ol kısınıŋ batasyn alǧan. Şäker ata Nūrgülge öz dombyrasyn syilaǧan. Būl jönınde keiınırek arnaiy toqtalamyz. Nūrgül Semeidıŋ Mūqan Tölebaev atyndaǧy muzykalyq uchilişesın, Almatynyŋ Qūrmanǧazy atyndaǧy ūlttyq konservatoriiasyn bıtırıp bügınderı qazaqtyŋ küişılık önerın, onyŋ ışınde üş ışektı dombyra önerın damytu jolynda qūlşynyspen eŋbektenude. Nūrgül Amantaiqyzy ärı oryndauşy, ärı häm muzyka zertteuşılık, ärı ūstazdyq joldy bırge ūştastyra bılgen ämbebap öner iesı.
Osy oraida äuelı el mädenitınıŋ damuynda, onyŋ ışınde qazaqtyŋ aspaptyq muzyka salasynda erekşe oryn alatyn üş ışektı dombyra jaily mälımet berudı jön sanap otyrmyz.
Üş ışektı dombyranyŋ ekı ışektı dombyradan aiyrmaşylyǧy – mūnda oŋ būrau men terıs būrau qatar tūr. Qūlaq küii qazaqtyŋ negızgı oŋ (kvarta) jäne teris (kvinta) būrauyna qatar keltırıletındıkten el ışınde üş ışektı dombyrany — qos būrau dombyra dep te ataidy.
Osy dombyrada oryndalatyn küiler üş ün ündestıgınde estıledı. Qoŋyr sazdy äuendermen, küi saryndarymen jäne akkordty yrǧaqtarmen aişyqtalady. Üş ışektı dombyranyŋ ekı ışektı dombyraǧa qaraǧandaǧy aiyrmaşylyǧy tyŋdauşy qūlaǧyna bır dybysy, bır ünı artyq estıledı. Üş ışektı dombyrada ejelgı saq däuırınen bastap Türık qaǧanaty däuırıne deiıngı, odan bergı Altyn-Orda zamandaryndaǧy saryndardy, Qazaqtyŋ handyq zamanynan jetken äuender men küilerdıŋ saryndaryn, sazdaryn oryndauǧa mükınşılık beredı. Üş ışektı dombyranyŋ ünınde qūlaq şymyrlatar, jan tebırenter ädemı dybystar ündestıgı bar.
Üş ışektı dombyrany kaiyŋ, üieŋki, qaraǧai tärizdi aǧaştardan jasaidy. Qūrylysy keŋ şanaqty, jalpaq moiyn ülgide jasalynady. Şyǧys Qazaqstan öŋırınde üş būryşty tūmar ülgısınde jasalǧan dombyralar jäne bıteu aǧaştan jasalǧan dombyralar da bar.
Üş ışektı dombyra turaly alǧaşqy derekter HIH ǧasyrda ömir sürgen etnograf ǧalymdar A.Alektorov, D.İsaev, P.Iýdin, A. Haruzin eŋbekterinde kezdesedi. Joŋǧar basqynşylaryna qarsy ūlt- azattyq küres zamanynda ömır sürıp sol soǧysqa qatysqan halyq kompozitory Baijigit, Qūlynşaq dombyralary jäne Abai ūstaǧan üş ışektı dombyra büginderi Yqylas atyndaǧy saz aspaptary mūrajaiynda saqtauly tūr. Üş ışektı dombyrada Abaidyŋ balasy Aqylbai, nemeresi İsrail, halyq aqyny Şäkir Äbenov, jäne Şyŋǧystau öŋırınde T. Mamyrbekov, M. Äzimhanov tärizdi maitalman oryndauşylar bolǧan.
Abai, Şäkerım jäne Şäkır Äbenov atalarymyz küi saryndary men än äuenderın üş ışektı dombyrada oryndap onyŋ damuyna aitarlyqtai üles qosty.
HH ǧasyrdyŋ 60-şy jyldaryna deiın qazaq elınde dombyra men qobyz jäne sybyzǧy aspaptarynan basqa muzykalyq aspaptary atalynbai keldı. Türlı sebepterge bailanysty joǧaldyǧa sanalǧan, atauy ūmytylyp atalmai ketkenderı de boldy. Tıptı batyrlar jyrlarynda kezdesetın kernei, syrnai dauylpazdan basqa muzykalyq aspaptar atalynbai, paidalanylmady da. Alaida halyq jadynda saqtalǧandary jyldar öte kele qaitadan jaŋǧyrdy.
Qazaq halqynyŋ ötken däuırınde, köne muzykalyq aspaptardyŋ bolǧanyn alǧaş däleldep, ǧylymi türde zerttegen, qaitadan halyq igılıgıne jaratqan professor Bolat Şamǧaliūly Sarybaev boldy. Ol 1978 jyly «Jalyn» baspasynan orys tılınde «Kazahskie muzykalnye instrumenty» degen zertteu kıtabyn, 1981 jyly «Öner» baspasynan «Qazaqtyŋ muzykalyq aspaptary» degen kölemdı zertteu eŋbegın şyǧardy. Bolat Sarybaev tarihi kezeŋderde zaman özgerısterıne sai ūmyt qalǧan qazaqtyŋ muzykalyq aspaptaryn qajymai-talmai zerttep, ony ızdep tauyp, qaitadan halqyna qaitaryp öşpes mūra qaldyrdy. Sarybaev osy muzykalyq aspaptardyŋ halyq arasynda bolǧandyǧyn, paidalanylǧandyǧyn qazaqtyŋ jyr-qissalarynda kezdesetındıgın, şetel saiahatşylyrynyŋ jazbalarynda keibır muzykalyq aspaptardyŋ ataulary bar ekenın däleldep alǧaş ret naqtyly derekterdı keltırıp, bügıngı ūrpaqqa öşpes mūra qaldyryp, qazaqtyŋ aspaptyq muzykasyn zertteudıŋ jol bastauşysy boldy. Erekşe toqtalatyn bır jai, Bolat Şamǧaliūly Sarybaev dünieden ötken soŋ, künı bügınge deiın qazaqqa tän, qandai da bır jaŋa muzykalyq aspapty ızdep tauyp, atauyn atap, türın tüstegen, qūndy derekter keltırıp maǧaǧlūmat bergen eşkım bolǧan joq. Sondyqtan elde muzykalyq ülgımen, ǧylymi tūrǧydaǧy notalyq jüiede däleldengen naqtyly bırde bır derek közı bolmai tūr. Basqasyn bylai qoiǧanda Sarybaev alǧaş tauyp, däleldegen ürlep oinalatyn būǧyşaq, kernei, qos saz aspaptaryn odan ärı jetıldıre alǧanymyz joq. Qazaqtyŋ dombyra, qobyz, sybyzǧydan basqa aspaptary bolmaǧandai keiıp tanytyp, osaldyq jasap jürmız. Bolat Sarybaev ötken HH ǧasyrdyŋ 60-şy jyldarynan bastap dombyra men qobyzdan jäne sybyzǧydan basqa da qazaqtyŋ otyzdan astam türlı muzykalyq aspaptary bar ekenın däleldep, oryndalu erekşelıkterıne bailanysty olardy bır jüiege keltırdı. Olardyŋ türkı tıldes elderdıŋ barlyǧyna tän tarihi bailanystylyǧy bar ekenın däleldep, alǧaş ret muzykalyq oryndalu, oinalu erekşelıkterıne bailanysty jıktedı jäne Qazaqstan aimaǧynda kezdesetın muzykalyq aspapatardyŋ kartasyn jasady. Ol jıkteu «Sarybaev kestesı» jäne«Sarybaevtyŋ muzykalyq kartasy» degen atpen tarihta qaldy. «Sarybaev kestesındegı» Şerter, Jetıgen jäne Sazsyrnai jaily derekterdı alǧaş tapqan adam professor Bolat Sarybaevtyŋ özı. Ötken ǧasyrdyŋ 60-şy jyldarynda üş ışektı dombyrany damytudyŋ jolyn aşyp, alǧaş ret ǧylymi türde zerttegen de osy professor Bolat Şamǧaliūly edı. Ol zerttep tapqan ärbır muzykalyq aspabtarynyŋ dybys qatarlaryn däleldep, küidırgı ot, ışek, tiek, maldyŋ terısı, jez, mys, balşyq, aǧaş, qamys, jelım tärızdı muzykalyq aspaptar jasalatyn zattardy tauyp, bıtımın ölşep, suretın syzyp qajymai-talmai, jarǧaq qūlaǧy jastyqqa timei jürıp, muzykalyq aspaptardyŋ tür bıtımın köne düniedegıdei qalpyna keltırıp, qaitadan jaŋǧyrtyp halyq igılıgıne ainaldyrǧan azamat edı. Bolat Sarybaevtyŋ eŋbegı arqasynda HH ǧasyrdyŋ qazaǧy estıp körmegen şerter men jetıgen jäne sazsyrnai muzykalyq aspaptarymen halqymyz qaitadan qauyşyp, köruge, ünın estuge mümkındık aldy. Halqymyzdyŋ baǧa jetpes süiıktı muzykalyq jädıgerıne ainaldy. Joǧaldyǧa sanalǧan osy üş muzykalyq aspapty tauyp jarqyratyp, qaitadan tarih sahnasyna şyǧarǧany üşın halyqtyŋ eŋ bır qajettı muzykalyq aspabyna ainaldyrǧany üşın Bolat Şamǧaliūly Sarybaevtyŋ esımın mäŋgılık saqtau maqsatynda oǧan eskertkış ornatu — onyŋ artynda qalǧan ını bauyrlary jalpy qazaq azamttaryna amanat.
Öz basym Bolat Sarybaevtyŋ şäkırtı retınde üş ışektı dombyrany qolyma alyp, küiler oryndap, aǧa amanatyn jalǧastyryp jürgenıme, mıne, 40 jyldan asty. Oryndaǧan küilerım qazaq radiosynyŋ efirınen berılıp tūrady. Üş ışektı dombyrany qaitadan jaŋǧyrtyp, damytyp jürgenım turaly Qazaqstan ūlttyq ensiklopediiasynyŋ IH tomynyŋ 472-betınde jazylǧan.
Būl künderı üş ışektı dombyra el ışınde qazaqtyŋ negızgı muzykalyq aspaptarynyŋ bırı retınde taraluda. Üş ışektı dombyrany qolyna ūstap änderın süiemeldegen, küi saryndaryn oryndap, halyq aldynda türlı dumandarǧa, oiyn sauyqtarǧa, konsertterge qatysyp jürgen oryndauşy dombyraşylar barşylyq. Solardyŋ bır de bıregeiı Nūrgül Amantaiqyzy Äkımqoja.
Nūrgül kıtabynyŋ qoljazbasymen tanysyp, şyǧarmaşylyǧyna üŋılgenımızde onyŋ segız qyrly öner iesı ekenın aiqyn aŋǧardyq. Erekşe eŋbektengenı baiqalyp, bır-bırıne bailanysty oryndauşylyǧy, ūstazdyǧy jäne zertteuşılıgı tärızdı üş şyǧarmaşylyq baǧyty közge körındı.Nūrgül Äkımqojanyŋ osy üş şyǧarmaşylyq qasietı jaily aita ketudı de jön sanadym. Oryndauşy bolǧanda qatardaǧy köptıŋ bırı emes, üş ışektı dombyradaǧy küilerdı meŋgergen ony sauatty tartatyn oryndauşy. Ol bügınde üş ışektı dombyradaǧy küilerdı zertteuşılıgımen jäne käsıbi şeber oryndauşylyǧymen tanylyp jür. Tegınde üş ışektı dombyradaǧy küilerdı oryndaityn adam sol qoldyŋ sausaqtarymen, dombyra moinyndaǧy üş ışektegı perne dybystaryn erkın basyp, taza dybystar şyǧaruǧa daǧdylanuy qajet. Nege deseŋız üş ışektegı pernelerdı basu, notalyq däldıkpen alu, üş dauysty ünder şyǧaru oryndauşyǧa jyldar boiy daiyndyqty qajet etedı. Naqtylap aitqanda dombyra ünınde üş dauys estıledı. Qatarlas estıletın sol üş ündı körkemdık sipatpen tyŋdauşy qūlaǧyna jetkıze bılu qajet. Oryndauşy öz şeberlıgı arqyly, alma qaǧys, ılme qaǧys, kezektei qaǧys, dara qaǧys, tızbektei qaǧystary arqyly üş ışekten üş türlı küi saryndaryn şyǧarady. Terıs būraudaǧy ışekterdı basu jäne qatarlasqan oŋ būrau ışekterın basu arqyly, oryndauşy oryndalatyn küidıŋ adam qūlaǧyn şymyrlatar mınezın aişyqtaidy. Küidıŋ aǧyndylyǧyn, baiaulyǧyn, sabyrlylyǧyn, qatqyldyǧy men näzıktılıgın aiqyndau oryndauşynyŋ şeberlıgıne bailanysty bolmaq. Oryndauşy qolynyŋ qaǧysymen, sausaqtarynyŋ jürdektıgımen adamnyŋ jan tebırenısın, jetkızedı. Osy tūrǧydyn alǧanda Nūrgüldıŋ qoly nyq ornalasqan, sausaqtary äldı alymdy, et jeŋdı, perne basysy anyq. Osyndai qasietterı arqyly ol küilerdıŋ qai notasynyŋ ünın şyǧarsa da nyq sausaqtarymen, anyqtap, küi dybystarynyŋ ünderı dırılın ädemılep (vyibrasiiasy) jetkıze alady. Tyŋdauşy köŋılıne jan şuaǧynyŋ jylylyǧyn syilap, qolyndaǧy dombyrasynyŋ ünımen yntyqtyryp, süisındıre bıledı. Jaǧymdy küi ünı tyŋdauşy qūlaǧyn şymyrlatyp janyn terbetedı. Onyŋ küi oryndauşylyǧyndaǧy ekınşı bır erekşelıgı – küi bıtımındegı terıs jäne oŋ būraularda qatarlasa damyp, örbitın «tersiia», «kvarta», «kvinta», akordtaryn alǧanda, salaly sausaqtary örnek toqyǧandai näzıktıkpen erkın meŋgere alatyndyǧy jäne küidıŋ qūlaqqa estılu dybystaryn barynşa taza jetkızuı taŋdandyrady. Nūrgül dombyrasy eskılıktı saryndar arqyly, ejelgı tarihymyzdyŋ ötkendegısın, quanyş-küiınışın jetkıze alatyn qasietke ie. Ol dombyrany qolyna alǧannan-aq, dombyra onyŋ egızdıŋ syŋaryndai keipke ainalady. Dombyra men Nūrgül ekeuı bır beinege enedı. Naqtylap aitqanda Nūrgül dombyraǧa – dombyra Nūrgülge ainalady. «Qyz mūŋy» tärızdı küi oryndalǧanda Nūrgüldıŋ sausaqtary taǧdyrdyŋ talqysyna tüsken beikünä jannyŋ aianyşty beinesın ǧana surettep qoimaidy, sol qyzdyŋ ünı, zary arqyly halqymyzdyŋ ötkendegı basynan ötkızgen qaiǧy qasıretın, jaugerşılık zamandardaǧy azapty qinalysyn, adamnyŋ bolaşaqqa degen ümıtın, senımın, armanyn küi qūdıretı arqyly jetkızıp beineleidı. Nūrgül bır ǧana taqyryp ainalasynda qalyp qoimaidy, onyŋ basty oryndauşylyq erekşelıgı-oryndaityn küilerınıŋ taqyrybynyŋ mazmūndylyǧynda, jeke adam taǧdyryn surettei otyryp, odan da asyryp, adam taǧdyrynyŋ qiyn da qyzyqty jolyn, bükıl halyq taǧdyrymen bailanystyra alatyndyǧynda. Nūrgül oryndaǧan küilerı arqyly qazaqtyŋ bügınge deiıngı estılmei, aitylmai jürgen üş ışektı dombyradaǧy oryndauşylyq dästürdı joǧaltpai halyqqa jetkızıp otyr. Onyŋ küilerınde ejelgı ata-babalar jolynyŋ tarihy, dala mädenietı, jaugerşılık zaman, beibıt ömır, ananyŋ aialy alaqany, bala külkısı, jylqyşy jıgıt quanyşy, qyz şolpysynyŋ syŋǧyry tärızdı tūrmystyq bolmysymyzdyŋ bebeu qaqqan sazdy ünderı estıledı. «Qabanbai» atty batyrlyqtyŋ ülgısın körsetken, jeŋıs küiın oryndaǧanda Nūrgüldıŋ dombyrasy, qazaq dalasyn qorǧauǧa, el bırlıgın saqtauǧa dabyl qaǧyp ūran şaqyrady. Soǧysqa tüsken qalyŋ halyqtyŋ, ekı jaqtyŋ da sarbazdarynyŋ aiqasqandaǧy naizalary men qylyştarynyŋ jarqyly, at dübırı halyq ünınıŋ küŋırenısı, jeŋıske jetelegen dabyldyŋ jaŋǧyryǧy, küi yrǧaǧymen aiqyn suretteledı. Mıne, daraboz Qabanbai alǧa şyqty. Jaudy oisyrata jeŋdı. Halyqtyŋ ruhy köterıldı. Halyq küŋırenısı – halyq quanyşyna ainaldy. Nūrgül oryndaǧan küiden jeŋıske jetu jolyndaǧy qazaqtyŋ osyndai batyrlyq ruhy şaryqtaidy. Üş ışekten şyqqan «Qabanbai» atty küidıŋ yrǧaǧy bırde şabysqa basyp, bırde jeldırtıp, endı bırde jorǧa yrǧaqtarmen tek alǧa ūmtylyp otyrady. Nūrgüldıŋ küiı jeldırmelep, üdei tüsedı. Küi yrǧaǧyna berılgenı sonşalyqty, küidıŋ şyrqau biıgındegı kulminasiialyq şegıne jetkende qolyn barynşa sıltei, tös keudesı sozyŋqylana, ainalasyndaǧy qazaǧyna qaraǧandai, qazaǧym, jeŋdık, jeŋıske jettık, degendei moinyn soza qazaq dalasyna jar salǧandai jürdek küi yrǧaǧymen jeŋıs ruhyn jetkızedı. Nūrgüldıŋ özı sol Qabanbai joryǧynyŋ ışınde jürgendei aq, qazaq sarbazynyŋ sapynda jaumen aiqasqandai keiıpte, at üstınde sauyt kigen batyr qyzdyŋ beinesıne enıp, jıgerlendırgendei ūran şaqyrǧandai äser tudyrady. Nūrgüldıŋ küi tartysy şeberlık biıgınen tanylady. Ötkır közı kögıldır aspanda qalyqtaǧan, qiiadan şalǧyş bürkıttei, ainalasyna alystan barlap karaidy. Alystaǧyny şalyp, köŋılge tüiıp äreket jasaidy. Sol äreketı küi bolyp tögılıp, küi mazmūnyn suretteude bırde baiaulai, bırde şalqyta, bırde tögılte endı bırde lirikaǧa boi ūryp, mahabbat dertı sezımımen, endı bırde külımdegen kündei, san türlı yrǧaqty dybystarmen dombyrasyn kümbırlete de, küŋırentıp jetkızedı. Nūrgüldıŋ bar bıtımı küige ainalyp, perışte köŋıl aq beinesı aldyndaǧy tyŋdauşyǧa jan jyluyn syilaidy. Qūlaǧynnyŋ qūryşyn qandyryp, jan sezımıŋdı terbetıp, armandarǧa jeteleitın küige tüsıredı. Nūrgül ekı ışektı dombyrada da küiler oryndaityn ekınıŋ bırı retınde tanylǧan talant iesı bolsa, al üş ışektı dombyrany öz därejesınde oryndauşy äzırşe dara tūlǧa. Qazaq äiel zatynyŋ üş ışektı dombyradaǧy alǧaşqy oryndauşysy. Sondyqtan qazaq muzyka mädenietınde Nūrgül şyǧarmaşylyǧy erekşe oryn alady dep sanaimyn. Zamanynda Qūrmanǧazyny közı körıp, bata alǧan Dina Nūrpeiısova anamyzdai, Nūrgül de bırtuar aqyn, änşı häm dombyraşy Şäkır Äbenovtan bata alyp üş ışektegı dombyraşylyq önerdı jalǧastyruşy. Atap aitar bolsaq Şäker Äbenov Tūŋǧyş Prezidentımız Nūrsūltan Äbışūly Nazarbaev inaugurasiiasynda aq batasyn bergen abyz. Abyz atanyŋ Nūrgülge de aq batasyn beruı osy parallelmen salystyrǧanda tegın emes. Allanyŋ nūry jauyp – ūzaǧynan süiındırsın, deimız.
Aldynda atap ötkenımızdei Nūrgıl şyǧarmaşylyǧynyŋ ekınşı bır körıngen tūsy – onyŋ ūstazdyǧy. Nūrgül balausa balalar men jas jetkınşekterdı dombyraşylyq önerge tärbieleidı. Däl osy künderı Nūrgül Qūrmanǧazy atyndaǧy konservatoriia janynan qūrylǧan eksperimenttık mektep studiiasynda jäne Almatydaǧy Glier atyndaǧy qalalyq muzyka mektebınde dombyra pänınen därıs berıp jür. Bastauyş muzykalyq bılım beru salasyndaǧy Nūrgül qyzmetın qatardaǧy ūstaz retınde aita saluǧa bolar edı, alaida onyŋ ūstazdyq jolyndaǧy tabystaryna, jetıstıkterıne qarap, eŋbekqor ūstazdyǧyn atap ötu qajet dep esepteimın.Nūrgül Almaty qalalyq muzyka mektepterındegı ūstazdar arasynan ozyp şyǧyp aitarlyqtai tabystarǧa jettı. Sabaq beru kestesıne Nūrgül muzykalyq bılımnıŋ ädıstemelık jüiesın engızdı.Ol özınıŋ jasaǧan ädıstemelık jüiesı boiynşa, dombyra üirenemın degen oquşy äuelı dombyra qūrylysyn, neden, qalai jasalatyndyǧyn bıluge tistı ekendıgın. Atap aitqanda dombyranyŋ şanaǧy, moiny, saǧasy, betı, tiegı tärızdı ataularynyŋ tüsınıgın oiǧa qondyrudy basty mındet retınde ūsyndy. Nūrgüldıŋ ädıstemelık oqytu jüiesınıŋ eŋ basty erekşelıkterdıŋ bırı onyŋ oqu baǧdarlamasynda balalardy dombyraǧa üiretumen şektelıp qalmaidy. Dombyramen qatar qyl qobyz, sazsyrnai, jetıgen, şerter, şaŋqobyz, asataiaq jäne basqadai da qazaqtyŋ köne muzykalyq aspaptarymen jaqyn tanystyrady. Tanystyryp qana qoimai Nūrgül köne aspaptardy oryndauǧa üiretedı de. Qazaqtyŋ halyq kompozitorlary turaly mälımet beretın därıs beredı. Oquşy osylardy boiǧa sıŋırgen soŋ ǧana üirenetın küidıŋ muzykalyq astaryn, tüpkı mazmūnyn tez qabyldaidy. Nūrgüldıŋ oqytu ädısı boiynşa oquşy bala küi üirenudı bastamas būryn äuelı osyndai alǧaşqy qajettı bılımmen qarulanuy tiıs bolady. Osylardy sabaq kestesıne engızıp balalardyŋ oi örısın jetıldırıp, onyŋ keŋeiuıne jol aşady. Al önerge qūştar oǧan alǧaş talpynǧan oquşy osydan keiın dombyra üirenuge, dombyraşy boluǧa, erekşe talpynys jasap, maşyqtana bastaidy. Mıne Nūrgüldıŋ muzyka mektebındegı ädıstemelık sabaq oqytu jüiesınıŋ mänı osyndai. Nūrgüldıŋ ädıstemelık täsılı Almaty qalalyq muzyka mektepterındegı bılım beru dombyraǧa üiretu barysynda öz jemısın berdı. Osynyŋ kuäsı retınde – Nūrgüldıŋ jeke oryndaudaǧy dombyraşy, qyl qobyzşy, jetıgenşı şäkırtterı Almaty qalalyq, aimaqtyq, qala berdı, respublikalyq mektep oquşylary arasyndaǧy baiqaularda Bas jüldegerler atanuymen däleldenedı. Nūrgüldıŋ oqytu täjıribesınde basty jetıstıgınıŋ bırı – ol ūiymdastyrǧan «Arnau» folklorlyq ansamblı. Ansambl müşelerı bırınşı synyptan toǧyzynşy synypqa deiıngı aralyqtaǧy Nūrgüldıŋ şäkırtterı. Nūrgül ansambldıŋ aldyŋǧy qatardaǧy orta tūsyna jetıgendegı oryndauşyny jäne qyl qobyzdaǧy oryndauşyny ornalastyrǧan. Ansambıldıŋ oŋ jaq jäne sol jaq qanattarynda ärqaisysy bes oquşydan dombyraşylar ornalastyrylǧan. Al ūrmaly aspap sanalatyn dabyl, syldyrmaqty asataiaq, jäne tılşelı şaŋqobyz aspaby ansambldıŋ ekınşı qatarynyŋ orta tūsynda ornalasqan. Ansambldıŋ negızgı aspabtary dombyra. Ortadaǧy qyl qobyz ben jetıgen sozylmaly köne de körkem äuenderımen dombyra ünın ärlendıredı jäne aişyqtaidy. Ekınşı qatarda ornalasqan şaŋqobyz ünı dala tabiǧatynyŋ körınısın jetkızedı. Al ūrmaly dabyl men syldyrmaqty asataiaq küi yrǧaqtaryn aişyqtauda erekşe äserlendıredı. Oryndalatyn küi tyŋdauşy qūlaǧyna şalqyp ta, qalqyp ta estıledı. Mıne, ansambl ündestıgın Nūrgül osyndai erekşelıkter arqyly jetkıze bılgen. Mūnyŋ özı ansamblde oryndalatyn küilerdıŋ körkemdıgın arttyrǧan. Qūlaqqa estılu äserlılıgın taba bılgen. Söitıp tyŋdarmandarǧa äuezdı äuen estırtıp, körermenderdı riza etıp süisındıre bılgen. El qūlaǧyna şalynǧan. Nūrgül ūiymdastyrǧan folklorlyq «Arnau» ansamblı, änder men küilerden jaqsy konserttık baǧdarlama jasap, Almaty qalalyq jäne Respublikalyq oryndauşylar konkursyna qatysyp Bas jüldelerdı bırneşe ret jeŋıp aldy. Tıptı 2010 jyly Bolgariiada ötken Bükıldüniejüzılık oryndauşy balalar konkursyna da qatysyp Bas jüldenı jeŋıp alyp keldı. Üstımızdegı 2011 jyly, jaqynda ǧana mausym aiynda Türkiiada ötken halyqaralyq baiqauǧa qatysyp Nūrgüldıŋ «Arnau» ūlttyq-folklorlyq ansamblı älem boiynşa taǧy da bırınşı oryndy ielenıp qaitty. Osy jetıstıktıŋ bärı söz joq ūstazdyŋ oquşy balalarmen jūmys jasaudaǧy qajymai-talmai etken eŋbegı jäne balalardy muzykalyq bılımge tärbiedeudegı uaqyt talap etıp otyrǧan innovasiialyq jaŋaşyldyqqa süienıp dūrys jolǧa qoia bılgendıgı arqasynda edı. Respublika kölemınde közge tüsken Nūrgüldıŋ muzykalyq mekteptegı ädıstemelık oqu ülgısı, basqa mektepterge de ülgı-önege boluǧa laiyqty. Nūrgül boiyndaǧy üşınşı qasiet - el mūrasyn saqtaudaǧy zertteuşılıgı. Nūrgül üş ışektı dombyra degen muzykalyq aspaptyŋ bar ekenın aityp, qazaqtyŋ dästürlı muzykasynyŋ bır tarmaǧy ekenın tanytyp, küilerdıŋ notalaryn jinap, toptastyryp, zerttep oquşy qauymǧa kıtap retınde ūsynyp otyr. Basynda atap ötkenımdei būl qazaq muzyka mädenietındegı üş ışektı dombyraǧa arnalǧan alǧaşqy, tūŋǧyş kıtap bolmaq. Sondyqtan Nūrgül eŋbegınıŋ salmaǧy da, mänı de erekşe. Bügınde Nūrgül üş ışektı dombyraǧa arnalǧan küilerdı radio men teledidar efirlenrınde oryndap jäne baspasöz betterınde jazyp, jūrtşylyqqa ūsynyp, ony el igılıgıne ainaldyru jolynda eŋbek etude. Al, üş ışektı dombyradaǧy küilerdıŋ halyqqa jetuı jaily aitar bolsaq, äuelı söz joq osy joldardyŋ avtory oryndaǧan küiler atalady. Sondyqtan da jyldar boiǧy qajymai-talmai atqarǧan eŋbegımdı, osy oraida aita ketudı de jön sanadym. Ötken ǧasyrdyŋ 1960–70 jyldary auyl aqsaqaldarynan estıgen qysqa küi saryndaryn jyldar boiy öŋdei jürıp küilerge ainaldyrdym. Naqtylai aitqanda joqtan bar jasadym. Jaŋǧyrttym. Qaitadan tırılttım. Qūlaǧymda üiırılıp jürgen saryndardy mazmūnyna sai kädımgı küige ainaldyryp, ataularyn alǧaş atap qoiyp edım. Naqtylai aitqanda üş ışektı dombyraǧa arnalǧan halyqtyq saryndardy mazmūnyna sai, laiyqtap öŋdep endıgı jerde küi formasyna ainaldyryp «Oi tolǧauy», «Jorǧa aiu», «Qyz mūŋy», «Qabanbai» dep at qoiyp halyq nazaryna ūsyndym. Nūrǧalidyŋ saryny delınetın qysqa äuendık taktydan tūratyn saryndy Nūrǧalidyŋ «Kök qarşyǧa» küiı dep, ony da jyldar boiy oryndai jürıp küi retınde jetıldırdım. Osylaişa halqyma jetkızdım. Būl küilerdı oryndap jürgen jas muzykanttar osy künderı Jarqyn öŋdep jetkızgen küiler dep aityp ta jür. Būl menıŋ «Küpı kigen qazaqtyŋ qara öleŋın, şekpen jauyp özıne qaitaramyn», dep Mūqaǧali Maqataev aitqandai üş ışektı dombyrada, özım şyǧarǧan küilerdı halqyma qaitarǧanym, halyq igılıgıne ainaldyrǧanym boldy. Keiıngı kezderı üş ışektı dombyrada oryndaudyŋ oryndauşylyq şeberlıgın qajet etetın «Taskesken», «Dünie kezek», «Abyralydaǧy ata zary», degen küilerdı şyǧardym. Men şyǧarǧan küilerdı jäne men öŋdegen küilerdıŋ bärın de äigılı şerterşı, Qūrmanǧazy atyndaǧy dästürlı oryndauşylar konkursynyŋ laureaty Aibol Qūdaibergenov notaǧa tüsırdı. Ol küiler toptamasy Nūrgüldıŋ kıtabyna endı. Ärine el ışınde menen de būryn üş ışektı dombyrada oryndauşylar boldy, onyŋ ar jaǧynda Abai, Şäkärım, Şäkır Äbenov küilerı de bar. Alaida ötken ǧasyrdyŋ 1968 jyldarynan bastap üş ışektı dombyra küilerın damyta bastaǧanymdy oilasam, Qazaq radiosynan nemese teledidar ekranynan menen būryn küiler oryndap efirden bergen bırde-bır adam bolǧan joq. Küilerımdı tyŋdap qatarlas ösken 60-şy jyldardaǧy zamandas buyn ökılderı men jaily jaqsy bıledı. Üş ışektı dombyrada küiler oryndaǧanym, alǧaş nasihattaǧanym, elge tanylǧanym, jalpylai aitqanda jaŋǧyrtuǧa sebepker bolǧanymdy, qazaq muzyka mädenietıne qosqan ülesım dep bılemın. Būl turaly aldynda atap ötkenımdei jaryqqa şyqqan “Qazaqstan Ūlttyq Ensiklopediiasynda” jazylǧan. Üş ışektı dombyra eskınıŋ sarqynşaǧy, būl qazaqtykı emes degen syni maǧnadaǧy sözderdı talai estıdım. Türlı konsertterge qatysyp, üş ışektı dombyrany elge tanytuyma, ony oinauyma aşyq türde kedergı keltırgender de boldy. Alaida üş ışektı dombyranyŋ asyl jädıgerımız ekenın, halqymyzdyŋ muzykalyq mūrasy ekenın tanytuda, halqyma ūsynǧan küilerım arqyly, 40 jyl boiy radiodan, teledidardan oryndauyma, däleldeuıme tura keldı. Osy eŋbektıŋ arqasynda būl aspapta oryndalǧan şyǧarmalardy halyq öte jyly qabyldaityn boldy, söitıp qyzǧanyş tuǧyzyp, körealmauşylyqqa salynǧandardyŋ kedergısın būzyp, däleldep şyqtym. Jastyqtyŋ jalynymen bastap, alpystyŋ asuynan asqanǧa deiıngı aralyqtaǧy ömırımnıŋ jemısı retındegı jetıstıkterımdı batyl aityp otyrǧanym da sondyqtan. Qazaqtyŋ üş ışektı dombyrasynyŋ keŋınen qanat jaiuyna üles qosqanym, jaŋǧyrtqanym barşa jūrtqa aian. Abai atamyzdyŋ «Mai tünı» jäne «Torjorǧa» degen küiın bızge jetkızgen Ǧaisa Sarmūrzin degen aqsaqal boldy. Ol kezderı üş ışektı dombyra muzykalyq ortada müldem atalynbaityn. Menıŋ 1968 jyldan bastap üş ışektı dombyrany nasihattai bastaǧanymdy Ǧaisa Sarmūrzin estıse kerek, aq saqaldy qariia basymen menı ızdep kelıp, äuelgı quanyşty jaŋalyǧyn maǧan jetkızdı. Abai küilerın oryndaǧan adam ekı ışektı dombyramen oryndap qaldyrǧan eken. Ǧaisa aǧaǧa ekı ışektı dombyradaǧy küilerdı notalyq ülgıge tüsıru ataqty küişı, häm zertteuşı Uäli Bekenovtyŋ qolynan keletındıgın aityp, Uäli aǧamyzǧa jol sıltedım. Sonymen Uäli Bekenov aǧamyz Abaidyŋ ekı küiın notaǧa tüsırgen bolatyn. Al Şäkärımnıŋ «Boztorǧai» küiı bolǧandyǧy jönınde el ışınde naqtyly derekter bar. («Şäkärım. Ensiklopediia», Semei 2008 jyl, 176 bet) Abaidyŋ joǧaryda atalǧan «Mai tünı» jäne «Torjorǧa» küilerın jäne sonymen qatar Şäker Äbenovtyŋ «Şyŋǧystau saǧynyşy», «Zar zaman», «Saǧynyş» küilerın oryndai otyryp Nūrgül üş ışektı dombyraǧa özı öŋdep jinaǧyna engızgelı otyr. Şäker atamyzdyŋ ömırınıŋ aitarlyqtai kezeŋı jala jabu nauqanymen tūspa-tūs kelıp, türmede, abaqtyda ötkenı belgılı. Nūrgüldıŋ oryndauynda atalǧan üş küi, jazyqsyz japa şekkendegı Şäker atanyŋ küiınışı, qaiǧy-şerı, tar qapastaǧy qinalysy men saǧynyşy mūŋdy äuender saryny arqyly örbidı. Küilerdıŋ mazmūny adam qūlaǧyn şymyrlatatyn sazdy ündermen, fälsapalyq tereŋ oilarǧa jeteleumen aişyqtalady. Şäkerdıŋ oi tüiını şertpe qaǧystar arqyly örbi otyryp bırde namysynyŋ qorlanǧany, bırde qūsaǧa bulyqqany tärızdı sätterı suretteledı. Endı bırde Şyŋǧystaudyŋ yzǧarly da alai-dülei soqqan dauyldy borany, tünergen dala körınısterı küidıŋ kulminasiialyq şyryqtatu şegınde, küi qaǧystaryn üdetu arqyly suretteledı. Qatygezdıktıŋ qūrbany bolǧan adam taǧdyrynyŋ bostandyqqa ūmtyluy, armandy aŋsauy Nūrgül oryndauynda anyq sezıledı. Osy küi saryndaryn Nūrgül bır estıgennen aq Şäker ataǧa qaitadan oryndap bergende, abyz atanyŋ süisıngenı sonşalyqty, maŋdaiynan iskep, qolyndaǧy dombyrasyn syilaǧan eken. Nūrgül aldaǧy uaqytta, bolaşaq şäkırtterge arnap üş ışektı dombyrada oinap üirenudıŋ metodikalyq oqu qūraly retındegı kelesı kıtabyn da daiyndau üstınde. Onda: üş ışektı dombyrada oryndaudyŋ muzykalyq erekşelıkterın körsetumen qatar metodikalyq oqu ülgısın jäne oŋ qol men sol qoldyŋ oinau täsılderın, pernedegı sausaq qoiu erejelerın körsetedı. Üş ışektı dombyrada küi oryndauşy qalai otyru kerek, dombyrany qalai ūstau qajet ekendıgın de aşyp körsetetın bolady. Eŋ Nūrgül daiyndaǧan «Üş ışektı dombyraǧa arnalǧan küiler» jinaǧy — būl qazaq muzyka tarihyndaǧy alǧaşqy tūŋǧyş eŋbek, tūŋǧyş kıtap ekenın oquşy qauymǧa aitqym keledı. Naqtylai aitqanda üş ışektegı dombyrada oryndalatyn küilerdıŋ notalyq jinaǧyn alǧaş ret jaryqqa şyǧaru — dästürlı muzykamyzǧa qosqan eleulı ülesı bolyp tabylady. Būl jetıstık qajymai-talmai jürıp ızdengendegı eŋbegınıŋ jemısı bolmaq. Nūrgülge dombyrany bır ǧasyrdyŋ kuägerı bolǧan aqyn Şäkır Äbenov syilaǧan. Būl dombyrada Yrǧyzbai, Qūnanbai, Abai, Şäkärım, Şäker Äbenov zamanynyŋ qasiettı köne ünı bar. Sonysymen qasiettı. Şäker ata Tūŋǧyş Prezidentımız Nūrsūltan Äbışūly Nazarbaevqa bata bergende, sol tūsta sondai batany Şyŋǧystau öŋırınde jürgen qarşadai Nūrgül qyzdyŋ önerıne süisınıp, ülken ümıt kütıp, oǧan da bata bergen ǧoi. Sondaǧy Şäker atanyŋ «Ūzaǧynan süiındırsın» degen aq batasy Nūraǧasy sekıldı Nūrgülge de qonuyn tıleimın. Şäkerden bata alǧan erekşe şäkırttı men de özıme şäkırt sanap aq jol tıleimın!
Jarqyn Şäkärım
Qazaqstannyŋ Eŋbek sıŋırgen qairatkerı,
«Qūrmet» ordenınıŋ iegerı,
Qazaqstan Jazuşylary odaǧynyŋ müşesı
