- Almatyǧa künde kele bermeitın qonaqtardyŋ bırısız. Mūnda qandai şaruamen jürsız?
- Joǧary oqu oryndary oqytuşylarynyŋ bılıktılıgın köteru baǧdarlamasy boiynşa bılımımdı arttyraiyn degen maqsatpen kelgen edım. Menıŋ osynda ekenımdı estıp, Qūrmanǧazy atyndaǧy Qazaq ūlttyq konservatoriiasynyŋ halyq muzykasy fakultetınıŋ dekany Kärima Saharbaeva, professor Bıläl Ysqaqov syndy ärıptesterım qūrmettep şaqyryp, studenttermen kezdesu ūiymdastyrdy. Konservatoriianyŋ konsert zalyn berıp, qoldarynan kelgenşe barlyq jaǧdaiymdy jasady. Jastardyŋ aldynda küiımdı tartyp, äŋgımemdı aityp, ädemı bır basqosudan köŋılım marqaiyp qaityp bara jatqan jaiym bar.
- Köktemde Astanada 50 jasqa tolǧan qūrmetıŋızge arnap Prezidenttik mädeniet ortalyǧynyŋ konsert zalynda «Qazaqtyŋ şertpe küileri» atty şyǧarmaşylyq keş ötkızgen edıŋız. Konservatoriiada ötken būl kezdesu sol mereitoidyŋ jalǧasy ma?
- Joq, joǧarydaǧy kısılerdıŋ menı osy qara şaŋyraqtyŋ tülegı, şejırelı Sozaq, qasietti Qarataudyŋ küişilik mektebiniŋ birden-bir mūrageri, qazaqtyŋ şertpe küiın nasihattap, zerttep jürgen azamat qoi dep yqylas tanytyp, qoşemet bıldırgenı ǧoi. Ol üşın ärine, ülken raqmet aitamyn. Aldyn ala keremet jarnama berılmese de, jan-jaqtan tılşıler qaptap, telearnalar tüsıruge kelmese de men üşın qymbat, jönı bölek jüzdesu boldy. Öitkenı mūnda jalpy tyŋdauşy emes, küi men küişınıŋ qadırın bıletın, qos ışek pen toǧyz pernenıŋ qasietın tüsınetın talǧampaz tyŋdarman jinaldy. Qazır oilap otyrsam, Almatyda küi tartpaǧanyma bıraz uaqyt bolǧan eken. Aita-aita jüretındei, öte jaqsy keş öttı.
- Bızdıŋ bıluımızşe, atalaryŋyz däulesker dombyraşy bolypty. Tıptı nemere aǧalaryŋyz Qaratau mektebınıŋ negızın qalaǧan, şertpe küidıŋ şeberı Sügır Älıūlymen körşı tūrǧan eken. Äkeŋız küişınıŋ közın körıptı. Sondyqtan sızden «küige degen qyzyǧuşylyq qalai oiandy?» dep sūrau artyq siiaqty…
- Jalpy, küige degen qyzyǧuşylyq, qūmarlyq qannan, kielı topyraqtan keledı. İä, äkem de, onyŋ aǧasy Seiıthan da öz zamanynyŋ tanymal küişılerı. Ilgerıde, bızdıŋ bala kezımızde merekelerde tek qana Sügırdıŋ küiı oryndalatyn. Bız sony tyŋdap, sanamyzǧa sıŋırıp, qūlaǧymyzǧa qūiyp östık. Menıŋ dombyraǧa qūmarlyǧym, küige äuestıgım bır bölek-tın. Abai aitatyndai, ǧaşyq boldym.
Küi estısem, soŋynan jügırıp, ūiyqtamaityn ädet taptym. Mynau Qarataudyŋ, mynau Şyǧystyŋ, anau Arqanyŋ küiı eken demei, talǧamai üirendım. Sol kezde-aq dästürlı dombyraşylardyŋ däurenı ötıp bara jatqanyn sezıp, qaitsem de käsıbi bılım alamyn dep jantalasyp oqydym. Student şaǧymda öz qatarymda tanylyp, dombyraşylyq atym şyqty.Sügır Älıūly, Jappas Qalambaevtyŋ ızın basyp, Tölegen Mombekov, Atabek Asylbekov, General Asqarovtardyŋ ūstazdyq mektebınen öttım. Qazaqtyŋ myqty küişılerı Rysbai Ǧabdiev, Baqyt Basyǧaraev, Uäli Bekenov, Maǧauiia Qamzindermen qatarlasyp bır sahnada jürdım. Qamzin aqsaqaldyŋ baqytty şäkırtımın. Degenmen Sügır mektebınıŋ ökılı retınde maǧan küi tartu oŋai bolǧan joq. Öitkenı aldymda Tölegen Mombekov, General Asqarov, Faizolla Ürmızov siiaqty alapat küişıler tūrdy. Mūndai myqtylardan keiın senı eşkım tyŋdamaidy. Soǧan qaramastan, öz önerımdı däleldep, talai qiynşylyqtarmen jaǧalasa jürıp, öz jolymdy qalyptastyrdym dep aita alamyn. Käsıbi türde osy önerdıŋ soŋyna tüskenıme közdı-aşyp jūmǧanşa otyz jyldan asypty. - Sızge öner zertteuşılerı, el ışındegı közıqaraqty qariialar «Şertpe küidıŋ şeberı Sügırdıŋ mūrasyn közınıŋ qaraşyǧyndai qorǧap, saqtap kele jatqan bırden-bır janaşyr azamat» dep baǧa beredı. Sügır turaly az-kem äŋgıme aityp berseŋız… - Men konservatoriiaǧa kelgende Almaty Sügırdıŋ ekı-aq küiın bıletın. Bırı -«Bozıngen», ekınşısı — «Qaratau şertpesı». Odan keiın «Toǧyz tarau» men «Qaratau şertpesınıŋ» bırneşe nūsqasy bar ekenın, «Bes jorǧanyŋ» bes, «Kertolǧaudyŋ» üş tarauy bar ekenın tartyp körsettım. Köptegen küilerın qaita jaŋǧyrttym. Kıtaptar jazdym. Egemendıktı endı ala bergende Tölegen Toqbergenov, Talasbek Äsemqūlov, Maqsat Mūhitdinov syndy aǧalarymyzdyŋ kömegımen Sügırdıŋ şyǧarmaşylyǧyn tanytatyn tūŋǧyş küitabaǧyn şyǧardym. Bıraq onyŋ özı köpke deiın dauly boldy. Kümänmen qarap, «Būl küilerdı Sügır emes, sen oiyŋnan şyǧarǧan şyǧarsyŋ» degender de tabyldy. - Ne sebeptı? - Mūny men qoǧamnan da, adamnan da körmeimın. Keide osyny orystyŋ otarlau saiasatynyŋ tigızgen salqyny ma dep tūjyrymdaimyn. Öitkenı keŋestık jüie küidı qataŋ baqylap otyrdy. Ūlt-azattyq köterılıster men onyŋ qolbasşylaryn därıpteitın, halyqtyŋ erkındıktı köksegen tuyndylaryn tūnşyqtyryp, joiyp jıberuge küş saldy. Osyndai totalitarlyq rejim Sügır küilerın de ainalyp ötken joq. Basqa küişıler siiaqty Alaş kösemderıne arnalǧan nemese halyq batyrlarynyŋ atymen atalǧan küiler Sügırde de köp kezdesedı. Mäselen, mūraǧattan tabylǧan, Ergentai Borsabaev oryndaǧan «Amangeldı batyr» degen küiı bar. Özderıŋız bılesızder, Amangeldı İmanov orystyŋ saiasatyna qarsy şyqqan bahadür. Sügırdıŋ būdan bölek äigılı Sozaq köterılısıne arnaǧan tuyndylary da jetkılıktı. Qarataudyŋ terıskei betı naǧyz ūltşyldardyŋ jerı. Berıge deiın nasihattalmai, Arqanyŋ küişılık mektebı de orystyŋ jymysqy saiasatynyŋ zardabyn şektı. Sebebı ol alaşordaşylardyŋ ortalyǧy edı. Sondyqtan keŋestık ideologiianyŋ kesırı küige de tiıp, būl öŋırlerdıŋ mädenietın tızgındep, şektep otyrdy. Sonyŋ ışınde Sozaq köterılısı orystyŋ közqarasynda qara tızımge ılınetın bolsa, onda onyŋ önerı de mındettı türde bırge ılınetını sözsız. Sol sebeptı, dalada oryndalǧan küiler qalada qysymǧa ūşyrap jatty. Tıptı bır kezderı «Sügır küişı emes. Ol eşuaqytta küi tartpaǧan» degen ziialy adamdardy da öz közımızben kördık. Qūdaiǧa şükır, qazırgı kezde Sügır turaly köptegen dissertasiialar jazylyp, zertteuler jasaluda. Jas ǧalym Rauşan Alsaiytova «Sügırdıŋ şejırelık baiany» degen taqyrypta dissertasiia qorǧap şyqty. - Sügırdıŋ küişılıgı bügıngı taŋda öz därejesınde moiyndaldy ma? - Jasyratyn nesı bar, älı de Sügırge yqylas bıldıretındei adamdar bızdıŋ qoǧamda azdau. Qazaq küişıden kende emes. Ärıden alsaq, 13- ǧasyrda Ketbūǧy, noǧaily zamanyna kelsek, Asan qaiǧy, odan keiın Mahambetterdıŋ däuırı bar. Altaidyŋ, Bökei ordasynyŋ, Maŋǧystaudyŋ küişılerı bır töbe. Osy küişılerdıŋ ortasynda Sügır erekşe oryn alady. Ony Ahmet Jūbanov ta moiyndaǧan. Bıraq älı künge Sügır mūralarynyŋ tartyluy az. Men öz şäkırtterıme üiretuge tyrysyp jürmın. Degenmen şertpe küidıŋ şeberıne būl qūrmet älı de jetkılıksız. Bır kezderı tuǧan jerı Sozaqta Sügır atyndaǧy muzyka mektebı bar edı, sol belgısız sebepten jabylyp qaldy. Sügırge eşqandai eskertkış ornatylǧan emes. Qara bura äulienıŋ qasynda kışkentai ǧana qorym jatyr. Qaŋyltyrdan jasaǧan müsını bar. Oǧan ülken eskertkış ornatyp, Qūrmanǧazy, Tättımbet baiqaulary siiaqty küişınıŋ konkurstary dästürlı türde ötuı kerek. Sügırdıŋ küiı eŋ köp tartylatyn jer Jezqazǧan oblysynyŋ, Jaŋarqa audany. Öitkenı Sügır jaz jailauǧa şyqqanda Arqaǧa deiın baryp küi şertken. Äkesı Älınıŋ süiegı Jaŋarqada jerlengen. Mäselen, Yqylas Dükenūlyna özı tel ömır sürgen Jambyl, Qaraǧandy oblystarynda ekı eskertkış qoiyldy. Sügırge de osyndai közqaras qajet. - «Sügır küilerın qyzǧanyp, jūrt aldynda tartpai qoiady eken» degen äŋgımeler bar. Būǧan ne aitasyz? - Būl jaily ülken kısılerden tübegeilı sūradym. Sügır eşuaqytta küiın qyzǧanǧan adam emes. Toi-tomalaqtarda, küidı tüsınetın aǧaiyn-tuystyŋ arasynda köpşılıktıŋ köŋılın qaldyrmaǧan. Mūhtar Äuezovtıŋ aldynda taŋ atqanǧa deiın şeşılıp küi tartqan. Mūhaŋ «Bır Tättımbettı taptym» dep quanyp ketken. Ras, arnaiy ūstaz bolyp, şūqşiyp otyryp, şäkırt tärbielegen adam emes eken. Bır tartady, qaǧyp alsa, qaǧyp aldy, qaǧyp almasa, dombyraşynyŋ öz kınäsı. Onyŋ küilerı ärtürlıleu bolyp ketıp tūratyny sondyqtan. Degenmen tüpnūsqasy bır. Būl qyzǧanşaqtyqqa bailanysty emes, joǧaryda aityp ketkendei, keŋestık jüie ideologtarynyŋ şyǧarǧan äŋgımesı. Äitpese, ol kısı 1961 jyly tehnikanyŋ bar uaqytynda qaitys boldy. «Sügır küilerı jetpedı» degender sol kezde nege jazyp almapty?! Ahmet Jūbanovtyŋ otyzynşy jyly şyqqan üntaspasy bar. Al alpysynşy jyldar dybys jazudyŋ damyǧan kezı emes pe? Onyŋ şyǧarmalaryn audannyŋ, oblystyŋ, ne Almatynyŋ radiosy nege jazbaǧan? Būl oilanatyn mäsele. - Keibır küilerınıŋ Tölegen Mombekovke telınıp ketkenın qalai tüsındıresız? - Tölegendı bır kısı jaqsy körse, men jaqsy körer edım. Öitkenı men oǧan tuyspyn, aǧaiynmyn. Bıraq ärkımnıŋ düniesı, mülkı özıne tiesılı boluy kerek. Sügırdıŋ zamanyndaǧy äuen men onyŋ maqamy bölek. Ol qobyz ben dombyrany qatar tartqan. Tuyndylary qobyzdai küŋırenıp tūrady. Tölegennıŋ zamanyna üş qainasa, sorpasy qosylmaidy. Tölegennıŋ küilerı oinaqy, soǧystan keiın tuǧan «Dariǧa, sol qyz», «Tos menı, tos», «Sen bergen aq jıbek oramal» siiaqty däuırlık änderge ūqsas. Sügırdıŋ küilerınsız de Tölegennıŋ öz mūralary özıne jetıp jatyr. Ärırek şyqqan küilerdı aŋǧaruymyz kerek. Bızge osyndai äŋgımelerge nükte qoiatyn, «mynau mynanykı» dep tanyp, aiyryp alatyn, muzykalyq material retınde kımge tiesılı ekenın qolmen qoiǧandai anyqtap beretın bılıktı sarapşylar qajet. Būdan basqa da bır-bırıne telınıp ketken küiler öte köp. Muzykant retınde törelegımdı aityp otyrmyn. El arasynda kikıljıŋ tudyru maǧan maqsat emes. Men küi tartsam boldy. - Kezınde Sügırdıŋ «Bozıngen» küiı keŋ kölemde talqylanyp, avtorǧa tiesılı ekendıgı däleldendı. Bıraq nege älı künge Qazaq radiosynda bırde Sügırdıŋ «Bozıngenı» bolyp, kelesı joly Tölegen Mombekovtıŋ «Bozıngennıŋ bülkılı» bolyp kele jatyr? - Öz basym osy dau-damaiǧa qatysqan emespın. Bıraq bılgıŋız kelse, aityp bereiın. 20 jasymda Almatyǧa alǧaş kelgende «Bozıngen» Tölegendıkı bolady da, auylǧa barsam Sügırdıkı bolyp şyǧa keletın. Ekı ūdai küi keştık. Şyndyǧyna kelsek, «Bozıngendı» öte sūlu tartqan ärine Tölegen. Bıraq General da odan kem tartqan joq. Faizolla da osal emes. Atabek Asylbekov te, menıŋ äkem de, men de jaman tartpadyq. «Bozıngennıŋ bülkılın tartşy» deidı sozaqtyqtar erkeletıp. Bala kezımde qūlaǧym şalǧan bır aŋyzǧa nazar audaraiyq. Sügırdı äkesı Älı bır ret synap oǧan «qūlyny ölıp qalǧan bienı iıte alasyŋ ba?» degen eken. Sodan bırneşe kün bulyǧyp jürıp bır küi şyǧarady. «Telqoŋyrdy» tartqanda jylqynyŋ iıp tūrǧanyn öz közımen körıp, «ne degen qūdıret» dep el taŋdanypty. Būl Täken Älımqūlovtyŋ kıtabynda da jazylǧan. «Bozıngen» de solai. Dombyranyŋ dauysyn estıp, botasy ölgen aruana alystan ainalyp keletın körınedı. Osyndai derekterdı tiıstı azamattar oqyp, eskere bermeidı. Däiektı türde jūmys ıstemeitın siiaqty. Mūndai közqaraspen qazaqtyŋ dästürlı küi önerınıŋ tarihyna qiianat jasaimyz. Tökeŋnıŋ «Ūstazymnyŋ küiı» dep tartqanyn körgen kuäler bar. Taǧy da aitam, süiek jaǧynan kelgende Tölegendı qorǧaştaityn bırden-bır azamat men boluym kerek. Bır rudyŋ balasymyz. Tökeŋnıŋ aldynda arym taza, adal bolǧan adammyn. Ūstazynyŋ küiın aman alyp-qalu üşın öz atynan tartqan uaqyttary da boluy mümkın. Mäselen, Ükılı Ybyraidyŋ «Gäkkuı» Mäskeude ötken onkündıkte Evgenii Brusilovskiidıkı bolyp, älı künge öz iesıne qaitarylmai kele jatqan joq pa? Brusilovskii eşuaqytta «Gäkkudı» şyǧarǧan adam emes. Menıŋ aitarym osy, ömır baqi osy ūstanymda kele jatyrmyn, sol pıkırımde qalamyn. - Endı özıŋız turaly söz qozǧasaq… - Ömırımnıŋ derlık şaǧy Jezqazǧanda öttı. Ūstazdarymnyŋ şapaǧaty köp tidı. Betımnen qaqqan emes. Özım de bıraz küişı daiyndadym. Keiın älem artisı, professor Aiman Mūsaqojaeva Elordaǧa şaqyrdy. Būl da menıŋ bır jolymnyŋ bolǧany. Qazır Astanada ūlttyq öner akademiiasynda dombyra kafedrasynyŋ meŋgeruşisimın. «Qazaqtyŋ şertpe küileri», «Şertpe küidiŋ tört mektebi» atty zertteu eŋbekterim, «Ūstazdyŋ pedagogikalyq repertuary» atty arnauly orta bilim beretin oqu oryndaryna arnalǧan ädistemelik nota kitabym jaryqqa şyqty. Sügırmen qatar Qyzdarbek, Sembek, İtaiaq, Begimsal, Däuletbek syndy halyq kompozitorlary küileriniŋ oryndauşysymyn. Sügırdıŋ, Yqylastyŋ, Jappastyŋ, Tölegennıŋ, Generaldyŋ bıraz küilerın qaita jazdyrttym. Būl turaly zerttep jürgender az. Osy şyǧarmalardy küişı-qobyzşy Saian Aqmolda degen ınım bergen edı. Solardy notaǧa tüsırıp, sol boiynşa şäkırtterımızdı oqytyp jatyrmyz. Qūdaiǧa şükır, ötken jyly päter aldym. Eluge kelgennen keiın özıme jaqyn ölke Jezqazǧanǧa baryp, bır konsert beremın be dep oilap edım. Qazır eldıŋ jaǧdaiy artist köteretındei emes, soǧan bır sätı tüspei otyr. Äitpese, ataqty Ketbūǧynyŋ elıne baryp, bır küi tartyp bersem, «Janǧali, sen bötensıŋ» dep bır adam aitpas edı. - Sügırdıŋ elıne nege barmaisyz? - Barmadym emes, bardym-aq. Ükılı Ybyraidyŋ «Qaldyrǧan» degen änınde «Qaidasyŋ Ybyrai demedıŋ» dep aitatyny bar emes pe? Sol aitpaqşy, eşkım «qaidasyŋ Janǧali?» demedı. Bıraq elge ökpelemeimın. El basqaryp otyrǧan azamattardyŋ Janǧaliǧa zäru emes ekenın bırden bıldım. Qaratau öŋırı alysta jürgen men tügılı, köz aldarynda otyrǧan Faizolla Ürmızovtı qadırlep otyrmaǧan boluy mümkın. Myna zamanda kımge renjisıŋ? Basşy-qosşylar küişını qūrmettei me, şaǧyn biznestı qūrmettei me? Olarǧa Ükımettıŋ talaby sol. Onyŋ üstıne, özıŋnıŋ jaǧdai aityp, kısınıŋ aldyna bara almaitynyŋ taǧy bar. «Küişı edım, qūrmet jasa» dei almaisyŋ. Alpysqa kelgende ızdep qalar… - «Erdıŋ jasy — eluge» kelgende qūrmet köretın ornyŋyz bar emes pe? - Adam eluge kelgende arttaǧy ömırdı, jastyq şaqty özıŋşe bır talǧap, ne ıstedım dep saraptaidy eken. Men osy uaqytqa deiın qoǧamnyŋ erekşe bır ıltipatyna bölenbegen adammyn. Eluge kelgende maǧan «Qyzdarbektıŋ küiın tartqan ekensıŋ-au», bolmasa «Sügirdiŋ küilerin tüpnūsqada şeber oryndap, jalǧastyrdyŋ. Şertpe küi mektebıne sıŋırgen eŋbegıŋ keremet-au» degender bolǧan joq. Kerısınşe «Janǧali kımnıŋ şıkıräsı?» deitınder köbeiıp kettı. Qazırgı zamanda önerde jolyŋ boluy üşın, äiteuır bıreudıŋ erkesı boluyŋ kerek. Oǧan «mynau qai auyldyŋ balasy edı?» degen äŋgımede qosylady. Sonymen, ömır ötedı eken… - Almatyda konsert qoimaisyz ba? - Almatynyŋ öz «tusovkasy», öz Janǧalilary bar. Arqada jürgen bızge bälendei sūranys joq. Sūranys joq jerde qalai küi tartasyŋ? Eger menıŋ ornymda konservatoriia zalyndaǧy konserttı şetelden bıreu kelıp qoisynşy, bükıl telearna asai-müseiın alyp jetıp keluşı edı. Bız tügılı, bızdıŋ aldymyzdaǧy küişıler qoǧamnan keremet qoldau körıp jürgenı şamaly. Menıŋşe, qazır Afrikanyŋ aş-jalaŋaştaryna kömektesudıŋ qajetı joq. Kerısınşe, erteŋ dombyraşylyq ürdıstı jalǧastyratyn jastarǧa qoldau kerek. Jalpy, önerpazdar önerımızdı būldap otyratyn adamdarmyz ǧoi. Keide men de özımdı solai būldap qalatynym bar. Menı şaqyrsa eken, maǧan jalynsa eken deimın. «Janǧali-au, mıne atyŋ, mıne şapanyŋ» dep baǧamdy berse eken dep ümıttenem. Bolmasa, «qolymnan keletını osy-aq qoi» dep bır şapan japsa dep dämetıp, oilap qalamyn. Bıraq menıŋ būldanǧanym kımge kerek, men siiaqty būldanatyndar tolyp jatyr. - Küişınıŋ mınezı küimen qanşalyqty astasyp jatady? - Men tartatyn küilerdıŋ ışınde köŋıl köteretın bırde-bır küi joq. Qaiǧyly, mūŋly. Men sony tartyp, ömırbaqi dästürın ūstanyp kele jatsam, menıŋ boiymda qaibır köŋılşektık boluy kerek. Azdap ökpeşıldıgımız bar. - Maşyqtanuǧa qanşa uaqyt bölesız? - Mende arnaiy maşyqtanu degen joq. Qazaq künde maşyqtanyp küi tartty deisız be? Qazaq dombyrany saǧynǧanda tartqan. Sol siiaqty saǧynǧanda ǧana qolyma dombyra ūstap tūramyn.
Äŋgımelesken Qanşaiym BAIDÄULET, «Aiqyn».