Janǧali Jüzbaev, Mädeniet qairatkerı: Önerde jolyŋ boluy üşın,bıreudıŋ erkesı boluyŋ kerek

2714
Adyrna.kz Telegram
http://adyrna.kz/content/uploads/2015/10/0a3c001816a415cdc646d733b26c3427-1.jpg
- Almatyǧa künde kele ber­meitın qonaqtardyŋ bırısız. Mūn­da qandai şaruamen jürsız? - Joǧary oqu oryndary oqy­tuşylarynyŋ bılıktılıgın köteru baǧdarlamasy boiynşa bılımımdı arttyraiyn degen maq­satpen kelgen edım. Menıŋ osyn­da ekenımdı estıp, Qūrmanǧazy atyndaǧy Qazaq ūlttyq kon­servatoriiasynyŋ halyq muzy­ka­sy fakultetınıŋ dekany Kä­rima Saharbaeva, professor Bı­­läl Ysqaqov syndy ärıptes­terım qūrmettep şaqyryp, stu­denttermen kezdesu ūiym­das­tyr­dy. Konservatoriianyŋ kon­sert zalyn berıp, qoldary­nan kelgenşe barlyq jaǧdaiym­dy jasady. Jastardyŋ aldynda küiımdı tartyp, äŋgımemdı ai­typ, ädemı bır basqosudan köŋı­lım marqaiyp qaityp bara jat­qan jaiym bar. - Köktemde Astanada 50 jas­qa tolǧan qūrmetıŋızge arnap Pre­zidenttik mädeniet ortalyǧynyŋ konsert zalynda «Qazaqtyŋ şert­pe küileri» atty şyǧar­maşylyq keş ötkızgen edıŋız. Konservatoriiada ötken būl kez­desu sol mereitoidyŋ jalǧasy ma? - Joq, joǧarydaǧy kısı­ler­dıŋ menı osy qara şaŋyraqtyŋ tülegı, şejırelı Sozaq, qasietti Qarataudyŋ küişilik mektebiniŋ birden-bir mūrageri, qazaqtyŋ şertpe küiın nasihattap, zert­tep jürgen azamat qoi dep yqy­las tanytyp, qoşemet bıldırgenı ǧoi. Ol üşın ärine, ülken raq­met aitamyn. Aldyn ala keremet jar­nama berılmese de, jan-jaq­tan tılşıler qaptap, telearnalar tüsıruge kelmese de men üşın qymbat, jönı bölek jüzdesu bol­dy. Öitkenı mūnda jalpy tyŋ­dauşy emes, küi men küişınıŋ qadırın bıletın, qos ışek pen toǧyz pernenıŋ qasietın tüsıne­tın talǧampaz tyŋdarman jinal­dy. Qazır oilap otyrsam, Alma­ty­da küi tartpaǧanyma bıraz ua­qyt bolǧan eken. Aita-aita jüretındei, öte jaqsy keş öt­tı. - Bızdıŋ bıluımızşe, atala­ryŋ­yz däulesker dombyraşy bolypty. Tıptı nemere aǧala­ry­ŋyz Qaratau mektebınıŋ ne­gı­zın qalaǧan, şertpe küidıŋ şe­berı Sügır Älıūlymen körşı tūr­ǧan eken. Äkeŋız küişınıŋ közın kö­rıp­tı. Sondyqtan sızden «küige de­gen qyzyǧuşylyq qa­lai oian­dy?» dep sūrau artyq siiaqty… - Jalpy, küige degen qy­zy­ǧuşylyq, qūmarlyq qannan, kie­lı topyraqtan keledı. İä, äkem de, onyŋ aǧasy Seiıthan da öz zamanynyŋ tanymal küişı­lerı. Ilgerıde, bızdıŋ bala kezı­mız­de merekelerde tek qana Sügırdıŋ küiı oryndalatyn. Bız sony tyŋdap, sanamyzǧa sıŋırıp, qūlaǧymyzǧa qūiyp östık. Menıŋ dombyraǧa qūmarlyǧym, küige äuestıgım bır bölek-tın. Abai aitatyndai, ǧaşyq boldym.
Küi estısem, soŋynan jügırıp, ūiyqtamaityn ädet taptym. My­nau Qarataudyŋ, mynau Şyǧys­tyŋ, anau Arqanyŋ küiı eken de­mei, talǧamai üirendım. Sol kez­de-aq dästürlı dombyraşy­lar­dyŋ däurenı ötıp bara jat­qanyn sezıp, qaitsem de käsıbi bılım alamyn dep jantalasyp oqydym. Student şaǧymda öz qa­tarymda tanylyp, dombyra­şy­lyq atym şyqty.
Sügır Älıūly, Jappas Qalambaevtyŋ ızın basyp, Tölegen Mombekov, Atabek Asyl­bekov, General Asqarovtardyŋ ūs­taz­dyq mektebınen öttım. Qa­zaqtyŋ myqty küişılerı Rysbai Ǧabdiev, Baqyt Basyǧaraev, Uäli Bekenov, Maǧauiia Qamzindermen qatarlasyp bır sahnada jürdım. Qamzin aqsaqaldyŋ baqytty şäkırtımın. Degenmen Sügır mek­te­bınıŋ ökılı retınde maǧan küi tartu oŋai bolǧan joq. Öitkenı aldymda Tölegen Mombekov, Ge­ne­ral Asqarov, Faizolla Ürmızov siiaqty alapat küişıler tūrdy. Mūndai myqtylardan keiın senı eşkım tyŋdamaidy. Soǧan qara­mastan, öz önerımdı däleldep, ta­lai qiynşylyqtarmen jaǧa­lasa jürıp, öz jolymdy qalyptas­tyr­dym dep aita alamyn. Käsıbi türde osy önerdıŋ soŋyna tüskenı­me közdı-aşyp jūmǧanşa otyz jyldan asypty. - Sızge öner zertteuşılerı, el ışındegı közıqaraqty qariialar «Şertpe küidıŋ şeberı Sügırdıŋ mūrasyn közınıŋ qaraşyǧyndai qorǧap, saqtap kele jatqan bırden-bır janaşyr azamat» dep baǧa beredı. Sügır turaly az-kem äŋgıme aityp berseŋız… - Men konservatoriiaǧa kel­gen­de Almaty Sügırdıŋ ekı-aq kü­iın bıletın. Bırı -«Bozıngen», ekın­şısı — «Qaratau şertpesı». Odan keiın «Toǧyz tarau» men «Qa­ratau şertpesınıŋ» bırneşe nūsqasy bar ekenın, «Bes jor­ǧanyŋ» bes, «Kertolǧaudyŋ» üş tarauy bar ekenın tartyp körset­tım. Köptegen küilerın qaita jaŋǧyrttym. Kıtaptar jazdym. Egemendıktı endı ala bergende Tölegen Toqbergenov, Talasbek Äsemqūlov, Maqsat Mūhitdinov syndy aǧalarymyzdyŋ kömegımen Sügırdıŋ şyǧarmaşylyǧyn ta­ny­tatyn tūŋǧyş küitabaǧyn şyǧardym. Bıraq onyŋ özı köpke deiın dauly boldy. Kümänmen qarap, «Būl küilerdı Sügır emes, sen oiyŋnan şyǧarǧan şyǧar­syŋ» degender de tabyldy. - Ne sebeptı? - Mūny men qoǧamnan da, adamnan da körmeimın. Keide osyny orystyŋ otarlau saiasaty­nyŋ tigızgen salqyny ma dep tūjyrymdaimyn. Öitkenı keŋes­tık jüie küidı qataŋ baqylap otyr­dy. Ūlt-azattyq köterılıster men onyŋ qolbasşylaryn därıp­tei­tın, halyqtyŋ erkındıktı kök­segen tuyndylaryn tūnşyqtyryp, joiyp jıberuge küş saldy. Osyndai totalitarlyq rejim Sügır küilerın de ainalyp ötken joq. Basqa küişıler siiaq­ty Alaş kösemderıne arnalǧan nemese halyq batyrlarynyŋ aty­men atalǧan küiler Sügırde de köp kezdesedı. Mäselen, mūraǧat­tan tabylǧan, Ergentai Borsabaev oryndaǧan «Amangeldı batyr» degen küiı bar. Özderıŋız bılesız­der, Amangeldı İmanov orystyŋ saiasatyna qarsy şyqqan bahadür. Sügırdıŋ būdan bölek äigılı Sozaq köterılısıne arnaǧan tuyndylary da jetkılıktı. Qarataudyŋ terıskei betı naǧyz ūltşyldardyŋ jerı. Berıge deiın nasihattalmai, Ar­qa­nyŋ küişılık mektebı de orystyŋ jymysqy saiasatynyŋ zardabyn şektı. Sebebı ol ala­şordaşylardyŋ ortalyǧy edı. Sondyqtan keŋestık ideologiia­nyŋ kesırı küige de tiıp, būl öŋır­lerdıŋ mädenietın tızgındep, şek­tep otyrdy. Sonyŋ ışınde Sozaq köterılısı orystyŋ közqarasynda qara tızımge ılınetın bolsa, onda onyŋ önerı de mındettı türde bırge ılınetını sözsız. Sol sebeptı, da­lada oryndalǧan küiler qalada qysymǧa ūşyrap jatty. Tıptı bır kezderı «Sügır küişı emes. Ol eşuaqytta küi tartpaǧan» degen ziialy adamdardy da öz közımızben kördık. Qūdaiǧa şükır, qazırgı kezde Sü­gır turaly köptegen disser­ta­siialar jazylyp, zertteuler jasaluda. Jas ǧalym Rauşan Al­saiytova «Sügırdıŋ şejırelık baiany» degen taqyrypta disser­tasiia qorǧap şyqty. - Sügırdıŋ küişılıgı bügıngı taŋda öz därejesınde moiyndaldy ma? - Jasyratyn nesı bar, älı de Sügırge yqylas bıldıretındei adam­dar bızdıŋ qoǧamda azdau. Qa­zaq küişıden kende emes. Ärıden alsaq, 13- ǧasyrda Ketbūǧy, no­ǧai­ly zamanyna kelsek, Asan qai­ǧ­y, odan keiın Mahambetterdıŋ däuırı bar. Altaidyŋ, Bökei orda­synyŋ, Maŋǧystaudyŋ küişılerı bır töbe. Osy küişılerdıŋ orta­synda Sügır erekşe oryn alady. Ony Ahmet Jūbanov ta moiyn­daǧan. Bıraq älı künge Sügır mū­ralarynyŋ tartyluy az. Men öz şäkırtterıme üiretuge tyrysyp jürmın. Degenmen şertpe küidıŋ şeberıne būl qūrmet älı de jet­kılıksız. Bır kezderı tuǧan jerı Sozaqta Sügır atyndaǧy muzyka mektebı bar edı, sol belgısız sebep­ten jabylyp qaldy. Sügırge eş­qandai eskertkış ornatylǧan emes. Qara bura äulienıŋ qasynda kışkentai ǧana qorym jatyr. Qaŋyltyrdan jasaǧan müsını bar. Oǧan ülken eskertkış ornatyp, Qūrmanǧazy, Tättımbet baiqau­la­ry siiaqty küişınıŋ konkurstary dästürlı türde ötuı kerek. Sügırdıŋ küiı eŋ köp tartylatyn jer Jez­qaz­ǧan oblysynyŋ, Jaŋarqa au­dany. Öitkenı Sügır jaz jai­lau­ǧa şyqqanda Arqaǧa deiın baryp küi şertken. Äkesı Älınıŋ süiegı Jaŋarqada jerlengen. Mäselen, Yqylas Dükenūlyna özı tel ömır sürgen Jambyl, Qaraǧandy ob­lys­tarynda ekı eskertkış qoiyl­dy. Sügırge de osyndai közqaras qajet. - «Sügır küilerın qyzǧanyp, jūrt aldynda tartpai qoiady eken» degen äŋgımeler bar. Būǧan ne aitasyz? - Būl jaily ülken kısılerden tübegeilı sūradym. Sügır eşua­qytta küiın qyzǧanǧan adam emes. Toi-tomalaqtarda, küidı tüsınetın aǧaiyn-tuystyŋ arasynda köp­şı­lıktıŋ köŋılın qaldyrmaǧan. Mūhtar Äuezovtıŋ aldynda taŋ atqanǧa deiın şeşılıp küi tart­qan. Mūhaŋ «Bır Tättımbettı tap­tym» dep quanyp ketken. Ras, arnaiy ūstaz bolyp, şūqşiyp otyryp, şäkırt tärbielegen adam emes eken. Bır tartady, qaǧyp alsa, qaǧyp aldy, qaǧyp almasa, dombyraşynyŋ öz kınäsı. Onyŋ küilerı ärtürlıleu bolyp ketıp tūratyny sondyqtan. Degenmen tüpnūsqasy bır. Būl qyzǧan­şaq­tyqqa bailanysty emes, joǧaryda aityp ketkendei, keŋestık jüie ideologtarynyŋ şyǧarǧan äŋgı­mesı. Äitpese, ol kısı 1961 jyly tehnikanyŋ bar uaqytynda qai­tys boldy. «Sügır küilerı jet­pe­dı» degender sol kezde nege jazyp almapty?! Ahmet Jūbanovtyŋ otyzynşy jyly şyqqan üntas­pasy bar. Al alpysynşy jyldar dybys jazudyŋ damyǧan kezı emes pe? Onyŋ şyǧarmalaryn audan­nyŋ, oblystyŋ, ne Almatynyŋ radiosy nege jazbaǧan? Būl oi­lanatyn mäsele. - Keibır küilerınıŋ Tölegen Mombekovke telınıp ketkenın qalai tüsındıresız? - Tölegendı bır kısı jaqsy kör­se, men jaqsy körer edım. Öi­tkenı men oǧan tuyspyn, aǧaiyn­myn. Bıraq ärkımnıŋ düniesı, mül­kı özıne tiesılı boluy kerek. Sügırdıŋ zamanyndaǧy äuen men onyŋ maqamy bölek. Ol qobyz ben dombyrany qatar tartqan. Tuyndylary qobyzdai küŋırenıp tūrady. Tölegennıŋ zamanyna üş qainasa, sorpasy qosylmaidy. Tölegennıŋ küilerı oinaqy, so­ǧystan keiın tuǧan «Dariǧa, sol qyz», «Tos menı, tos», «Sen bergen aq jıbek oramal» siiaqty däuırlık änderge ūqsas. Sügırdıŋ küi­lerı­nsız de Tölegennıŋ öz mūralary özıne jetıp jatyr. Ärırek şyqqan küilerdı aŋǧaruymyz kerek. Bızge osyndai äŋgımelerge nükte qoia­tyn, «mynau mynanykı» dep ta­nyp, aiyryp alatyn, muzykalyq material retınde kımge tiesılı ekenın qolmen qoiǧandai anyqtap beretın bılıktı sarapşylar qajet. Būdan basqa da bır-bırıne telınıp ketken küiler öte köp. Muzykant retınde törelegımdı aityp otyr­myn. El arasynda kikıljıŋ tu­dyru maǧan maqsat emes. Men küi tartsam boldy. - Kezınde Sügırdıŋ «Bozıngen» küiı keŋ kölemde talqylanyp, avtorǧa tiesılı ekendıgı däleldendı. Bıraq nege älı künge Qazaq radio­synda bırde Sügırdıŋ «Bozıngenı» bolyp, kelesı joly Tölegen Mom­bekovtıŋ «Bozıngennıŋ bülkılı» bolyp kele jatyr? - Öz basym osy dau-damaiǧa qatysqan emespın. Bıraq bılgıŋız kelse, aityp bereiın. 20 jasymda Almatyǧa alǧaş kelgende «Bozın­gen» Tölegendıkı bolady da, auyl­ǧa barsam Sügırdıkı bolyp şyǧa keletın. Ekı ūdai küi keştık. Şyndyǧyna kelsek, «Bozıngendı» öte sūlu tartqan ärine Tölegen. Bıraq General da odan kem tartqan joq. Faizolla da osal emes. Atabek Asylbekov te, menıŋ äkem de, men de jaman tartpadyq. «Bo­zıngennıŋ bülkılın tartşy» deidı sozaqtyqtar erkeletıp. Bala ke­zım­de qūlaǧym şalǧan bır aŋyzǧa nazar audaraiyq. Sügırdı äkesı Älı bır ret synap oǧan «qūlyny ölıp qalǧan bienı iıte alasyŋ ba?» degen eken. Sodan bırneşe kün bulyǧyp jürıp bır küi şyǧarady. «Telqoŋyrdy» tartqanda jyl­qynyŋ iıp tūrǧanyn öz közımen körıp, «ne degen qūdıret» dep el taŋdanypty. Būl Täken Älım­qūlovtyŋ kıtabynda da jazylǧan. «Bozıngen» de solai. Dombyranyŋ dauysyn estıp, botasy ölgen arua­na alystan ainalyp keletın kö­rınedı. Osyndai derekterdı tiıstı azamattar oqyp, eskere bermeidı. Däiektı türde jūmys ıstemeitın siiaqty. Mūndai közqaraspen qazaqtyŋ dästürlı küi önerınıŋ tarihyna qiianat jasaimyz. Tökeŋnıŋ «Ūs­ta­zymnyŋ küiı» dep tartqanyn körgen kuäler bar. Taǧy da aitam, süiek jaǧynan kelgende Tölegendı qorǧaştaityn bırden-bır azamat men boluym kerek. Bır rudyŋ balasymyz. Tökeŋnıŋ aldynda arym taza, adal bolǧan adammyn. Ūstazynyŋ küiın aman alyp-qalu üşın öz atynan tartqan uaqyttary da boluy mümkın. Mäselen, Ükılı Ybyraidyŋ «Gäkkuı» Mäskeude ötken onkündıkte Evgenii Brusi­lovskiidıkı bolyp, älı künge öz iesıne qaitarylmai kele jatqan joq pa? Brusilovskii eşuaqytta «Gäkkudı» şyǧarǧan adam emes. Menıŋ aitarym osy, ömır baqi osy ūstanymda kele jatyrmyn, sol pıkırımde qalamyn. - Endı özıŋız turaly söz qozǧa­saq… - Ömırımnıŋ derlık şaǧy Jezqazǧanda öttı. Ūstazdarymnyŋ şapaǧaty köp tidı. Betımnen qaq­qan emes. Özım de bıraz küişı daiyndadym. Keiın älem artisı, professor Aiman Mūsaqojaeva Elordaǧa şa­qyrdy. Būl da menıŋ bır jo­lym­nyŋ bolǧany. Qazır Astanada ūlttyq öner akademiiasynda dom­byra kafedrasynyŋ meŋgeruşisi­mın. «Qazaqtyŋ şertpe küileri», «Şertpe küidiŋ tört mektebi» atty zertteu eŋbekterim, «Ūstaz­dyŋ pedagogikalyq repertuary» atty arnauly orta bilim beretin oqu oryndaryna arnalǧan ädis­temelik nota kitabym jaryqqa şyqty. Sügırmen qatar Qyzdar­bek, Sembek, İtaiaq, Begimsal, Däuletbek syndy halyq kompozi­torlary küileriniŋ oryndau­şy­symyn. Sügırdıŋ, Yqylastyŋ, Jappastyŋ, Tölegennıŋ, General­dyŋ bıraz küilerın qaita jaz­dyrttym. Būl turaly zerttep jürgender az. Osy şyǧarmalardy küişı-qobyzşy Saian Aqmolda degen ınım bergen edı. Solardy notaǧa tüsırıp, sol boiynşa şä­kırtterımızdı oqytyp jatyrmyz. Qūdaiǧa şükır, ötken jyly päter aldym. Eluge kelgennen keiın özıme jaqyn ölke Jezqazǧanǧa baryp, bır konsert beremın be dep oilap edım. Qazır eldıŋ jaǧdaiy artist köteretındei emes, soǧan bır sätı tüspei otyr. Äitpese, ataqty Ketbūǧynyŋ elıne baryp, bır küi tartyp bersem, «Janǧali, sen bötensıŋ» dep bır adam aitpas edı. - Sügırdıŋ elıne nege barmai­syz? - Barmadym emes, bardym-aq. Ükılı Ybyraidyŋ «Qaldyrǧan» degen änınde «Qaidasyŋ Ybyrai demedıŋ» dep aitatyny bar emes pe? Sol aitpaqşy, eşkım «qai­dasyŋ Janǧali?» demedı. Bıraq elge ökpelemeimın. El basqaryp otyrǧan azamattardyŋ Janǧaliǧa zäru emes ekenın bırden bıldım. Qaratau öŋırı alysta jürgen men tügılı, köz aldarynda otyrǧan Fai­zolla Ürmızovtı qadırlep otyrmaǧan boluy mümkın. Myna zamanda kımge renjisıŋ? Basşy-qosşylar küişını qūrmettei me, şaǧyn biznestı qūrmettei me? Olarǧa Ükımettıŋ talaby sol. Onyŋ üstıne, özıŋnıŋ jaǧdai ai­typ, kısınıŋ aldyna bara almai­ty­nyŋ taǧy bar. «Küişı edım, qūr­met jasa» dei almaisyŋ. Al­pys­qa kelgende ızdep qalar… - «Erdıŋ jasy — eluge» kel­gende qūrmet köretın ornyŋyz bar emes pe? - Adam eluge kelgende arttaǧy ömırdı, jastyq şaqty özıŋşe bır talǧap, ne ıstedım dep saraptaidy eken. Men osy uaqytqa deiın qo­ǧamnyŋ erekşe bır ıltipatyna bölenbegen adammyn. Eluge kel­gende maǧan «Qyzdarbektıŋ küiın tartqan ekensıŋ-au», bolmasa «Sügirdiŋ küilerin tüpnūsqada şeber oryndap, jalǧastyrdyŋ. Şertpe küi mektebıne sıŋırgen eŋbegıŋ keremet-au» degender bol­ǧan joq. Kerısınşe «Janǧali kım­nıŋ şıkıräsı?» deitınder kö­beiıp kettı. Qazırgı zamanda öner­de jolyŋ boluy üşın, äiteuır bı­reudıŋ erkesı boluyŋ kerek. Oǧan «mynau qai auyldyŋ balasy edı?» degen äŋgımede qosylady. Sonymen, ömır ötedı eken… - Almatyda konsert qoimaisyz ba? - Almatynyŋ öz «tusovkasy», öz Janǧalilary bar. Arqada jürgen bızge bälendei sūranys joq. Sūranys joq jerde qalai küi tartasyŋ? Eger menıŋ ornym­da konservatoriia zalyndaǧy kon­serttı şetelden bıreu kelıp qoisyn­şy, bükıl telearna asai-mü­seiın alyp jetıp keluşı edı. Bız tügılı, bızdıŋ aldymyzdaǧy küişıler qoǧamnan keremet qol­dau körıp jürgenı şamaly. Menıŋ­şe, qazır Afrikanyŋ aş-ja­laŋaş­taryna kömektesudıŋ qajetı joq. Kerısınşe, erteŋ dombyra­şylyq ürdıstı jalǧastyratyn jastarǧa qoldau kerek. Jalpy, önerpazdar önerımızdı būldap otyratyn adamdarmyz ǧoi. Keide men de özımdı solai būldap qalatynym bar. Menı şaqyrsa eken, maǧan jalynsa eken deimın. «Janǧali-au, mıne atyŋ, mıne şapanyŋ» dep baǧamdy berse eken dep ümıttenem. Bolmasa, «qolym­nan keletını osy-aq qoi» dep bır şapan japsa dep dämetıp, oilap qalamyn. Bıraq menıŋ būldan­ǧanym kımge kerek, men siiaqty būldanatyndar tolyp jatyr. - Küişınıŋ mınezı küimen qan­şalyqty astasyp jatady? - Men tartatyn küilerdıŋ ış­ın­de köŋıl köteretın bırde-bır küi joq. Qaiǧyly, mūŋly. Men sony tartyp, ömırbaqi dästürın ūsta­nyp kele jatsam, menıŋ boiymda qaibır köŋılşektık boluy kerek. Azdap ökpeşıldıgımız bar. - Maşyqtanuǧa qanşa uaqyt bölesız? - Mende arnaiy maşyqtanu de­gen joq. Qazaq künde maşyq­tanyp küi tartty deisız be? Qazaq dombyrany saǧynǧanda tartqan. Sol siiaqty saǧynǧanda ǧana qo­ly­ma dombyra ūstap tūramyn.

Äŋgımelesken Qanşaiym BAIDÄULET, «Aiqyn».

Pıkırler