O, qūdıret! O ǧajap!
Orkestrdıŋ qasynda:
Bükıl öner barmaqtyŋ ılulı tūr basynda!
Bıle almadym – dünie ūiqyda ma, oiau ma?
Dombyradan şyqqan ün ainaldy myŋ boiauǧa!..
Tura osylai taŋdanypty Tūiaqtyŋ önerın alǧaş körgen Qadyr aqyn. Tek Qadyr aqyn ǧana emes, Qazaqstannyŋ Halyq ärtısı, düldül küişı Tūiaq Şämelovtıŋ önerın bıletınderdıŋ bügıngı baǧasy osy. Bır qaraǧanda, Tūiaqtyŋ küişı boluynyŋ özı tabiǧattyŋ tua bıttı zaŋdylyǧy sekıldı. Kerısınşe, Tūiaqtyŋ küişı bolmauy mümkın emes edı deimız ıştei. Öitkenı oǧan talant äke qanymen, ana sütımen ǧana kelgen joq. Tuǧan tabiǧattyŋ Tūiaqqa amanaty häm zor syiy da osy. Kım bıledı, pendege būiyrar barmaqtai baqty Jaratqan Tūiaqtyŋ barmaǧyna bergen şyǧar. Oǧan sebep, Tūiaq tuǧan topyraq – qasiettı meken. Han men batyryn bylai qoiǧanda, Bökeidıŋ tıkken ordasynyŋ betkeiındegı bala bıtken dombyranyŋ qūlaǧynda oinap ösken. Osynau ūltaraqtai jer qazaqqa nebır ūly küişılerdı syiǧa tartty. Oǧan Tūiaqtyŋ özı taŋdanady. «Ainaldyrǧan alty-jetı auyl qonys tıgetın jer. Alaqandai. Sol jer qazaqqa qanşama küi alyptaryn berdı! Osydan keiın Orda – küllı küişılık önerdıŋ ülken mektebı dep qalai aitpassyz» deidı ol tamsana. İä, «Ordaǧa barsaŋ küişımın deme». El auzyndaǧy būl jazylmaǧan qaǧida da osyny aŋǧartqandai.
Qazaqta «Tektınıŋ tūiaǧy tek ketpes» degen söz bar. Tūiaqtyŋ äkesı Qajygerei esımı el auzyna ılıkken şeber dombyraşy bolypty. Ol kezınde belgılı dirijer, KSRO-nyŋ Halyq ärtısı Şamǧon Qajyǧalievpen üzeŋgıles jürgen eken desedı közın körgender. Jazmyştan ozmyş bolar ma? Önerdı özıne serık etken jıgıttıŋ ǧūmyry jasy jiyrmanyŋ törteuıne endı jetkende üzılıp sala berdı. Bökei Ordasynyŋ Tolybai-Terektı torabyndaǧy Saraljyn eldımekenıne qonys tepken Qajygereidıŋ otauy qara jamylyp qala berdı. Qoşqardai qos ūly qyrşynynan qiylyp, onsyz da qaiǧydan qan jūtyp jürgen jas kelınşek Räşke būl ülken soqqy boldy. Onyŋ sol kezde jasy jiyrma bırge endı jetken edı. «Ölgennıŋ artynan ölmek joq». Jabyrqauly janǧa jalǧyz demeu ol qūrsaqta qalǧan jetı ailyq şarana. Tolǧaǧy jetıp, ömırge şekesı torsyqtai ūl keledı. Ülkender bır auyzdan «Balanyŋ aty – Tūiaqberdı» desıptı. «Bır äulettıŋ artynda qalǧan tūiaǧy» degendı bırden tüsıngen tektı jūrt läm demesten bas şūlǧysypty…
Bala Tūiaq aiaǧyn apyl-tapyl basa bastaǧannan dombyranyŋ äuenıne elıtıp ösıptı. Jasy törtke kelgende qolyna dombyra alyp, estıgen är küiınıŋ basyn şalyp, şertetındı şyǧarypty. Sol öŋırdegı ataqty küişı Mämennıŋ közın körgen Amanǧali İmanmaǧzomūly jas balanyŋ boiyndaǧy önerdıŋ ūşqynyn baiqap, qasynan ekı elı qaldyrmaidy. Söitıp, esın erte jiǧan jas bala ülken önerge aiaq basady.
«Qalidan qalǧan qara»
Qai küişıden üirengen, qai ūstazdan oqyǧan?
Siqyr eken sausaǧyŋ, ünnen şılter toqyǧan!
Mümkın emes tyŋdauyŋ eljıremei, balqymai
Sözben jazbai tarihyn, küimen jazǧan halqym-ai!
Qadyr «eljırep, balqyp tyŋdaityn» siqyrly sausaq iesınıŋ mektep bıtırgende taŋdauy – küi önerıne baulityn konservatoriiaǧa tüsu edı. Almatyǧa arman quyp kelgen jas aldymen muzyka uchilişesıne tüsıp, keiın Qūrmanǧazy atyndaǧy konservatoriianyŋ studentı atandy. Ärı qarai äŋgımenı öner iesınıŋ özı sabaqtaidy. «Ülken önerge aiaq basqanymda taǧdyr menıŋ baǧyma qarai Qali Jantıleuov, Rüstembek Omarov, Qarşyǧa Ahmediiarov syndy aǧalarymdy kezdestırdı. Keiın Qūrmanǧazy orkestrınde ataqty Şamǧon Qajyǧaliev, Nūrǧisa Tılendiev, Aldabergen Myrzabekov syndy ūly tūlǧalardyŋ ūlaǧatyn aludy Alla näsıp etıptı. Osyndai aty aŋyzǧa ainalǧan tūlǧalardyŋ ökşesın basa jürıp, älemnıŋ eluge juyq elın araladyq. Qazaqtyŋ qara dombyrasynyŋ qoŋyr ünıne törtkül dünienı täntı ettık».
Qali Jantıleuovtıŋ Tūiaqtyŋ ömırınde alar orny bölek. Qali aǧanyŋ özı «Tūiaq balamdy küi önerınde eşkım kemıte almaidy, ol – şeber küişı. Küidı tüsınıp oryndaidy. Men ony mūragerım dep sanap, batamdy berdım» degenı düiım jūrttyŋ künı keşegıdei köz aldynda. Tūiaq Şämelov özınıŋ Qali Jantıleuovtıŋ şäkırtı ekenın ärdaiym maqtan tūtady. Ony ūstazdardyŋ ūstazy sanaidy. Öitkenı ataqty dirijer Nūrǧisa aǧasynyŋ özı «Ekeumızdıŋ äkemız bıreu, ol – Qali Jantıleu. Tūiaq, sen osyny esıŋde saqta!» dep qūlaǧyna qūiǧany jadynda mäŋgıge jattalyp qaldy.Sodan berı ol ūstazynyŋ amanatyna adal bolyp, iaǧni ūly küi önerın ūrpaqqa därıpteumen keledı. Tūiaqty «Qali Jantıleuovten qalǧan qara» deitınder de bar. Sonyŋ bırı belgılı kompozitor Erkeǧali Rahmadiev: «Tūiaq küi tartqanda aiauly ūstazymyz Qalekeŋdı eske tüsıredı» deidı. Bır kezdegı bozbala Tūiaq bügınde küişı Tūiaq atandy. Esımı eldıŋ auzyna ılıktı. Bıraq Tūiaq özı turaly aitqannan görı öner turaly tolǧanǧandy jany qalaidy. «Öner arqyly özıŋdı därıpteu – ūiat. Özı arqyly önerdı därıptegen ǧana ūtady» deidı būl turaly küişınıŋ özı. «Bız keide qolyna dombyra alyp, küi şertkennıŋ bärın küişı dep jatamyz. Al keide talai ǧajap küi tuyndylaryn düniege äkelgen dauylpaz küişını «dombyraşy» dep jaŋylysamyz. Küişı men dombyraşynyŋ aiyrmaşylyǧy jer men köktei ǧoi. Mäselen, konservatoriiadan jylyna qanşa jas tülep ūşady. Onyŋ barlyǧy talai ūlaǧatty ūstazdardan därıs alǧan, dombyrany şeber tartatyn käsıbi maman bolyp qalyptasyp şyǧady. Bıraq onyŋ bärı küişı emes qoi. Küişılık öner ananyŋ aq sütımen daryp, Allanyŋ būiyruymen boiǧa bıtetın erekşe qasiet. Sondyqtan aǧaiyn küişı men dombyraşynyŋ ara jıgın ajyratsa eken» deidı. «Küi konkurstary käsıp közıne ainalmasyn…» Äldenege quanyp, ekı közden jas parlap, Äldiınen sausaqtyŋ qalǧyǧandai asqarlar. Seneiın be, batyr-au? Senbeiın be, batyr-au?! Ämırınen sausaqtyŋ tulaǧandai Atyrau! – dep Ekı közden jasy parlap, egılıp tyŋdaidy eken Qadyr aqyn. Qazaq önerınıŋ qaraşaŋyraǧy Qūrmanǧazy atyndaǧy orkestrde Tūiaq tabany kürektei qyryq jyldan astam eŋbek etıp keledı. Orkestrde jürıp elge tanyldy. Onyŋ dombyra qaǧysynan, odan tögılgen küidıŋ sazynan talaidyŋ qūlaq qūryşy qandy. Erekşe sezımge böledı. Būl turaly közı tırısınde Şamǧon Qajyǧalievtıŋ özı «Tūiaq – orkestrge şynaiy berılgen, kadrovyi muzykant, dybysynyŋ sūlulyǧymen ūtymdy küişı» degen edı. Tıptı küi önerınıŋ alyptaryn bylai qoiǧanda, söz önerı zergerlerınıŋ de Tūiaqtyŋ talantyna tamsanyp, taŋdai qaqqany köp. Solardyŋ bırı Qazaqstannyŋ Halyq jazuşysy Äbış Kekılbaev edı. «Tūiaq Qūrmanǧazynyŋ ön boiy dramaǧa toly, dübırlete oinaityn küiın lirikaǧa ainaldyra otyryp, sazymen jetkıze bıledı» degenı bar. Al küişınıŋ özı bolsa öz mekenjaiyna aitylǧan maqtau-marapattarǧa marqaiyp, masattanbaidy. Baiaǧysynşa özı turalydan görı öner, önerdegı ötkır mäseleler turaly jiı qozǧaidy. «Dombyrany qūr sabalap, ne kompiuterge qosyp alyp, qūiyndatatyndardy körgende qatty qynjylamyn. Ataqty «Adai», «Serper» küilerı aiaq astynan alaqūiyn düniege ainalyp şyǧa keldı. Tuǧan anasy tanymaityndai özgertıp jıberdı. «Ūlytau» toby «Saryarqanyŋ» qūr sülderın qaldyrdy. Osy dūrys pa? Kompiuterı bar, gitarasy bar, neşe türlı dauys ūlǧaitqyştary bar dünielerdı dombyraǧa qosyp, ūlttyq önerdıŋ dymyn qaldyrmady. Dombyranyŋ tabiǧi ünın qūrtty. Özıŋız oilaŋyzşy, eger Sızdıŋ ana tılıŋızdı basqa tılmen şūbarlap söilese onda ol tılde qandai tabiǧilyq qalady? Onyŋ özınıŋ ädemı äuezdılıgı qaida ketedı? Küi de tura osy sekıldı töl öner. Ony özge närsemen qosyp, dübära dünie jasauǧa bolmaidy. Ras, jaŋaǧydai jasandy dünienı jat el jaqsy qabyldaityn şyǧar. Mäselen, batys elderı. Olardyŋ tabiǧatyna sol jaqyn ǧoi. Jastardyŋ da jasandy muzykaǧa etı ölıp barady. Bıraq būl töl önerdıŋ tür-tūrpatyn özgertıp jıberuge jol bermeidı. Jastarǧa küidı ata-babamyzdan bızge qalai jetse, tura sol qalpynda mūrtyn būzbastan jetkızuımız kerek. Al jaŋaǧydai jasandy dünienı qabyldaǧan jastyŋ bolaşaǧynan ne kütesız? Ananyŋ omyrauynan aq süt emgen baladan jasandy ūntaq süt ışıp eseigen balanyŋ tūla boiynda, bükıl bolmysynda qandai özgeşılık bolsa, töl öner men jasandy dünienı qūlaǧyna sıŋırıp ösken ūrpaqtyŋ arasynda da sondai aiyrmaşylyq bolady» dep sözın tüiındedı küişı. Tūiaq aǧa tym kışıpeiıl jan. Ataq-därejesı bola tūra «menı kördıŋ be?» degendei mınez tanytpaidy. Bar bılgenı – balalarǧa üiretu. «Biyl – Dina, Seitek syndy küi alyptarynyŋ mereitoilary. El bolyp, ülken sän-saltanatpen osy toidy ötkergelı jatyrmyz. Qūdaiǧa şükır, küi önerın därıptegen konkurstar da jiı ötkızılıp tūrady. Bıraq osylardyŋ köbı nauqanşyl ǧana dünie bolmasa eken dep tıleimın. Türlı jas dombyraşylar baqtaryn synaityn konkurstarǧa törelık etemın. Sol kezde janym auyratyny kei konkurstardyŋ käsıp közıne ainalyp ketkenı. Bır dombyraşy jastyŋ bırneşe märte bır baiqauǧa qatysqanyn kördım. Ondaǧy maqsaty – jülde alu ǧana. Keiın taǧy bır märte kelgende ony ūstap alyp, «ainalaiyn, sen byltyr da qatyspap pa edıŋ? Ol joly da jülde alǧansyŋ. Qait auylyŋa. Basqalar da baǧyn synasyn» dep qaitaryp jıbergenım bar. Jalpy mūndai konkurstar tek jülde aludyŋ jarysy emes, töl önerımızdıŋ türlı mektepterın därıpteu, dästürlı baǧytyn saqtau, sirek oryndalyp jürgen küilerdı qaita jaŋǧyrtu maqsatynda ötkızılse eken degen tılegım bar» dep oi qozǧaidy. «Tūiaq – sausaǧynyŋ jelı bar küişı» Jelbıregen siiaqty biıgımde köp tular, Äuen emes – şanaqtan ūşyp jatty aqqular! Sausaq emes – dariia dürkırep bır ötkendei, Güldep jüre berdı ǧoi, kökırekter köktemdei! Qadyr aqyn osylai sipattaǧan Tūiaqtyŋ sausaǧyna taŋǧalǧandardyŋ bırı Aitqali Jaiymov aǧasy. «Tūiaq – sausaǧynyŋ jelı bar küişı» deidı ol. Al Tūiaq Şämelov bolsa būl sausaqtyŋ ǧana emes, küi önerınıŋ qūdıretınen dep bıledı. «Küi kez kelgen düniege ūlttyq boiau qosady. Ärlendıredı. Mäselen, «Qyz Jıbek» filmın alyŋyzşy. Nūrǧisa aǧamnyŋ oryndauyndaǧy küi qalai üilesım tapqan?! Sol küi oinala qalsa osy kino eske tüsedı. Ūlttyq äuennıŋ arqasynda film qandai därejege jettı?! Ūlttyq şedevrge ainaldy. Būl küidıŋ filmge qosqan ūlttyq boiauy der edım. Al «ǧasyr kinosy bolady» degen «Köşpendılerdı» alyŋyzşy. Ol jerden qandai ūlttyq äuendı estisız? Joq! Men rejisser, akterlerdıŋ käsıbilıgıne syn taqpaimyn. Maman da emespın. Men būl tuyndyǧa enbei qalǧan ūlttyq muzyka turaly aitqym keledı. Tek bır epizodynda ǧana «Balapan qaz» änı oryndalady. Ol da qysqa. Al qanşama qazaqtyŋ ǧajap küilerı osy filmge sūranyp tūrdy emes pe?! Qadyr aqyn aitqandai, qazaq tarihyn sözben emes, küimen, äuenmen jazǧan halyq qoi. Küidıŋ ünınde jaugerşılık zaman da, batyrlar erlıgı de, attyŋ dübırı de, bärı, bärı bar. Eger osynyŋ bärın tüsınetın öre bolsa «Köşpendıler» jūp-jūmyr tamaşa tuyndy bolar edı…». Būl da küişınıŋ kökeiınde jürgen kışkentai kırbıŋ eken. Küişı 2005 jyly Amerikaǧa gastroldık saparmen barady. Būl saparǧa Qūrmanǧazy orkestrımen bırge Astananyŋ simfoniialyq orkestrı de jol tartypty. Simfoniialyq orkestr bırınşı qūramda öner körsetse, Qūrmanǧazy orkestrı ekınşı kezekte küi tögılttı. Äsırese, orkestrdıŋ «Köŋılaşardy» tartqan kezınde zal toly amerikalyq auyzdaryn aşyp,aŋtarylyp, dürkırete qol soǧady. «Sondaǧy amerikalyqtardyŋ bızge aitqany mynau edı,– dep eske alady öner iesı. – Bızge simfoniialyq orkestrlerıŋızdı nege äkeldıŋızder? Ol bızge taŋsyq emes. Bızde bır Niu-Iorktıŋ özınde jüzden asa simfoniialyq orkestr jūmys ısteidı. Simfoniialyq orkestr oryndaityn tuyndylardan bız şarşaǧanbyz. Al myna Qūrmanǧazy orkestrınıŋ jönı tıpten bölek eken. Būl jerde jandy muzyka, bai folklor, tarih ünı jatyr! Klassikanyŋ eŋ biıgı ǧoi būl degen. Bızge keregı de osy bolatyn. Iаǧni sızderdıŋ dombyralaryŋyzdyŋ ünı» degenderı älı künge jadymda. Sol kezdegı amerikalyqtardy taǧy bır taŋqaldyrǧany bızdıŋ qara dombyramyzdyŋ jasaluy bolatyn. Dombyramyzdy ärlı-berlı audarystyryp qarap, «Apyrmai, mynadan qalai dybys şyǧarasyzdar?» dep taŋǧalysty. Mıne, küidıŋ, qara dombyranyŋ qasietı!» dep eske alady. «Qūrmanǧazy orkestrı ūrpaqqa ūlttyq qūndylyq – küi önerın nasihattaudan jaŋylǧan joq. Qūdaiǧa şükır, artymyzdan şäkırt erdı. Qazaqtyŋ küi önerı osy jastar barda jürısınen jaŋyla qoimas dep senemın. Äsırese, Batyrjan, Asylbek, Şyŋǧys, Qadyrşat, Nūrǧisa, Quanyşbek, Jalǧas, Beibarys esımdı taǧy basqa jas talanttar köz aldymyzda küi önerınıŋ kösegesın kögertıp jür. Olardy bırı-bırınen bölıp-jarmaimyn. Tek solardyŋ arasyndaǧy bır qyz balany erekşe ataǧym kep otyr. Ol – Säbira Bibatyrova. Keleşegınen ülken ümıt kütetın qyzym da sol. Onyŋ dombyra qaǧysynyŋ özı bölek». Şäkırtterı turaly ūstaz ūzaǧynan tolǧaidy… Kezınde «Qūrmanǧazy orkestrınıŋ bas konsertmeistrlıgı şeber qolǧa berılgen. Tūiaqtai küişıler köp bolsa eken» dep tılek bıldırıptı ataqty dirijer, Qazaqstan, Resei, Tatarstannyŋ Halyq ärtısı Fuat Mansurov. Būl da bolsa Tūiaq küişınıŋ küi mektebınıŋ qara şaŋyraǧy Qūrmanǧazy orkestrıne qosqan sübelı ülesınıŋ laiyqty baǧasy bolsa kerek. Tektı önerdıŋ Tūiaǧy Qara būlttai ydyrap köŋılımdı basqan mūŋ, Keudeme kep qūiyldy-au bar jūldyzy aspannyŋ!.. …Mynau şeşen şekterden syr taptym-au men bölek Bükıl dalam keldı ǧoi köz aldyma döŋgelep… Önerın Qadyr aqyndai baǧalaǧan Tūiaq küişıde ne arman bar deisız?! Äitpese, tyŋdauşysy joq söz ǧana emes, küi de jetım qalar edı… Tūiaqtyŋ tyŋdarmanynyŋ ışınde İ.Tasmaǧambetov te bar. «İmanǧali Tasmaǧambetov – ūlt mädenietı dese ışken asyn jerge qoiatyn azamat. Äsırese osy küi önerıne onyŋ tigızgen kömegın közım kördı. Osyndai ūltqa janaşyr basşylar köbeise eken. Menıŋ missiiam köp. Ūzaq pen Mämen küişınıŋ basyn kötertu – menıŋ kökeiımde jürgen armanymnyŋ aldy. Qolyma qūrttai qarjy tüse qalsa osy ıske jūmsasam degen oiym bar» deidı küişı bır syrdyŋ şetın şyǧaryp. «Keide teledidardan küi önerıne qatysty habarlar tyŋdaimyn. Ekı küişını şyǧaryp qoiyp, aitystyrudan aspaidy. «Ūly da ūlynyŋ sarqytyn ışedı» deptı ǧoi bır danyşpan. Endeşe Qūrmanǧazynyŋ da ūstazy, onyŋ da öz şäkırtı bar emes pe? Keiın sol şäkırtterdıŋ özı ülken bır mektepke ainalǧan. Sondyqtan ūrpaq sabaqtastyǧyn saqtai otyryp, ädemı bır habar jasaǧan dūrys-au. Jas buynǧa aǧa buynnyŋ önegesı ülgı bolar edı. Allaǧa täuba, aramyzda közı tırı küişıler bar. Mämen mektepterınen bız barmyz. Äzidolla Esqaliev bar. Sügır mektebınen Janǧali Jüzbaev bar. Anau Ermek Qaziev, Edıge Näbievterdıŋ özı nege tūrady? Aramyzda jürgen Şämıl Äbıltaev, Aigül Ülkenbaeva, Nūrǧisa mektebın jalǧastyruşy Qoşqarbek Tasbergenovter bar. Al Bıläl Ysqaq, Seken Tūrysbek, Tūrar Älıpbaev, Oraldaǧy Ötegen Jūmaşevterdıŋ orny bır bölek. Esımderı auzyma tüspei otyrǧan qanşama talantty küişıler aramyzda jür. Solardyŋ basyn qosyp, aqyldasa otyryp, tūşymdy jaŋa televiziialyq joba nege jasamasqa» dep bır qoidy. Küidıŋ körıgın qyzdyratyn Tūiaq Şämelovtı tolǧandyryp jürgen bır būl ǧana emes. Biyl asqaraly alpystyŋ biıgıne şyǧyp, tuǧan jerı – Oral öŋırıne attanyp bara jatqan küişı «Aqūştap apam «Aru Aqjaiyqta mūrty edıreiıp, qylyş asynǧan Chapaev tūrǧanşa, dombyrasyn ūstaǧan Qūrmanǧazynyŋ eskertkışı nege tūrmaidy?» dep mäsele kötergelı bıraz boldy. Vokzaldan tüsken meimandy qolyna qara dombyrasyn ūstaǧan küişı Qūrmanǧazy qarsy alsa, şyndyǧynda qandai ǧanibet bolar edı ǧoi! Oral öŋırıne alǧaş kelgen adam özınıŋ küi ölkesıne aiaq basqanyn sezındıretındei qadam bolar edı ǧoi. Būl degen ǧajap emes pe?..» degen oi aitty. Tūiaqtyŋ tūla boiy tūnǧan tynymsyz oi. Qaitsem küidıŋ kösegesın kögertem degen ızgı arman. Ol «qazaqtyŋ qazaq bolyp qaluy üşın de töl önerdıŋ tūǧyry berık boluy kerek» deidı. Qadyr aqyn Tūiaq küişınıŋ talanty turaly jyrlai kelıp: Bükıl dala tarihyn özı-aq jazyp tauysady, Myŋ tūiaqtyŋ dübırı – bır Tūiaqtyŋ sausaǧy!, – dep bır qaiyrǧan eken. Aitpaqşy, Tūiaq Şämelovtıŋ änşılık qyry turaly köbı bılmeidı. Tūiaq – köptegen küilerdıŋ ǧana emes, ädemı äuezdı änderdıŋ de avtory. Endeşe, tektı äulettıŋ ǧana emes, tektı önerdıŋ Tūiaǧyna ainalǧan küişıge Alla quat berıp, küidıŋ kögınen körınıŋız degen tılek aitamyz.
Dinara IZTILEU
