Órkenıetti Batys elderiniń keıbir ǵalym-zertteýshileri Shyǵys halyqtarynyń ónerindegi oıý-órnek stıliniń qalyptasýy haqynda kóp ýaqytqa deıin shablondyq eski úrdisti ustanyp keldi. Fzarre, E.Herfeld, A.Pope sııaqty ǵalymdar bul stıldiń qalyptasýyna arab jaýgershiliginiń basty ıdeologııalyq qarýy – Islam dininiń Qudaıdyń jáne adamnyń sýretin salýǵa tyıym salýy sebepker boldy dep túsindiredi. Bul tujyrymnyń qateligi týraly áńgime bólek. Keıingi kezderi atalǵan tujyrymǵa qarsy pikirler jıi qozǵalyp júr. Qazaq dalasyna Islam dini IH-HII ǵasyrlardan taralǵanyn eskersek, tarıhı shyndyq pen arheologııalyq qazba baılyqtary qazaq halqynyń mádenı-estetıkalyq baı muralary erte zamandardan ósip-órkendegenin kórsetedi. Mysaly, Altaı taýlaryndaǵy Pazyryq qorǵandarynan tabylǵan óte kóne kilem men materıaldardyń túrleri, Pavlodar oblysyndaǵy Dosybaı jartasyndaǵy beıneler, Ulytaý, Muǵaljar taýlarynan kezdesetin ómirge jaqyn realıstik sýretter, Almaty mańynan tabylǵan «Altyn adam» da – sonyń aıǵaǵy. Al qazaqtyń qol óneri – «altyn kemer belge sán, asyl jıhaz elge sán» degen halyq danalyǵyn árdaıym adam balasyna pash etip kele jatqan ónegeli óner, telegeı-teńiz baı qazyna.
Qazaqstan aýmaǵyndaǵy etnogenetıkalyq úrdis bizdiń jyl sanaýymyzǵa deıingi 2 myń jyldan bastalady deıdi ǵalymdar. Osy kezeńnen bastap áleýmettik mádenı top – qazaq etnosy qalyptasa bastaǵan. HVI-HH ǵasyrlarda kóshpeli qazaqtyń birlik sanasy, áleýmettik qoǵamdyq turmysy kóp ózgeristerge ushyraǵan joq. Mysaly, ataqty orys ǵalymy, akademık V.V.Radlov: «…qazirgi kezde tildik jáne áleýmettik-saıası qatynastarda qazaqtardyń bólinbeıtin, myqty bir bútinge toǵysqany sonshalyq, biz olardy erekshe halyq retinde ataýǵa quqymyz bar, óıtkeni olarǵa ulttyq yntymaqtastyq pen ózara berik dánekerlik sezimi tán, – deı kelip, odan ári ol osy sózin dáleldeı túsedi: – barlyq jerde olardyń dástúrinde, ádet-ǵuryptarynda, turmysynda, minez-qulyqtarynda ózinshe birtektilik kózge túsedi jáne osy erekshelikterdiń barlyǵynyń qazaq halqyna ǵana qatystylyǵyn sezingen kezde olardy basqa túrki halyqtarynan bólek ekendigin moıyndaısyń…» Batysta etnıkalyq sıpatty memlekettik saıasat basyp otyrdy, al Shyǵysta ony konfessıonaldy sıpat aýystyrdy, kóshpendilerdiń qundylyq baǵdar júıesinde sharýashylyq mádenı erekshelik basym bolǵandyǵyn bilemiz. Árıne, etnostyń qalyptasýynda kóshpeli mádenıettiń áleýmettik sharýashylyq mádenıetimen úndesý, ekologııalyq úrdistiń áseri úlken boldy. Mysaly, ıbn-Batýta Deshti Qypshaq kóshpelileri jóninde bylaı deıdi: «Deshti… túrki tilinde «dala» degen maǵynany bildiredi. Dala bul kók-jasyl, gúlge oranǵan, ol jerde ne aǵash, ne taý, ne qyrat, ne tómpeshik te joq… Dalada júretin birden-bir kóligi – arba, osy arbamen júretin jeri alty aıǵa deıin sozylady…»
Qazaqtyń kóshpeli turmysynda kezdesetin basqa halyqta joq erekshelikterdi keıbir ǵalymdar óziniń ǵylymı-zertteý eńbeginde «turmysta qazaqtar ózine tán kórkemdik talǵam, túsinikterin» qalyptastyrǵandyǵyn aıta kelip, «qazaqtan basqa qaı halyq asqan sulý arýlarynyń júrisin qunan qoıǵa teńeıdi eken?!» degen tańǵalystaryn jasyrmaıdy:
Aq mańdaıy jarqyldap,
Tanadaı kózi jaltyrap,
Altyn kebis syrtyldap,
Júırik attaı oıqastap,
Qunan qoıdaı boı tastap,
Qalmaıyn dep uıalyp,
Jan-jaǵyna baıqastap,
Ker maraldaı kerilip,
Sary maıdaı erilip,
Táńiri bergen eki aıaq,
Bir basarǵa erigip,
Úıden shyqty Qyz Jibek.
Qazaqtar ózderiniń ańyzdary men yrymdaryn keremet tazalyqpen saqtaı bilgen. Odan da tańǵajaıyby, dalanyń barlyq derlik ártúrli shetki aımaqtarynda óleń-qıssalary bir qoljazbadan qaıtalanǵandaı áripke árip sáıkes keledi. Kóshpelilerdiń aýyz ádebıetiniń osyndaı adam senbeıtin dáldigine shúbá keltirýge bolmaıdy.
Ǵasyrlar boıy saharany sharlaǵan kóshpendi qazaq halqy urpaǵyna asyl mura – jyr murasyn mıras etti. Jyrshy halyq, aqyn halyq este joq eski zamandardan bastap daryǵan aqyndyq danalyǵyn qapysyz jumsap, óziniń rýhyn umytylmas epostyq dastandarynda, san alýan túrli jyrlarynda beıneleıdi. Maqal-mátelderdiń moldyǵy, olardyń tamasha poetıkalyq formasy, sheber túrde berilgen tereń, tipti fılosofııalyq mán-maǵynasy – osyndaı tamasha úzdik shyǵarma týdyrǵan qazaq halqynyń óziniń de asqan aqyndyq darynynyń, onyń sarqylmas danalyǵynyń anyq aıǵaǵy. Osy tusta Geraklıttiń «Jasyryn, tylsym raýajdylyq anyq, ashyq, shúbásiz garmonııadan áldeqaıda artyq» degen sózi eske túsedi.
Qazaq mádenıeti álemindegi dástúrli beıne birligi jóninde aıtqan kezde qazaqtyń ózindik dúnıetanymdyq kózqarasyn aıtqanymyz jón. Burynǵy ǵasyrdaǵy orys zertteýshileriniń qazaq ómirindegi ózindik erekshelikterge mán berip, oǵan tańǵalǵandyǵy beker emes. Olardyń aıtýynsha, qazaq aýzynan bir-aq sóz estýge bolady: «aǵash qana bir orynda turady jáne óz aınalasymen ǵana qorektenedi, sondyqtan da ol aǵash; erkin qus ózine qaı jerdi unatsa, sol jaqqa ushady». Bul qazaq psıhologııasyn, onyń berik qalyptasqan ózindik dúnıetanymynan habar beredi. Negizinde, beınelik birlikte búkil dúnıe osyǵan baǵynady.
Oǵan mysal úshin adamnyń ózin, turaǵyn jáne folklorynda saqtalǵan dúnıetanymdyq túsinigin alyp qaraıyq. Adam denesi qazaq túsiniginde bas, keýde jáne aıaq bolyp bólinedi. Sondyqtan qazaq kıiminde bas kıim, keýde kıimi jáne aıaq kıimi basty orynda turady. Ol – kóne saq dáýirinen kele jatqan qaǵıda. Altyn adamnyń denesiniń osy bóligindegi kıimderine asa mán berilgen. Onyń bas kıiminiń túzilimdik ereksheligi men beınelengen jan-janýarlar dúnıesi joǵarǵy dúnıeni bildiredi. Kelesi mysalǵa óteıik. Qazaqtyń dástúrli turaǵy – kóshpeli ómirge ábden beıimdelgen kıiz úı bolyp tabylady. Kıiz úı – halqymyzdyń búkil rýhanı jáne materıaldyq dúnıesimen baılanysty birden-bir álemdik dúnıe. Qazaq ómirinde kıiz úıdi esh nárse ajyrata almaıdy. Bárin kezegimen bastap aıtatyn bolsaq, kıiz vertıkaldy úsh quramdas bólimnen turady. Onyń súıegi – kerege, ýyq, shańyraq. Jabyny – týyrlyq, úzik, túndik. Kıiz úıdiń ishi kórkemdelgen ýaqytta osy dúnıeler óziniń buzylmas retimen kórkemdeledi. Bir aıta ketetin jaǵdaı, kóshpeli qazaqtyń keńistik jónindegi dúnıetanymyn barlaǵan ýaqytta kólbeý ajyratýlarǵa da kóńil bólgenimiz jón. Olar – tór, esik, bosaǵa; joǵary, tómen, ońtústik, soltústik, batys, shyǵys baǵdarlarymen baılanysty dúnıeler. Bul jóninde buǵan deıingi birqatar zertteýlerde jaqsy aıtylǵandyqtan oǵan ádeıi toqtalǵandy jón kórmeı otyrmyz. Bizdiń aıtatynymyz, kóshpeli ómir saltynda beınelik júıe birtutas birlikke bultarmastaı baǵynǵan. Osy eki mysaldy folklormen qorytatyn bolsaq, ol – Er Tóstik álemindegi aspan, jer jáne jer asty dúnıesi. Uıymdasqan birlik osy jerde de kórinedi. Munyń bárinen shyǵatyn qorytyndy – kóshpelilerdiń qundylyq túsinikteri otyryqshy halyqtarǵa saı emes. Sondyqtan qazaqtyń kórkem ónerindegi qundylyq túsinikteri men kórkem-estetıkalyq sheshimderdi eýropalyq ónerden kóre almaımyz. Sol sekildi eýropalyq kózqaras jáne osy stereotıptiń negizinde qazaq ónerin baǵalaý múmkin emes. Osynyń ózi kóshpeli mádenıet pen kóshpeli ómir saltynyń etnıkalyq sıpatyn anyqtaıdy.
Ómir saltynyń ózi ózindik etnıkalyq toptyń qalyptasýyna jaǵdaı jasaıdy eken. Ǵun, úısin jáne basqa da kóshpeli kúlli túrki halqynyń bastaýynda turǵan oǵyzdardyń eń kóne dep esepteletin mıftik ańyzdardyń birinde Oǵyz-Qaǵan «Otyryqshy bolmańdar, eshqandaı muqtajdyq kórmeı, jaz jaılaýda, qys qystaýda ózen jaǵalap kóship júrińder», – delinedi eken. V.P.Iýdın Oǵyz-Qaǵanǵa telinetin kóshpelilerdiń dúnıetanymy jınaqtalǵan osy ıdeıanyń mańyzdylyǵyn aıta kelip, «qoǵamdyq ómirdiń normalary men prınıpterin quraıtyn zańdylyq kóptegen ǵasyrlar boıyna Eýrazııanyń búkil túrkilerine ıdeologııalyq kanonǵa aınaldy» deıdi.
Jalpy alǵanda, etnos mádenıetiniń qanshalyqty joǵary ekendigi sol qoǵamdaǵy mádenı qundylyqtardyń joǵarylyǵymen anyqtalady. Soǵan oraı aıtatyn bolsaq, sol mádenıetti jasap shyǵarý, damytý, saqtaý sol qoǵamnyń áleýmettik-mádenı uıymyna baılanysty. Ol qajettilikterden týyndaıdy. Bir garmonııaǵa birikken birliktegi qoǵamdyq uıym ony birden-bir saqtaýshy bolyp tabylady.
Endi dástúrli ónerdiń kórkem-estetıkalyq múmkindikterine boılaıyq. Birtutas qoǵamdyq ómir salty ónerdiń sınkretti sıpatyn asha tústi. Mýzykalyq áýen, aqyndyq shyǵarmashylyq, sáýlettik jáne qolóner shyǵarmashylyǵy – bári bir-birimen óte tyǵyz baılanysta boldy. Ol, ásirese, halyqtyq merekelerde odan ári ashyla tústi. Basqalarǵa sóz bere otyryp, mysal keltireıik: «Órnek zatpen, onyń formasymen, plastıkasymen jáne ásemdigimen tyǵyz, birtutas baılanysta sheshiledi. Bul, ásirese, halyqtyń kıgen kıiminen jaqsy kórinedi. Baı, sán-saltanatty barqyt shapandar men áıelderdiń syrtqy kıimderdegi altyn jippen tigilip, kómkerilgen bederli órnekter úlken talǵammen tańdap alynǵan dástúrli materıaldyń ózi men kúmis áshekeıli qapsyrma arasyndaǵy dáneker býyn bolyp tabylady. El bılegen burynǵy tanymal aqsúıekterdiń zattarynda kúmis jáne altyn jiptermen órnektelgen buıymdar basym. Mádenniń aýyr jarqyly barqyt, atlas, basqa da sándi materıaldar ústinde úılesimdi kórinedi. Qazaq ómirine jáne ónerine tán osy bir erekshelikter jóninde HH ǵasyrdyń basynan beri qazaq jazýshylary az jazǵan joq. Orys zertteýshileriniń Máskeýden shyqqan eńbekterinde osy bir asqan úılesimdi birlikti tereń taldap otyrǵan joq pa? Munyń ózi Qazaq mádenıet álimindegi dástúrli beıne birligin, ıaǵnı tabıǵı garmonııany kórsetedi. Bizdiń zertteýimizde kórkem dúnıetanymdyq túsiniktiń negizinde qalyptasqan úlginiń qurylymy men ony quraýshy bólimderiniń ózara qarym-qatynasy jáne onyń atqarar qyzmeti sóz bolady. Dástúrli beıne birligin qamtamasyz etetin dúnıetanymdyq úlgi – bir-birimen turaqty yqpaldasatyn, qurylymy ózara baılanysty ishki elementterden turatyn kúrdeli tutastyq retindegi júıe. Ony bolmys dınamıkasynan bólip alyp, sınhrondyq aspekt turǵysynan qarastyrǵan ýaqytta álem úlgisiniń osy qasıetteri aıqyn kórinedi. Bul dástúrli beıne úlgisin taldaý barysyndaǵy birinshi kórinisi bolsa, onyń ekinshi kórinisi – tarıhı dınamıkadaǵy syrtqy ortamen ózara qarym-qatynasynda baıqalatyn kóriný sıpaty, ıaǵnı basqa da álem úlgilerimen baılanysy jáne áleýmettik júıe men qorshaǵan ortanyń ishki júıesi retindegi kórinis. Bul – dıahrondyq aspekt. Qazaq etnosynyń ózine ǵana tán dástúrli beınesi adam bolmysynyń ártúrli kóriný formalaryn óz boıynda sıntezdeıtin tańbalyq koneptýaldyq júıeleri kosmogonııalyq jáne geneologııalyq keshender arqyly qarastyrylady. Birinshisi – zattyq jáne dúnıetanymdyq tásilderge (sáýlet óneri, qol óneri, oıý-órnek sekildi dástúrli beıne júıesi men tili, dúnıetanymy, fılosofııalyq júıesi) baǵynsa, ekinshisi geneologııalyq keshender biz aıtyp ótken vertıkaldi júıe boıynsha áleýmettik ıerarhııalyq prınıpterge baǵynady.
Aıbar SEITIMOV,
M.Ótemisov atyndaǵy
Batys Qazaqstan memlekettik ýnıversıtetiniń Kórkem qoldanbaly
óner jáne kásibı bilim kafedrasynyń meńgerýshisi, fılosofııa
ǵylymdarynyń kandıdaty,
«Ana tili».
