Örkeniettı Batys elderınıŋ keibır ǧalym-zertteuşılerı Şyǧys halyqtarynyŋ önerındegı oiu-örnek stilınıŋ qalyptasuy haqynda köp uaqytqa deiın şablondyq eskı ürdıstı ūstanyp keldı. Fzarre, E.Hersfeld, A.Pope siiaqty ǧalymdar būl stildıŋ qalyptasuyna arab jaugerşılıgınıŋ basty ideologiialyq qaruy – İslam dınınıŋ Qūdaidyŋ jäne adamnyŋ suretın saluǧa tyiym saluy sebepker boldy dep tüsındıredı. Būl tūjyrymnyŋ qatelıgı turaly äŋgıme bölek. Keiıngı kezderı atalǧan tūjyrymǧa qarsy pıkırler jiı qozǧalyp jür. Qazaq dalasyna İslam dını IH-HII ǧasyrlardan taralǧanyn eskersek, tarihi şyndyq pen arheologiialyq qazba bailyqtary qazaq halqynyŋ mädeni-estetikalyq bai mūralary erte zamandardan ösıp-örkendegenın körsetedı. Mysaly, Altai taularyndaǧy Pazyryq qorǧandarynan tabylǧan öte köne kılem men materialdardyŋ türlerı, Pavlodar oblysyndaǧy Dosybai jartasyndaǧy beineler, Ūlytau, Mūǧaljar taularynan kezdesetın ömırge jaqyn realistık suretter, Almaty maŋynan tabylǧan «Altyn adam» da – sonyŋ aiǧaǧy. Al qazaqtyŋ qol önerı – «altyn kemer belge sän, asyl jihaz elge sän» degen halyq danalyǧyn ärdaiym adam balasyna paş etıp kele jatqan önegelı öner, telegei-teŋız bai qazyna.
Qazaqstan aumaǧyndaǧy etnogenetikalyq ürdıs bızdıŋ jyl sanauymyzǧa deiıngı 2 myŋ jyldan bastalady deidı ǧalymdar. Osy kezeŋnen bastap äleumettık mädeni top – qazaq etnosy qalyptasa bastaǧan. HVI-HH ǧasyrlarda köşpelı qazaqtyŋ bırlık sanasy, äleumettık qoǧamdyq tūrmysy köp özgerısterge ūşyraǧan joq. Mysaly, ataqty orys ǧalymy, akademik V.V.Radlov: «…qazırgı kezde tıldık jäne äleumettık-saiasi qatynastarda qazaqtardyŋ bölınbeitın, myqty bır bütınge toǧysqany sonşalyq, bız olardy erekşe halyq retınde atauǧa qūqymyz bar, öitkenı olarǧa ūlttyq yntymaqtastyq pen özara berık dänekerlık sezımı tän, – dei kelıp, odan ärı ol osy sözın däleldei tüsedı: – barlyq jerde olardyŋ dästürınde, ädet-ǧūryptarynda, tūrmysynda, mınez-qūlyqtarynda özınşe bırtektılık közge tüsedı jäne osy erekşelıkterdıŋ barlyǧynyŋ qazaq halqyna ǧana qatystylyǧyn sezıngen kezde olardy basqa türkı halyqtarynan bölek ekendıgın moiyndaisyŋ…» Batysta etnikalyq sipatty memlekettık saiasat basyp otyrdy, al Şyǧysta ony konfessionaldy sipat auystyrdy, köşpendılerdıŋ qūndylyq baǧdar jüiesınde şaruaşylyq mädeni erekşelık basym bolǧandyǧyn bılemız. Ärine, etnostyŋ qalyptasuynda köşpelı mädeniettıŋ äleumettık şaruaşylyq mädenietımen ündesu, ekologiialyq ürdıstıŋ äserı ülken boldy. Mysaly, ibn-Batuta Deştı Qypşaq köşpelılerı jönınde bylai deidı: «Deştı… türkı tılınde «dala» degen maǧynany bıldıredı. Dala būl kök-jasyl, gülge oranǧan, ol jerde ne aǧaş, ne tau, ne qyrat, ne tömpeşık te joq… Dalada jüretın bırden-bır kölıgı – arba, osy arbamen jüretın jerı alty aiǧa deiın sozylady…»
Qazaqtyŋ köşpelı tūrmysynda kezdesetın basqa halyqta joq erekşelıkterdı keibır ǧalymdar özınıŋ ǧylymi-zertteu eŋbegınde «tūrmysta qazaqtar özıne tän körkemdık talǧam, tüsınıkterın» qalyptastyrǧandyǧyn aita kelıp, «qazaqtan basqa qai halyq asqan sūlu arularynyŋ jürısın qūnan qoiǧa teŋeidı eken?!» degen taŋǧalystaryn jasyrmaidy:
Aq maŋdaiy jarqyldap,
Tanadai közı jaltyrap,
Altyn kebıs syrtyldap,
Jüirık attai oiqastap,
Qūnan qoidai boi tastap,
Qalmaiyn dep ūialyp,
Jan-jaǧyna baiqastap,
Ker maraldai kerılıp,
Sary maidai erılıp,
Täŋırı bergen ekı aiaq,
Bır basarǧa erıgıp,
Üiden şyqty Qyz Jıbek.
Qazaqtar özderınıŋ aŋyzdary men yrymdaryn keremet tazalyqpen saqtai bılgen. Odan da taŋǧajaiyby, dalanyŋ barlyq derlık ärtürlı şetkı aimaqtarynda öleŋ-qissalary bır qoljazbadan qaitalanǧandai ärıpke ärıp säikes keledı. Köşpelılerdıŋ auyz ädebietınıŋ osyndai adam senbeitın däldıgıne şübä keltıruge bolmaidy.
Ǧasyrlar boiy saharany şarlaǧan köşpendı qazaq halqy ūrpaǧyna asyl mūra – jyr mūrasyn miras ettı. Jyrşy halyq, aqyn halyq este joq eskı zamandardan bastap daryǧan aqyndyq danalyǧyn qapysyz jūmsap, özınıŋ ruhyn ūmytylmas epostyq dastandarynda, san aluan türlı jyrlarynda beineleidı. Maqal-mätelderdıŋ moldyǧy, olardyŋ tamaşa poetikalyq formasy, şeber türde berılgen tereŋ, tıptı filosofiialyq män-maǧynasy – osyndai tamaşa üzdık şyǧarma tudyrǧan qazaq halqynyŋ özınıŋ de asqan aqyndyq darynynyŋ, onyŋ sarqylmas danalyǧynyŋ anyq aiǧaǧy. Osy tūsta Geraklittıŋ «Jasyryn, tylsym rauajdylyq anyq, aşyq, şübäsız garmoniiadan äldeqaida artyq» degen sözı eske tüsedı.
Qazaq mädenietı älemındegı dästürlı beine bırlıgı jönınde aitqan kezde qazaqtyŋ özındık dünietanymdyq közqarasyn aitqanymyz jön. Būrynǧy ǧasyrdaǧy orys zertteuşılerınıŋ qazaq ömırındegı özındık erekşelıkterge män berıp, oǧan taŋǧalǧandyǧy beker emes. Olardyŋ aituynşa, qazaq auzynan bır-aq söz estuge bolady: «aǧaş qana bır orynda tūrady jäne öz ainalasymen ǧana qorektenedı, sondyqtan da ol aǧaş; erkın qūs özıne qai jerdı ūnatsa, sol jaqqa ūşady». Būl qazaq psihologiiasyn, onyŋ berık qalyptasqan özındık dünietanymynan habar beredı. Negızınde, beinelık bırlıkte bükıl dünie osyǧan baǧynady.
Oǧan mysal üşın adamnyŋ özın, tūraǧyn jäne folklorynda saqtalǧan dünietanymdyq tüsınıgın alyp qaraiyq. Adam denesı qazaq tüsınıgınde bas, keude jäne aiaq bolyp bölınedı. Sondyqtan qazaq kiımınde bas kiım, keude kiımı jäne aiaq kiımı basty orynda tūrady. Ol – köne saq däuırınen kele jatqan qaǧida. Altyn adamnyŋ denesınıŋ osy bölıgındegı kiımderıne asa män berılgen. Onyŋ bas kiımınıŋ tüzılımdık erekşelıgı men beinelengen jan-januarlar düniesı joǧarǧy dünienı bıldıredı. Kelesı mysalǧa öteiık. Qazaqtyŋ dästürlı tūraǧy – köşpelı ömırge äbden beiımdelgen kiız üi bolyp tabylady. Kiız üi – halqymyzdyŋ bükıl ruhani jäne materialdyq düniesımen bailanysty bırden-bır älemdık dünie. Qazaq ömırınde kiız üidı eş närse ajyrata almaidy. Bärın kezegımen bastap aitatyn bolsaq, kiız vertikaldy üş qūramdas bölımnen tūrady. Onyŋ süiegı – kerege, uyq, şaŋyraq. Jabyny – tuyrlyq, üzık, tündık. Kiız üidıŋ ışı körkemdelgen uaqytta osy dünieler özınıŋ būzylmas retımen körkemdeledı. Bır aita ketetın jaǧdai, köşpelı qazaqtyŋ keŋıstık jönındegı dünietanymyn barlaǧan uaqytta kölbeu ajyratularǧa da köŋıl bölgenımız jön. Olar – tör, esık, bosaǧa; joǧary, tömen, oŋtüstık, soltüstık, batys, şyǧys baǧdarlarymen bailanysty dünieler. Būl jönınde būǧan deiıngı bırqatar zertteulerde jaqsy aitylǧandyqtan oǧan ädeiı toqtalǧandy jön körmei otyrmyz. Bızdıŋ aitatynymyz, köşpelı ömır saltynda beinelık jüie bırtūtas bırlıkke būltarmastai baǧynǧan. Osy ekı mysaldy folklormen qorytatyn bolsaq, ol – Er Töstık älemındegı aspan, jer jäne jer asty düniesı. Ūiymdasqan bırlık osy jerde de körınedı. Mūnyŋ bärınen şyǧatyn qorytyndy – köşpelılerdıŋ qūndylyq tüsınıkterı otyryqşy halyqtarǧa sai emes. Sondyqtan qazaqtyŋ körkem önerındegı qūndylyq tüsınıkterı men körkem-estetikalyq şeşımderdı europalyq önerden köre almaimyz. Sol sekıldı europalyq közqaras jäne osy stereotiptıŋ negızınde qazaq önerın baǧalau mümkın emes. Osynyŋ özı köşpelı mädeniet pen köşpelı ömır saltynyŋ etnikalyq sipatyn anyqtaidy.
Ömır saltynyŋ özı özındık etnikalyq toptyŋ qalyptasuyna jaǧdai jasaidy eken. Ǧūn, üisın jäne basqa da köşpelı küllı türkı halqynyŋ bastauynda tūrǧan oǧyzdardyŋ eŋ köne dep esepteletın miftık aŋyzdardyŋ bırınde Oǧyz-Qaǧan «Otyryqşy bolmaŋdar, eşqandai mūqtajdyq körmei, jaz jailauda, qys qystauda özen jaǧalap köşıp jürıŋder», – delınedı eken. V.P.Iýdin Oǧyz-Qaǧanǧa telınetın köşpelılerdıŋ dünietanymy jinaqtalǧan osy ideianyŋ maŋyzdylyǧyn aita kelıp, «qoǧamdyq ömırdıŋ normalary men prinsipterın qūraityn zaŋdylyq köptegen ǧasyrlar boiyna Euraziianyŋ bükıl türkılerıne ideologiialyq kanonǧa ainaldy» deidı.
Jalpy alǧanda, etnos mädenietınıŋ qanşalyqty joǧary ekendıgı sol qoǧamdaǧy mädeni qūndylyqtardyŋ joǧarylyǧymen anyqtalady. Soǧan orai aitatyn bolsaq, sol mädeniettı jasap şyǧaru, damytu, saqtau sol qoǧamnyŋ äleumettık-mädeni ūiymyna bailanysty. Ol qajettılıkterden tuyndaidy. Bır garmoniiaǧa bırıkken bırlıktegı qoǧamdyq ūiym ony bırden-bır saqtauşy bolyp tabylady.
Endı dästürlı önerdıŋ körkem-estetikalyq mümkındıkterıne boilaiyq. Bırtūtas qoǧamdyq ömır salty önerdıŋ sinkrettı sipatyn aşa tüstı. Muzykalyq äuen, aqyndyq şyǧarmaşylyq, säulettık jäne qolöner şyǧarmaşylyǧy – bärı bır-bırımen öte tyǧyz bailanysta boldy. Ol, äsırese, halyqtyq merekelerde odan ärı aşyla tüstı. Basqalarǧa söz bere otyryp, mysal keltıreiık: «Örnek zatpen, onyŋ formasymen, plastikasymen jäne äsemdıgımen tyǧyz, bırtūtas bailanysta şeşıledı. Būl, äsırese, halyqtyŋ kigen kiımınen jaqsy körınedı. Bai, sän-saltanatty barqyt şapandar men äielderdıŋ syrtqy kiımderdegı altyn jıppen tıgılıp, kömkerılgen bederlı örnekter ülken talǧammen taŋdap alynǧan dästürlı materialdyŋ özı men kümıs äşekeilı qapsyrma arasyndaǧy däneker buyn bolyp tabylady. El bilegen būrynǧy tanymal aqsüiekterdıŋ zattarynda kümıs jäne altyn jıptermen örnektelgen būiymdar basym. Mädennıŋ auyr jarqyly barqyt, atlas, basqa da sändı materialdar üstınde üilesımdı körınedı. Qazaq ömırıne jäne önerıne tän osy bır erekşelıkter jönınde HH ǧasyrdyŋ basynan berı qazaq jazuşylary az jazǧan joq. Orys zertteuşılerınıŋ Mäskeuden şyqqan eŋbekterınde osy bır asqan üilesımdı bırlıktı tereŋ taldap otyrǧan joq pa? Mūnyŋ özı Qazaq mädeniet älımındegı dästürlı beine bırlıgın, iaǧni tabiǧi garmoniiany körsetedı. Bızdıŋ zertteuımızde körkem dünietanymdyq tüsınıktıŋ negızınde qalyptasqan ülgınıŋ qūrylymy men ony qūrauşy bölımderınıŋ özara qarym-qatynasy jäne onyŋ atqarar qyzmetı söz bolady. Dästürlı beine bırlıgın qamtamasyz etetın dünietanymdyq ülgı – bır-bırımen tūraqty yqpaldasatyn, qūrylymy özara bailanysty ışkı elementterden tūratyn kürdelı tūtastyq retındegı jüie. Ony bolmys dinamikasynan bölıp alyp, sinhrondyq aspekt tūrǧysynan qarastyrǧan uaqytta älem ülgısınıŋ osy qasietterı aiqyn körınedı. Būl dästürlı beine ülgısın taldau barysyndaǧy bırınşı körınısı bolsa, onyŋ ekınşı körınısı – tarihi dinamikadaǧy syrtqy ortamen özara qarym-qatynasynda baiqalatyn körınu sipaty, iaǧni basqa da älem ülgılerımen bailanysy jäne äleumettık jüie men qorşaǧan ortanyŋ ışkı jüiesı retındegı körınıs. Būl – diahrondyq aspekt. Qazaq etnosynyŋ özıne ǧana tän dästürlı beinesı adam bolmysynyŋ ärtürlı körınu formalaryn öz boiynda sintezdeitın taŋbalyq konseptualdyq jüielerı kosmogoniialyq jäne geneologiialyq keşender arqyly qarastyrylady. Bırınşısı – zattyq jäne dünietanymdyq täsılderge (säulet önerı, qol önerı, oiu-örnek sekıldı dästürlı beine jüiesı men tılı, dünietanymy, filosofiialyq jüiesı) baǧynsa, ekınşısı geneologiialyq keşender bız aityp ötken vertikaldı jüie boiynşa äleumettık ierarhiialyq prinsipterge baǧynady.
Aibar SEITİMOV,
M.Ötemısov atyndaǧy
Batys Qazaqstan memlekettık universitetınıŋ Körkem qoldanbaly
öner jäne käsıbi bılım kafedrasynyŋ meŋgeruşısı, filosofiia
ǧylymdarynyŋ kandidaty,
«Ana tılı».
