Erteden kele jatqan aitys önerı qazaqtyŋ qanynda bar qasiettı de kielı öner ekenı anyq. Suyryp salyp, bırden tauyp aitqan aqyndar kezınde bırın-bırı ızdep, alystan at aryltyp aitys jasaǧany turaly tam-tūm derekter bar. Bıraq sausaqpen sanarlyq. Äsırese, 19 ǧasyrdaǧy patşa zamanynda ömır sürgen sal-serılerımızdıŋ ömır joly bügıngı ūrpaqqa beimälım dünie. Būl oraida qazaq elınıŋ är tükpırındegı elge belgılı aitysker aqyndar men sal-serı tūlǧalar turaly tūşymdy oi aita alatyn adamdar da qasqaldaqtyŋ qanynan qat boluy da mäselenı kürdelendıre tüsedı. Barlary o düniege de attanyp ketken. Arqanyŋ än besıgı turaly äŋgıme qozǧasaq esımızge eŋ aldymen sal Bırjan men Aqan serı tüsetını sözsız. Al, arqa jerınde aitys önerınıŋ negızın qalap, barlyq aqyndar men jyrşylardyŋ ūstazy Orynbai aqyn turaly jūrttyŋ köbı habarsyz. Bız osy Orynbai aqyn turaly talmai zerttep, onyŋ aitys önerındegı alǧan belesterı turaly tyŋ derekterdı ömırge äkelgen qart jurnalist, jyrşy, qazaq än-jyrynyŋ tarihyn zertteuşı Jūmabai Esekeevpen kezdesıp bırşama qyzyqty mälımetterge qanyqqan edık.
Orynbai aqyn sol kezderı ataqtary dürkırep tūrǧan Şöje, Balta, Kempırbai, Janaq aqyndarmen aitysyp jeŋgenı de ūrpaq üşın qūny mol mūra ekenı dausyz.
Orynbai aqyn kezınde eŋ köp Şöje aqynmen aitysypty. Ataqty Abylai hannyŋ ūrpaǧy bolǧan Şöje aqyndy bırde ol bırde būl jeŋgen eken, — deidı Jūmabai aqyn.
Ekı közı tua sala soqyr bolsa da aqyndar arasynda jauyryny jer iıskep körmegen Şöje Qarjaubaiūly kezınde Abylaihanmen bırge Kökşe jerıne kelıp, Qyrǧyz elınen şyqsa da Kökşe aqyny bolyp tanylǧan. Ekeuın kezdestırgen kezde örılgen söz ben aitylǧan jyrdyŋ qūnary da özgeşe bolatyn. Bıraq sol Şöjenı de sözden tosyldyrǧan Orynbai bolypty Arqa aqyndarymen qosa talai aqyn-jyrşylardy tıze büktırgen Orynbai aqynǧa sol kezdegı aǧa sūltandar «Arqanyŋ aitysker aqyndarynyŋ aǧa sūltany» degen ataq bergen eken. Öitkenı, Orynbai aqyn sol şaqta sol duandaǧy barlyq aqyndardyŋ bırın qaldyrmai jeŋıp, tıptı Semei, Qaraötkel, Tümen, Qorǧan, Omby öŋırlerınıŋ aqyndarymen söz talastyryp, on tört bırdei aqyndy jeŋıp şyǧypty.
Bıraq jer jannaty Aiyrtau öŋırınde 1814 jyly tuyp auzymen qūs tıstegen aitysker aqyn bügınde atausyz qalǧan siiaqty. Öitkenı, kezınde arqa öŋırınde sal-serılerdıŋ atasy bolǧan aqyn tuǧan Aiyrtau audany būrynǧy Kökşetau oblysynyŋ qūramynan şyǧyp, Soltüstık Qazaqstan oblysyna qarap ketkennen keiın ol turaly ūmytyla bastady, — deidı Jūmabai Esekeev. Sodan aqyn men onyŋ eŋbegı elenbei, odan qalǧan auyzdan-auyzǧa aitylyp kelgen sözderı ūmytylyp, tıptı Orynbai aqynnyŋ kım ekenı de ūmytylyp barady. Sondyqtan biylǧy 200 jyldyq mereitoiy da atausyz qalatyn siiaqty. Men mūny bıreulerge aityp ta eskertıp te jürmın. Bıraq eşkım qozǧalar emes. Sony Sızder arqyly qūlaqqaǧys qylyp otyrmyn, — dep qynjylady Jūmabai aqsaqal.
Şaşasyna şaŋ jūqpaǧan Orynbai aqyndy sürındırgen adam da Aqan serı ekenın de köpşılık bıle bermeidı.
-Orynbai eluden asyp alpysty alqymdap qalǧan kezı eken. Aqan serı jiyrma jastaǧy jap-jas jıgıt bolypty. Ekı arystandy bır-bırımen kezdestırmek bolyp, ekeuın sözben qaǧystyrudy aǧa sūltandar bastasa kerek, — degen Jūmabai aqsaqal tamaǧyn kenep jıberıp, būryn eşkım aityp körmegen Orynbai men Aqan serınıŋ aitysyn dombyramen aityp berdı. Qoŋyr dombyranyŋ ünımen qatar estılıp, tögılıp tüsken äuezdı än bylai aitylypty:
Assalaumaǧaleikum Orekem-ai,
Bır özı myŋ kısılık berekem ai.
Keşegı tänı şyǧys zamanynyŋda
sairan qūryp jüretın merekem ai.
Şaqyryp Sızge biler kelsın deidı
Qyzyǧyn toi tamaşa körsın deidı
Köptı körgen Oreke adam edıŋ
Baiaǧy şabysymen jelsın deidı. Dep kıre sala Orynbai aqyndy sözben qaǧytypty.
Aqannyŋ kigen kiımı azdap olpy-solpy salbyraǧan könetoz şekpen bolǧan eken.
Sonda Orynbai aqyn tūryp:
Ou-Aqanjan, üstıŋde şekpenıŋ bar qolbyraǧan
Äkeŋnıŋ kiımındei salbyraǧan.
Är zamannyŋ kiımı basqa-basqa,
Būl kiım ūnamaidy ınım saǧan-ou dep, kigen kiımıne tiısse,
Aqan tūryp:
Aqan da söz tabady aǧasyna
Qaraidy aǧasynyŋ baǧasyna
Baiaǧy ata-babam kigen kiım
Miras bolyp qalmai ma eken balasyna dep, bırden jauap bergen kezde sözden bırjola tosylǧan Orynbai aqyn jeŋılıp qalǧanyn moiyndaidy.
Mıne, tauyp aitqan taqpyr sözge toqtap jeŋılgenın de moiyndaǧan Orynbai aqyndy jūrty da süigen desedı. Şynymen de, özımızdıŋ ruhani mūramyzdyŋ qazanyn ortaityp almas üşın kezınde aityskerlıgı men qatar eldıŋ de mūŋ-mūqtajyn bır kısıdei köterıp, aqyndyǧymen eldı auzyna qaratqan Orynbai aqyndy qaita tırıltıp ūrpaq sanasyna engızu bügıngı Sız ben bızdıŋ ortaq mındetımız ekenın aitqymyz keledı.
Orynbaidy sol kezdegı jūrt aitysker aqyndardyŋ atasy dep te ataǧan desedı. Öitkenı ol aqyndardyŋ bärınen jasy ülken. Aqan serıden otyz jas Bırjan saldan jiyrma jas, Ükılı Ybyraidan qyryq segız jas ülkendıgı rasynda da būl sözdıŋ naqty dälelı bola alady.. Būl turaly Kökşe öŋırınen şyqqan belgılı aqyn Käkımbek Salyqov tolyǧyraq jazyp qaldyrǧan.Orynbai aqynnyŋ Aqan serı men aitysy turaly da eşkım bıle bermeitını aqiqat. Syrymbet auyly maŋynda ekeuı bır-bırımen qaǧysqan körınedı. Aqan serı de bylai qaraǧanda änşılık jäne kompozitorlyq önerımen tanylsa da, aitys aqyny retınde eşkım bıle bermeitını belgılı. Bıraq Aqan serı aitys salasynda da eşkımge des bermegen körınedı.
Şaşasyna şaŋ jūqpaǧan Orynbai aqyndy sürındırgen adam da Aqan serı ekenın de köpşılık bıle bermeidı.
-Orynbai eluden asyp alpysty alqymdap qalǧan kezı eken. Aqan serı jiyrma jastaǧy jap-jas jıgıt bolypty. Ekı arystandy bır-bırımen kezdestırmek bolyp, ekeuın sözben qaǧystyrudy aǧa sūltandar bastasa kerek, — degen Jūmabai aqsaqal tamaǧyn kenep jıberıp, būryn eşkım aityp körmegen Orynbai men Aqan serınıŋ aitysyn dombyramen aityp berdı. Qoŋyr dombyranyŋ ünımen qatar estılıp, tögılıp tüsken äuezdı än bylai aitylypty:
Assalaumaǧaleikum Orekem-ai,
Bır özı myŋ kısılık berekem ai.
Keşegı tänı şyǧys zamanynyŋda
sairan qūryp jüretın merekem ai.
Şaqyryp Sızge biler kelsın deidı
Qyzyǧyn toi tamaşa körsın deidı
Köptı körgen Oreke adam edıŋ
Baiaǧy şabysymen jelsın deidı. Dep kıre sala Orynbai aqyndy sözben qaǧytypty.
Aqannyŋ kigen kiımı azdap olpy-solpy salbyraǧan könetoz şekpen bolǧan eken.
Sonda Orynbai aqyn tūryp:
Ou-Aqanjan, üstıŋde şekpenıŋ bar qolbyraǧan
Äkeŋnıŋ kiımındei salbyraǧan.
Är zamannyŋ kiımı basqa-basqa,
Būl kiım ūnamaidy ınım saǧan-ou dep, kigen kiımıne tiısse,
Aqan tūryp:
Aqan da söz tabady aǧasyna
Qaraidy aǧasynyŋ baǧasyna
Baiaǧy ata-babam kigen kiım
Miras bolyp qalmai ma eken balasyna dep, bırden jauap bergen kezde sözden bırjola tosylǧan Orynbai aqyn jeŋılıp qalǧanyn moiyndaidy.
Mıne, tauyp aitqan taqpyr sözge toqtap jeŋılgenın de moiyndaǧan Orynbai aqyndy jūrty da süigen desedı. Şynymen de, özımızdıŋ ruhani mūramyzdyŋ qazanyn ortaityp almas üşın kezınde aityskerlıgı men qatar eldıŋ de mūŋ-mūqtajyn bır kısıdei köterıp, aqyndyǧymen eldı auzyna qaratqan Orynbai aqyndy qaita tırıltıp ūrpaq sanasyna engızu bügıngı Sız ben bızdıŋ ortaq mındetımız ekenın aitqymyz keledı.
Abzal Alpysbaiūly, Aqmola oblysy
