Ūlttyq taǧamdarymyz ūlyqtauǧa laiyq

3822
Adyrna.kz Telegram
https://adyrna.kz/content/uploads/2016/02/8f1d72e8e776241c8a2aad2e47b156ec-960x500.jpg?token=da9c1bb89427f1c9574d802bcce6e076

Tamaqtyŋ babyn qazaqtai jasaǧan halyq joq şyǧar sırä?! Sol tamaqtyŋ baby men dämın keltırıp, taǧamnyŋ jasalu tehnologiiasyn  qataŋ saqtai bılgendıkten halqymyzdyŋ ūlttyq taǧamdarynyŋ qai qaisysy bolmasyn asa dämdı, densaulyqqa paidaly. Ädette tört tülıktıŋ etı de, sütı de saqtauǧa qolaisyz. Alaida toŋazytqyşy men mūzdatqyşy joq zamannyŋ özınde ırı qaranyŋ etın būzbai saqtau, sütın saqtap qana qoimai san türlı ūlttyq taǧamdar jasau analarymyzdyŋ şeberlıgınıŋ arqasy bolsa kerek. Halqymyz tamaqtyŋ babyna ǧana emes, dastarhanǧa qoiylu jolyna da asa män bergen. 

Qazaq halqy asty öte joǧary baǧalaǧan ärı qasterlei bılgen. Halqymyz adam ömırınde tamaqtyŋ ornyn tırşılıkke qajettı qūndylyqtardyŋ bärınen de joǧary qoiǧan. Būǧan «astan ülken emessıŋ» nemese «arpa, bidai as eken, altyn, kümıs tas eken», «asty qorlama qūstyrar», «as atasy – nan» degen naqyl sözderı kuä. Būl sözder qalai aitylsa da, qai zamanda aitylsa da halyq asty qūrmetteu men baǧalaudyŋ jolyn da, jön josyǧyn da, ony dämdı etıp äzırleudıŋ közın, kezın, retın, jolyn taba bılgen. El men eldı tatulastyru, jaqsylar men jaisaŋdarǧa qūrmet körsetu, üi iesınıŋ myrzalyǧy men märttık qasietterın de, el däuletı men qarym qabılet, tüsınıgın de qazaq keŋ dastarhan arqyly iaǧni as, qonaqasy arqyly körsetken. Syrttan kelgen kısıler de eldı qonaqasy berudıŋ joly men jönı arqyly synap, baǧasyn bergen. Demek ūlt mädenietınde tamaq, däm tattyru – ekonomikalyq, diplomatiialyq jäne tälım-tärbielık qyzmet atqarǧan. Qazaq üilerı dämdı, jaqsy taǧamdaryn özderı de jemei, qonaqqa dep ädeiı saqtap otyrǧan. Sondyqtan qazaq halqynyŋ qonaqjailyq qasietı şetelderde erte zamannan-aq aŋyz bolyp taraǧan. Qazaq degende qonaqjailyq qasietınıŋ de qosa aityluy osydan bolsa kerek. Halyq ūǧymynda asta kepiet, qasiet, qūdıret, kie bar dep tüsıngen.

Asqa qatysty  ūstanymdar

Halqymyzdyŋ kündelıktı ömırde de dämge män bere söilegen. Mäselen «bır kün däm tatqanǧa qyryq kün sälem» dep renjıse qalǧan künde «dastarhanymnan däm tatyp edıŋ ǧoi» dep, salmaq sala söilese, renjıgen adamyn «däm tūzym atsyn» dep qarǧaǧan. Sondai-aq qazaq dästürınde dastarhan basynda ersı qimyl, anaiy söz, ösek, ǧaibat aitylmaǧan, ūrys bolmaǧan. Mūndaida «dastarhan üstınde otyrmyz» dep basqalarǧa eskertu jasaǧan. Qazaq ömırınde däm tūzdyŋ orny erekşelıgınıŋ taǧy bır belgısı – özınıŋ aqiqat aityp tūrǧanyn däleldeu üşın «mıne dastarhan üstınde otyrmyn ǧoi» dep nan ūstaǧan. Dastarhan basynda jalaŋaş, jalaŋaiaq otyrmaǧan. Jatyp nemese tık tūryp, köşede kele jatyp tamaq ışpegen. Iаǧni qazaq halqy tamaqty asa baǧalap, qūrmettegen.

Asqa, tamaqqa bailanysty halyqtyŋ «sybaǧa», «abysyn asy», «qonaqasy», «belköterer», «qalja», «büirek», «qūiryq bauyr», «asatu», «qymyzmūryndyq», «soǧymbasy», «nauryzköje» taǧy basqa köptegen ǧajaiyp salt-dästürlerı qalyptasqan. Sondai-aq toqtyqty «auzynan aq mai aǧyp otyr», «it basyna ırkıt tögılgen zaman», eptılıktı «maidan qylşyq suyrǧandai», jinaqylyqty «aiaqqa qūiǧan astai», ümıttenudı «qazan auzy joǧary», kedeilıktı «bitın syǧyp, qanyn jalap», qymyzsyz eldı «sabasy keregege ılulı», joqşylyqty «uyzynda jarymaǧan» degen sözdermen beinelegen. Halyqtyŋ köŋıl küiın bıldırgende de asqa süiendıre, bailanystyra aitqan. Mysaly quanǧanda, riza bolǧanda «auzyŋa mai» dese, qoryqqanda «aqsarbas» nemese «jetı nan qūdaiy», uaiymdaǧanda «ışken asym batpaidy», «tamaǧymnan as ötpeidı», alaŋdasa «mai ışkendei boldym», qūrmetteu syilasu belgısın «ışken asyn jerge qoiady», aşu renju bılgısın «şalabyn şaiqady», yntymaqty «airandai ūiyp», ketısu men arazdyqty «süttei ırıp», şoşynudy «qolynan kesesı tüsıp kettı», örkökırektı «keudesıne nan pıstı», bıreudı qarǧasa «atau kereŋdı ış», «jegenıŋ jelkeŋnen şyqsyn», «alǧanyŋ as bolmasyn» degen sözdermen astarlap bergen. Mūnyŋ bärı ūlt mädenietınde tamaqtyŋ baǧasyn arttyrumen qatar ūlttyq taǧamdarǧa asa män bergenınıŋ belgısı bolsa kerek. Halqymyzdyŋ asqa būlaişa asa män beruın kündelıktı ūstanymdarynan ǧana emes, tamaqty baptauynan da baiqauǧa bolady.

Taǧamnyŋ dämı – babynda

Analarymyz taǧamnyŋ aluan türın daiyndaumen qatar onyŋ qysta da, jazda da taza, ärı būzylmai saqtaluynyŋ ädıs täsılderı men joldaryn da taba bılgen. Ol qaǧidalardy halqymyz ūrpaqtan ūrpaqqa jetkızıp, keiıngılerge üiretıp otyrǧan. Mysaly ettı ystap nemese sürlep saqtau, qymyzdy jazda salqyn ūstau, maidy kögertpei kütu sekıldı tamaqty baptaudyŋ qūpiialaryn san jyldar boiy saqtap kelgen. Äsırese qymyz ben şūbatty daiyndau, baptaudaǧy analarymyzdyŋ şeberlıgı men önerın ülgı etıp, maqtauǧa tūrarlyq. «Auru astan» dei otyryp, astyŋ asa jūǧymdy, densaulyqqa paidaly boluyna nazar audarǧan. Tıptı qymyz ben şūbattyŋ babynda saqtaluy üşın onyŋ ydysyn oilap tabuynyŋ özı halqymyzdyŋ asqan danalyǧynan bolsa kerek. «

Ydysyna qarap asyn ış, anasyna qarap qyzyn al» degen ata-babamyz tamaqtyŋ ydysynyŋ da asa taza boluyna nazar audarǧan. Şeberler ydysty tek taza zattardan emen, qaiyŋ, arşa, taǧy basqa berık aǧaştardan jylqy, eşkı terılerınen, şoiyn, bolat, altyn, kümıs siiaqty metaldardan jasaǧan.

Halqymyzdyŋ tamaqty baptauyna qatysty san türlı mysaldar keltıruge bolady. Osy oraida bır ǧana qymyzdy daiyndau men onyŋ saqtalatyn ydysy jaily aitsaq. Öitkenı basqa da ūlttyq taǧamdarymyz sekıldı qymyzdyŋ baptalyp, kütıluı ülken jūmys. Mäselen ystalmaǧan, kütımsız ydysta nemese mezgılınde auystyrylmai bır ydysta köp tūryp qalǧan qymyz öz qasietın joiyp jıberedı. Qymyz negızınen jylqy terısınen, emen, arşa siiaqty aǧaştan jasalǧan ydystarǧa daiyndalady. Terıden jasalǧan ydystyŋ ülkenı saba, kışısın mes, torsyq dep ataidy. Qymyz saqtalatyn ydysty arşa, tobylǧymen, qaiyŋ qabyǧymen jiı jiı ystap, mailap otyru kerek. Sabadaǧy qymyzǧa jylqynyŋ şikı qazysyn salyp, köp pısılgen qymyz quaty küşeiıp, sapasy artady, aşy dämı de azaia tüsedı. Qymyzdyŋ adam aǧzasyna asa paidaly boluy, türlı aurularǧa em sanaluy osy barynşa baptalyp, kütıluınen bolsa kerek. Halqymyz jylqy sütınen emge däru qymyz jasasa, siyr sütın baptap, türlendıre otyryp qūrt, ırımşık, qazaqy şekolad jasaǧan. Ettı sürlep, ystap, türlı joldarmen saqtap, dämın keltırıp dastarhanǧa qoiǧan.

Ǧaliia QAIDAUYLQYZY, etnograf:

–    Bızdıŋ ūlttyq taǧamdarymyzdyŋ qai qaisysy bolmasyn därıpteuge, basqalarǧa ūialmai ūsynuǧa laiyq. Tıptı ejelgı daiyndalu tehnologiiasyn būzbai otyryp äzırlesek, ūlttyq taǧamdarymyzdy eksportqa şyǧaruymyzǧa da bolar edı. Mäselen qūrt pen ırımşık eksportqa şyǧaruǧa, halqymyzdyŋ brendıne sūranyp-aq tūrǧan ūlttyq taǧamdarymyz. Qit etse bügınde olardy tez būzyluǧa beiım dep jatamyz. Alaida ata-babalarymyz sol zamannyŋ özınde-aq olardy ūzaq merzımge saqtaudyŋ joldaryn tapqan. Şyn niettensek qazır de olardy eksportqa şyǧarudyŋ, ūzaq uaqyt būzylmai saqtaudyŋ joldaryn tabar edık.  

Tarih qoinauyna süŋgıp analarymyzdyŋ  tamaqtyŋ babyn keltırudegı qūpiialaryna män berıp, jarnamalai bılsek ūlttyq taǧamdarymyz talailardy tamsandyryp, dennıŋ saulyǧyna därulıgımen-aq elımızdıŋ brendıne ainalar edı. Aitqandai-aq analarymyz toŋazytqyşsyz-aq talai tamaqtyŋ babyn tauyp, dämın keltırıp, saqtasa bız bügıngı künı saqtalu jolynyŋ qiyndyǧyn aityp, olardyŋ keŋınen taraluyna män bermei, däruminı mol, tabiǧi taǧamdarymyzdyŋ ūmytyluyna jol berıp otyrmyz. Şekara asyryp, eksportqa şyǧarmaq tügılı, auyldyq jerde mal şaruaşylyǧyn damytyp, olardyŋ önımın qalalarǧa tasymaldau arqyly öz halqymyzdy özımız tolyqtai sütpen, tört tülıktıŋ önımımen qamtamasyz ete almai otyrmyz… Demek, asqa asa män bergen ata babalarymyzdyŋ ūstanymyn ūstana almai otyrmyz…


Quanyş Äbdıldaqyzy, «Alaş ainasy»

Pıkırler