| Memleket basşysy bır Joldauynda halyqty därı-därmekpen qamtamasyz etu mäselesıne erekşe nazar audardy. Elge äkelınetın medisinalyq preparattardyŋ sapasyna qataŋ baqylau ornatyp, belsendı türde otandyq farmasevtikalyq fabrikalardy qūruǧa investisiia tartu qajettıgın atap ötken bolatyn. |
| «Ilkı joba retınde Qazaqstanǧa därı jasap, şyǧaratyn fabrikalar salu qajet. Jüzdegen million dollarǧa därını syrt elderden tasimyz. Qazaqstannyŋ öz ışınde därı-därmek jasaityn mümkındıkter mol, būǧan äsırese şöp te, ösımdık te jetkılıktı. Osyǧan qatysty Ükımettıŋ eşqandai baǧdarlamasy joq. Būnyŋ özı paidaly biznes bolyp tūrǧanymen onymen eşkım ainalyspai otyr», dedı Elbasy. Şyndyǧynda da, himiialyq, biotehnologiialyq, sintetikalyq preparattardan bölek, januarlar şikızatynan, türlı jabaiy şöptesınder men ösımdıkten alynatyn därı-därmekke elımızdıŋ Qūdai bergen äleuetı tolyq jetedı. Memlekettıŋ öz ışkı sūranysy tūrmaq şet elderge eksportqa şyǧaruǧa qanşalyqty mümkındıktıŋ bolatynyn taǧy aituǧa bolady.Keŋ baitaq Qazaqstannyŋ aumaqtyq-geografiialyq jaǧdaiynyŋ erekşelikterine orai ösimdik şikizatynan alynatyn däri-därmek preparattary öndirisi üşin bolaşaǧy mol baza ekendıgıne eşkım dau aita almas. Ärtürli klimattyq aimaqtardyŋ, tabiǧi jasyl älemniŋ ülken alaŋdarynyŋ astasyp jatuy, Qazaqstanda ösetin 6 myŋnan astam ösimdiktiŋ keŋ auqymda boluy olardy qajetke paidalanyluǧa mümkindik berip otyrǧan joq pa?! Şyndyǧynda būl bır kezderı qolǧa alynǧan şara bolǧanymen, bıraz jyldardan berı ıske asyruy üzılgen, elenbei qalǧan salanyŋ bırı. Mäselen, būrynǧy Keŋes odaǧynyŋ farmasevtik önerkäsibine arnalǧan jabaiy ösimdik şikizatynyŋ 80 paiyzdan astamy Qazaqstan men Orta Aziiada daiyndalypty. Qazaqstanda jylyna «Qazdärösönerkäsip» birlestigi 500-600 tonna, Orman jäne aŋ şaruaşylyǧy käsiporyndary — 50-60 tonna, Botanika jäne fitointroduksiia instituty — 10 tonnaǧa deiin, Tabiǧi resurstar jäne qorşaǧan ortany qorǧau ministrlıgınıŋ ūiymdary — 5-7 tonnaǧa juyq därilik ösimdikterdı jinaǧan. Būndai qolda bar mümkındıktı bügın de qaita jaŋǧyrtuǧa äbden bolady. Bıraq, endıgı mäsele ony öz ışımızde öŋdeude ǧana. Öitkenı, mäsele sol Elbasy kötergen därı fabrikasyna tırelıp qalady.Jaŋaǧy Qazaqstanda daiyndalǧan ösımdık-därılerdıŋ otandyq käsiporyndarda tek 20 tonnadaiy ǧana öŋdelgen eken. Būl jalpy jinalǧan därılık şöp mölşeriniŋ 3 paiyzynan da az bolyp otyr. Qalǧandary jartylai öŋdelgen nemese öŋdelmegen türde eksportqa şyǧarylypty. Sondai-aq 1980 jyldan berı qaraiǧy bıraz uaqytta jyl saiyn 30 tonnaǧa deiin ärtürli därilik şöp pen tauşymyldyq tamyrlary tūnba jasau üşin Batumi zauytyna jöneltilgen. Altyn tamyr, miia tamyry sekıldı därılık şöpter de osylaişa şet el asyp otyrǧan. Nätijesinde respublika ekonomikalyq şyǧyn tartady, öitkeni şetten öŋdelıp kelgen daiyn däri-därmektiŋ qūny bastapqy ösimdik şikizatynan 7-10 ese qymbattap elge import retınde qaita keledı. Al būrynǧy qazaqtyŋ halyq emşılerı adyraspan, tamyr därı, küşälä, jusan, qarandyz, şaiqurai, u qorǧasyn, arşa sekıldı köptegen şöpterden jūrtşylyqqa kerektı därılerdı özderı qoldan jasaityn bolǧany belgılı. Būny da jaŋǧyrtyp, bügıngı medisinamen bailanystyra otyryp, keŋınen paidalanuǧa bolatyn dünie. Iаǧni, Elbasy Joldauynda qadap tūryp aitylǧan därı-därmek fabrikalaryn saludyŋ bolaşaǧy zor ekendıgın osydan-aq köruge bolady. Sonymen bırge, joǧaryda bız ölkemızde keŋınen ösetın därılı ösımdıkter turaly toqtaldyq, al qymyz, şūbat sekıldı şipaly susyndar men maldyŋ sütınen, maiynan jasalatyn därmekter şe?! Basqasyn aitpaǧanda, qazaqtyŋ qymyzy men şūbatyn älemdık deŋgeidegı brend-susyn, şipaly susyn retınde de köteruge bolatyn edı ǧoi?! İä, tek peiıl, yqylas bolsa ǧana.Qazaqtyŋ yqylym zamannan üzbei paidalanyp kele jatqan, qūmartyp tūryp ışetın susyny qymyz jaily kım bılmeidı («qymyzdy kım ışpeidı»). Qymyz qazaq üşın dastarqannyŋ yrysyn keltırıp tūratyn berekenıŋ, däulet pen saltanattyŋ, bailyq pen myrzalyqtyŋ belgısı ǧana emes, ärı susyn ärı dertke şipa, janǧa quat beretın täbetaşar ıspettes. Halyqtyq medisinada qymyzdyŋ emdık qasietıne de erekşe den qoiylǧany belgılı. Bie sütı eŋ aldymen qazaqtardy keŋınen jailaǧan aurudyŋ bırı bolyp otyrǧan qūrt auruyna bırden-bır em. Qazırgı kezde qymyz ben şūbattyŋ köptegen aurulardy, atap aitqanda ökpe aurularyn emdeude, qan ainalu jüiesındegı qan tamyrlarynyŋ jūmsaqtyǧy men berıktıgın qamtamasyz etetını, qandaǧy qyzyl qan tüiırşıkterımen (eritrosit) gemoglobin sintezıne äser etetını, aǧzada jüretın zat almasu prosesterın jaqsartyp, jalpy immunitettı küşeitetını anyqtalǧan. Sondyqtan aurudyŋ aldyn alu şaralary jäne nauqas adamdardy emdeu maqsatynda qymyzǧa degen sūranys barlyq jerlerde jyl boiy üzılmei keledı. Degenmen de, keiıngı uaqytta būl sūranystyŋ jetkılıktı deŋgeide qolǧa alynbai kelgendıgı jasyryn emes. Bır ǧana jaitty anyqtap alaiyqşy. Resmi statistikaǧa üŋılsek, jyl saiyn elımızde jiyrma üş myŋǧa deiın tuberkulezben auyrǧandar tırkeledı eken. Sonymen bırge, aurulardyŋ basym bölıgı, iaǧni, 40 paiyzǧa juyǧy qūrt auruynyŋ asqynyp ketken türımen nauqastanady. Onyŋ üstıne tuberkulez on segız jastan elu tört jasqa deiıngıler arasynda köp taralǧanyn eskeretın bolsaq, būdan aurudyŋ elımızdegı naǧyz eŋbekke qabılettı adamdardy jailaǧanyn köruge bolady. Sonymen qatar, tuberkulezben auyratyndardyŋ 50 paiyzǧa juyǧy künkörısı öte tömen, negızınen tūraqty tabys közı nemese jūmystary joq, ärı tırşılık etuge jalpy qarajaty jete bermeitın azamattardy qamtyp otyrǧany jasyryn emes. Iаǧni, soŋǧy jyldary tuberkulezben auyratyndardyŋ sany azaiyp barady, degenge saiatyn derekterden görı, qauıptıŋ älı de bolsa bolaşaq üşın zalaly basym dep qaraǧan oryndy. Al būndai aurudyŋ barlyǧy onyŋ aldyn almaudan, eŋ bastysy bırden-bır emı bolyp tabylatyn qymyzdan qol üzıp bara jatqandyqtan tuyp otyr, desek qatelespespız. Öitkenı bügıngı jasöspırımderdıŋ ışınde tek mal körgen auyldaǧysy bolmasa, qaladaǧysy qymyz-şūbat ışpek tūrmaq ondai ata-baba susyny bar ekendıgın bıle me eken?Düken sörelerındegı qymyzǧa qaraudyŋ özı ūiat sekıldı. Olai bolatyn sebebı, mamandardyŋ aituynşa bügıngı dükenderdegı qymyz-şūbat susyndary müldem talapqa sai kelmeidı. Qymyzdyŋ bülıngenımen qoimai, onyŋ sapasynyŋ tömendeuıne eşkım jauap berıp jatqan joq. Osylaişa, kezınde şeteldıkterdıŋ özı «batyrlar susyny» dep moiyndaǧan qymyzdyŋ qadırın qazaqtyŋ özı ketırıp jatqan joq pa, degen oiǧa qalamyz. Al Düniejüzılık sauda ūiymyna qadam basqaly otyrǧan uaqytta qazaqtyŋ ūlttyq kalorittı susynyn qalaida kötermeleu qajettıgın nege eskermeimız? Keŋestık kezeŋnıŋ özınde Qazaqstanmen qosa Resei jäne basqa da respublikalarda qymyzdy nauqas türlerıne şipa retınde paidalanatyn bırqatar emdeu-sauyqtyru oryndary bolǧan eken. Osy üşın de Qazaqstan Reseidıŋ arnaiy ortalyqtaryna tonnalap qymyz jöneltken. Qazırgı künı būndai sauyqtyru oryndarynyŋ barlyǧy jūmysyn toqtatqan, joǧarydaǧy aurudyŋ asqynǧanyna qaramastan, qymyzben em qaitaru sekıldı oryndar joqtyŋ qasy. Bıraq, qymyzdyŋ qasietın bügıngı künı älemnıŋ aldyŋǧy qatarly medisinasy tolyq moiyndap otyr, onyŋ ışınde batystyŋ mamandary būǧan ülken qyzyǧuşylyq tudyryp otyrǧany jasyryn emes. Endeşe būl keŋıstıktı qazaq paidalansa igı edı ǧoi. Al meşeulıkke salynyp, ony boldyrmaityn bolsaq, qymyz-şūbatyŋyzdy qyrǧyz, moŋǧol, özbek aǧaiyndar erteŋgı künı-aq, älemdık bazarda saudalaityn bolady. Tıptı bız bügıngı künnıŋ özınde osy baǧyttaǧy bıraz dünieden keşeuıldep qalǧan sekıldımız. Qazırgı taŋda medisinasy jaqsy damyǧan İzrail, Fransiia, Egipet, Germaniia, Japoniia elderınde qymyzǧa degen sūranys artyp otyr. Qazaqstannan elıne köşıp barǧan nemıster qymyz öndıruge arnaiy zauyt salypty-mys dep estıdık. Europanyŋ bıraz elın Türkiianyŋ qazaqtary men madiiarlar qymyzben susyndatyp otyr. Japondar Monǧoliiadan qymyz alǧyzyp ışetın körınedı. Mıneki, jalǧyz qazaq qana qolda bar mümkındıktı körsete almai otyrǧan syŋaiy bar. Jaqynda aqparat közderınen Aral audanyndaǧy bır öŋırde İzraildıŋ tehnologiiasy boiynşa şūbat öŋdeitın seh aşylady degendı bıldık. Auyldaǧy käsıpker aǧaiyn İzraildıŋ «ARBEL» kompaniiasynan bır auystyrǧanda 500 litrge deiın şūbat öŋdeitın qondyrǧy satyp alynypty. Kelısım boiynşa evreiler älgı qondyrǧylardy ornatyp, ol boiynşa jūmys ısteitın mamandardy ekı-üş ai oqytatyn körınedı. Tıptı araldyq käsıpkerge izraildyqtar önımdı Europa naryǧyna şyǧaruǧa kömektesuge uäde bergen syŋaily. Mıneki, jön bıletın adamnyŋ käsıbı osy.Jalpy Qazaqstandy tübınde turizmnıŋ qainaǧan ortasyna ainaldyramyz dep jürmız. Būl baǧytta arnaiy zaŋnamalar, baǧdarlama, josparlar da qamtylyp jatyr. Sonda osy qymyzdy älemge tanytudyŋ bır joly turizm boluy tiıs. Elge kelgen şeteldıkterdıŋ demalatyn oryndaryna, olardyŋ jürer joldary men toqtaityn mekenderıne qymyzdy samsatyp qoiu qajet. Emdık qasietı men quatyn nasihattap bır-ekı dämın tatqyzsaq, olardyŋ özı de qymyzǧa dändemei me? Tıptı turisterdı qyzyqtyra tüsu üşın qymyzdyŋ tür-türın jaiyp qoiuǧa bolady. Mıneki – saumal, mıne — sary qymyz, äne – uyz qymyz, būl — bal qymyz, qysyrdyŋ, qysyraqtyŋ qymyzy osyndai bolady, tünemel, dönen qymyz, qūnan qymyz taǧysyn taǧy, dep jaiyp salsaq qyzyqpaityn adam bolmas.Eŋ bastysy qymyz-şūbatqa tek susyn dep qana emes, därılık susyn dep qaraudyŋ, osylaişa basqa jūrtqa nasihattaudyŋ maŋyzdylyǧy zor bolatyn edı. Qanat TOQABAEV |
