Künı keşe Kanadanyŋ azyq-tülık inspeksiiasynyŋ direktory Luiza Karer Keden odaǧy elderıne jylqy etın tasymaldauǧa yqylasty ekendıkterın jetkızdı. Qazırde būl ūsynysqa bırınşı bolyp Qazaqstan tarabynyŋ qyzyǧuşylyq tanytyp otyrǧany belgılı boldy. Sol-aq eken, elımızdegı bıraz qauym «Qazaqtyŋ dastarqanynan kanadalyq jylqy etı oryn alsa, öz önımımız ögeisıp qalady» dep örekpıp otyr. Jalpy derekke jügınsek, bügınde bızdıŋ elımızde 1,5 mln bas jylqy bar. Jan basyna şaqqanda jylqy etı elımızdegı ärbır adamǧa 4 kelı 300 gramnan tiedı. «2015 jylǧa deiın būl körsetkıştı 9 kelıge jetkızu josparda bar. Sondyqtan keleşekte bız arzan ärı tättı jylqy etımen ışkı naryqty tolyq qanaǧattandyramyz desek, şetelden elımızge keletın ırı qara malynyŋ baǧdarlamasy odan ärı jüzege asuy qajet», – desedı mamandar.
Söitıp, bırqatar mamandarymyzdyŋ paiymdauynşa, şetelden mal basyn jäne et önımın tasymaldau eldegı jylqy malynyŋ ösuıne, önuıne airyqşa jaǧdai tuǧyzbaq. «Osy ürdıs arqyly otandyq mal basynyŋ şyǧynyn azaityp, onyŋ ösımıne mümkındık berılmek» deidı sarapşylar. Alaida, qaisybır qauymnyŋ pıkırınşe, mäselenı şeşudıŋ tetıgı bır būl emes.
Jedeldetıp damytu baǧdarlamasy qajet
Negızınen, sala mamandary bızdıŋ osy uaqytqa deiın tek siyr etınıŋ eksporty men importyna ǧana tereŋırek män berıp kelgenımızdı, al jylqy şaruaşylyǧy men qoi şaruaşylyǧy älı künge deiın qaltarysta qalyp kele jatqanyn jasyrmaidy. Būl rette, mamandardyŋ denı elımızde qalyptasqan jylqy şaruaşylyǧynyŋ negızı baryn, ony ärı qarai damytuǧa mümkındıktıŋ molyn alǧa tartuda.
Baqtiiar SADYQ, auyl şaruaşylyǧy ǧylymynyŋ doktory, professor:
– Bız Europada emes, asa ülken 188 million gektar auylşaruaşylyq jaiylymy bar Qazaqstanda tūramyz. Bırde-bır elde mūndai jaiylymdyq jer joq. Al bızde osyndai mümkındık bola tūra, osyny qalt jıberıp aldyq. Jylqy şaruaşylyǧy asa bap talǧamaidy. Qorany da, kömır men gazdy da qajet etpeidı. Qysy-jazy bırdei üiırımen jaiylady. Ärine, seleksiialyq jūmystar jürgızıluı qajet, qosymşa jem kerek. Bıraq qai kezde bolsyn adam densaulyǧyna jylqy etı siyr etınen ekı ese paidaly. Onyŋ üstıne, bızdegı jylqy etınıŋ sapasy älemdık tūrǧyda joǧary ekenı ǧylymi däleldengen. Söite tūra, bızde jylqy şaruaşylyǧyna nazar audarylmaidy. Elımızde ırı qara malyna kömek bölınıp jatyr da, al jylqy şaruaşylyǧy kenjelep tūr. Sondyqtan bızge qarap otyrmai, jylqy şaruaşylyǧyn jedeldetıp damytu baǧdarlamasyn jasau qajet. Būl mümkındıktı oryndy paidalanuǧa qol ūşyn tigızedı.
Asyltūqymdy jylqy ösıruge jaǧdai jasau qajet
Abzalynda, «baǧdarlama öz aldyna, aldymen asyltūqymdy jylqy malyn ösıruşılerge jaǧdai jasau qajet» desken mamandar elımızdegı 1,5 mln bas jylqynyŋ tek 3,5 paiyzy ǧana asyltūqymdy ekenın, örkeniettı elderde būl körsetkış kemınde 10 paiyzdy qūrauy kerektıgın, demek, būl salada müldem kenjelep qalǧanymyzdy alǧa tartuda. Mäselen, būǧan qatysty derekterdı mysal etsek, 1999-2000 jyldary elımızde asyltūqymdy jylqynyŋ körsetkışı 1 paiyzdy qūraǧan. Araǧa 10 jyl salyp, būl mejenı 3,5 paiyzǧa köterıppız. Mamandar «2020 jylǧa deiın asyltūqymdy jylqy ösırudı 10 paiyzdyq mejege jetkızbesek, bäsekege qabıletsız bolatynymyz anyq» degendı aşyp aituda.
Mäken TOIŞYBEKOV, mal şaruaşylyǧy ǧylymynyŋ doktory, professor:
– Jylqyǧa qatysty söz eter bolsaq, qazır bızde düniejüzınde joq ettı, qymyzdy mūǧaljar tūqymy bar. Altai öŋırınde, Öskemen jaqta qaby jylqysy bar. Būl tūqym orystyŋ auyr jük tasuşy jylqysynyŋ aiǧyrlary men özımızdıŋ qazaq jylqylaryn budandastyrudan şyqqan. Jäne köpşılık bıle qoimaityn mal – adai jylqysy.
Adai jylqysy – türıkmen jylqysynyŋ aiǧyryn qazaq bielerıne sala otyryp, şyǧarylǧan myqty jylqy. Onyŋ atap ötetın erekşe qasietı – teŋız suyn ışetındıgı. Jer jüzınde tūzdy sudy ışetın bırde-bır mal joq. Bızde bar.
Olardyŋ tūqym beru erekşelıgı eskerusız qalmauy kerek. Eger bız elımızde asyl tūqymdy jylqy ösıruge män bersek, şetten mal etın tasyp äure bolmaityn edık. Öz basym şetelden mal etın tasu jäne şeteldık mal basyn äkeluden görı, jergılıktı ortada klimatqa beiım jaǧdaida osy şarualardy atqaru qajet. Būl rette otandyq käsıp ielerınıŋ jūmys ısteuıne mümkındık berılgenı jön.
Jylqyǧa institut ta būiyrmaǧan
Elımızde jylqy şaruaşylyǧyna qatysty soŋǧy kezderı şeşılmei jürgen taǧy bır özektı mäselelerdıŋ bırı – būl osy salany zertteuge qatysty arnaiy instituttardyŋ bolmauy.
Üsen AMANBAEV, ekonomist-ǧalym:
– Elımızde jemşöp instituty, balyq şaruaşylyǧy, qūs şaruaşylyǧy, mal şaruaşylyǧy instituttary bar. Bıraq jylqy şaruaşylyǧyn zertteuge qatysty jekelegen institut būiyrmaǧan. Jylqy şaruaşylyǧyn zertteu sol mal şaruaşylyǧy instituttarynyŋ enşısınde bolǧanymen, bügınde būl salanyŋ köleŋkede qalyp qoiǧany ras. Jylqy şaruaşylyǧymen jekelegen käsıp ielerı ainalysyp, özdıgımen būl salaǧa jan bıtırgen bolyp jür. Bıraq būl sala memlekettık qoldaudy qajetsınedı. Sondyqtan jylqy şaruaşylyǧyn zertteitın arnaiy ortalyqtar aşyluy kerek. Aŋǧarǧanǧa qazırde älemdık tūrǧyda jylqy etıne sūranys artyp barady. Al bız ışkı sūranysty tolyq qamti almai otyrmyz. Endı kelıp syrttan soǧym aldyramyz dep arqany keŋge salamyz. Künı erteŋ sol syrttan keletın soǧym qazaqty jarylqasyn ba?! Ol soǧymnyŋ gendık sapasyna, taǧamdyq qūnarlylyǧyna kım kepıldık beredı? Özgeler qazaqqa jaqsysyn bere me? Künı erteŋ syrttan jylqy etı ene qalsa, onyŋ sapasyn tarazylap, süzgıden ötkızıp otyratyn da osy ıspettı instituttar boluy kerek. Sondyqtan bızdıŋ tiıstı oryndar osy mäselege nazar audarsa deimın.
Tüiın
Sonymen mamandarymyz söz etkendei, jylqy şaruaşylyǧyna nazar audaratyn kezeŋ äldeqaşan jettı. Olai etpesek, bızdıŋ osy uaqytqa deiın «qymyz ben şūbatymyz arqyly älemdık brend jinaimyz», «kübı toly qymyzymyzben qadırımızdı asqaqtatamyz» degenımız qūr nauqanşyldyq bolmaq…Būǧan qosa, «qazaqtyŋ qany – qymyzdan, jany etten jaralǧanyn» eskersek, şynymen de syrttan soǧym äkelıp nemese qystyq soǧymnan qazaqty şektep mal basyn ösıre almasymyz taǧy anyq. Eger bolaşaqta jylqy şaruaşylyǧyn örkendetıp, salaǧa qatysty olqylyqtardyŋ ornyn toltyrǧymyz kelse, mamandar tarapynan aitylǧan joǧarydaǧy ūsynystarǧa den qoiǧanymyz jön.
Qarlyǧaş ZARYQQANQYZY,
«Alaş ainasy».