Qymyzdy – Germaniiadan, qazyny Kanadadan tasityn küige tüskenımız be?

2669
Adyrna.kz Telegram
https://adyrna.kz/content/uploads/2016/02/23488afadc9998f5f42c75c489bb0ea3-960x500.jpg?token=58c944b7df841cffa30ac98930b8ac42

Künı keşe Kanadanyŋ azyq-tülık inspeksiiasynyŋ  direktory Luiza Karer Keden odaǧy elderıne jylqy etın tasymaldauǧa yqylasty ekendıkterın jetkızdı. Qazırde būl ūsynysqa bırınşı bolyp Qazaqstan tarabynyŋ qyzyǧuşylyq tanytyp otyrǧany belgılı boldy. Sol-aq eken, elımızdegı bıraz qauym «Qazaqtyŋ dastarqanynan kanadalyq jylqy etı oryn alsa, öz önımımız ögeisıp qalady» dep örekpıp otyr. Jalpy derekke jügınsek, bügınde bızdıŋ elımızde 1,5 mln bas jylqy bar. Jan basyna şaqqanda jyl­qy etı elımızdegı ärbır adamǧa 4 kelı 300 gramnan tiedı. «2015 jylǧa deiın būl körsetkıştı 9 kelıge jet­kızu josparda bar. Sondyqtan keleşekte bız ar­zan ärı tättı jylqy etımen ışkı naryqty tolyq qana­ǧat­tandyramyz desek,  şetelden elımızge keletın ırı qa­ra malynyŋ baǧdarlamasy odan ärı jüzege asuy qa­jet», – desedı mamandar.

Söitıp, bırqatar mamandarymyzdyŋ paiym­da­uyn­şa, şetelden mal basyn jäne et önımın tasy­mal­dau eldegı jylqy malynyŋ ösuıne, önuıne airyq­şa jaǧ­dai tuǧyzbaq. «Osy ürdıs arqyly otandyq mal ba­sy­nyŋ şyǧynyn azaityp, onyŋ ösımıne mümkındık be­rıl­mek»  deidı sarapşylar. Alaida, qaisybır qa­uym­nyŋ pıkırınşe, mäselenı şeşudıŋ tetıgı bır būl emes.

Jedeldetıp damytu baǧdarlamasy qajet

Negızınen, sala mamandary bızdıŋ osy uaqytqa deiın tek siyr etınıŋ eksporty men importyna ǧana tereŋırek män berıp kelgenımızdı, al jylqy şaruaşylyǧy men qoi şaruaşylyǧy älı künge deiın qaltarysta qalyp kele jatqanyn jasyrmaidy.  Būl rette, mamandardyŋ denı elımızde qalyptasqan jylqy şaruaşylyǧynyŋ negızı baryn, ony ärı qarai damytuǧa mümkındıktıŋ molyn alǧa tartuda.

Baqtiiar SADYQ, auyl şaruaşylyǧy ǧylymynyŋ doktory, professor:

– Bız Europada emes, asa ülken 188 million gek­tar auylşaruaşylyq jaiylymy bar Qazaqstanda tūramyz. Bırde-bır elde mūndai jaiylymdyq jer joq. Al bızde osyndai mümkındık bola tūra, osyny qalt jı­berıp aldyq.  Jylqy şaruaşylyǧy asa bap tal­­ǧa­mai­dy. Qorany da, kömır men gazdy da qajet et­peidı. Qy­sy-jazy bırdei üiırımen jaiylady. Äri­­ne, se­lek­siialyq jūmystar jürgızıluı qajet, qosymşa jem kerek. Bır­aq qai kezde bolsyn adam densau­ly­ǧyna jylqy etı siyr etınen ekı ese paidaly. Onyŋ üstıne, bızdegı jyl­qy etınıŋ sapasy älemdık tūrǧyda joǧary ekenı ǧy­lymi däleldengen. Söite tūra, bızde jylqy şar­ua­şylyǧyna nazar audaryl­mai­dy. Elımızde ırı qara ma­lyna kömek bölınıp jatyr da, al jylqy şarua­şy­lyǧy kenjelep tūr. Sondyq­tan bızge qarap otyr­mai, jylqy şaruaşylyǧyn je­del­detıp damytu baǧ­dar­lamasyn jasau  qajet. Būl müm­kındıktı oryndy paida­lanuǧa qol ūşyn tigızedı.

Asyltūqymdy jylqy ösıruge jaǧdai jasau qajet

Abzalynda, «baǧdarlama öz aldyna, aldymen asyltūqymdy jylqy malyn ösıruşılerge jaǧdai jasau qajet» desken mamandar elımızdegı  1,5 mln bas jylqynyŋ tek 3,5 paiyzy ǧana asyltūqymdy ekenın, örkeniettı elderde būl körsetkış kemınde 10 paiyzdy qūrauy kerektıgın, demek, būl salada mül­dem kenjelep qalǧanymyzdy alǧa tartuda.  Mäselen, būǧan qatysty derekterdı mysal etsek, 1999-2000 jyl­dary elımızde asyltūqymdy jylqynyŋ kör­setkışı 1 paiyzdy  qūraǧan. Araǧa 10 jyl salyp, būl me­jenı 3,5 paiyzǧa köterıppız. Mamandar «2020 jyl­ǧa deiın asyltūqymdy jylqy ösırudı 10 paiyz­dyq mejege  jetkızbesek, bäsekege qabıletsız bolaty­ny­myz anyq» degendı aşyp aituda.

Mäken TOIŞYBEKOV, mal şaruaşylyǧy ǧylymynyŋ doktory, professor:

– Jylqyǧa qatysty söz eter bolsaq, qazır bızde düniejüzınde joq ettı, qymyzdy mūǧaljar tūqymy bar. Altai öŋırınde, Öskemen jaqta qaby jylqysy bar. Būl tūqym orystyŋ auyr jük tasuşy jyl­qysynyŋ aiǧyrlary men özımızdıŋ qazaq jylqylaryn budandastyrudan şyqqan. Jäne köpşılık bıle qoimaityn mal – adai jylqysy.

Adai jylqysy – türıkmen jyl­qy­synyŋ aiǧyryn qazaq bielerıne sala otyryp, şyǧarylǧan myqty jylqy. Onyŋ atap ötetın erekşe qasietı – teŋız suyn ışe­tındıgı. Jer jüzınde tūzdy sudy ışetın bırde-bır mal joq. Bızde bar.

Olardyŋ tūqym beru erekşelıgı eskerusız qalmauy kerek. Eger bız elımızde asyl tūqymdy jylqy ösıruge män bersek, şetten mal etın tasyp äure bolmaityn edık. Öz basym şetelden mal etın tasu jäne şeteldık mal basyn äkeluden görı, jergılıktı ortada klimatqa beiım jaǧdaida osy şarualardy atqaru qajet. Būl rette otandyq käsıp ielerınıŋ jūmys ısteuıne mümkındık berılgenı jön.

Jylqyǧa institut ta būiyrmaǧan

Elımızde jylqy şaruaşylyǧyna qatysty soŋǧy kezderı şeşılmei jürgen taǧy bır özektı mäselelerdıŋ bırı – būl osy salany zertteuge qatysty arnaiy instituttardyŋ bolmauy.

Üsen AMANBAEV, ekonomist-ǧalym:

– Elımızde jemşöp instituty, balyq şaruaşylyǧy, qūs şaruaşylyǧy, mal şaruaşylyǧy instituttary bar. Bıraq jylqy şaruaşylyǧyn zertteuge qatysty jekelegen institut būiyrmaǧan. Jylqy şaruaşylyǧyn zertteu sol mal şarua­şylyǧy instituttarynyŋ enşısınde bol­ǧanymen, bügınde būl salanyŋ kö­leŋkede qalyp qoiǧany ras. Jylqy şarua­şyly­ǧymen jekelegen käsıp ielerı ainalysyp, özdıgımen būl salaǧa jan bıtırgen bolyp jür. Bıraq būl sala mem­lekettık qoldaudy qajetsınedı. Sondyqtan jylqy şaruaşy­lyǧyn zertteitın arnaiy ortalyqtar aşyluy kerek. Aŋǧarǧanǧa qazırde älemdık tūrǧyda jylqy etıne sūranys artyp barady. Al bız ışkı sūranysty tolyq qamti almai otyrmyz. Endı kelıp syrttan soǧym aldyramyz dep arqany keŋge salamyz. Künı erteŋ sol syrttan keletın soǧym qazaqty jarylqasyn ba?! Ol soǧymnyŋ gendık sapa­syna, taǧamdyq qūnarlylyǧyna kım kepıl­dık beredı? Özgeler qazaqqa jaqsysyn bere me? Künı erteŋ syrttan jylqy etı ene qalsa, onyŋ sapasyn tarazylap, süzgıden ötkızıp otyratyn da osy ıspettı instituttar boluy kerek. Sondyqtan bızdıŋ tiıstı oryndar osy mäselege nazar audarsa deimın.

Tüiın

Sonymen mamandarymyz söz etkendei, jylqy şaruaşylyǧyna nazar au­daratyn kezeŋ äldeqaşan jettı. Olai etpesek, bızdıŋ osy uaqytqa deiın «qymyz ben şūbatymyz arqyly älemdık brend jinaimyz», «kübı toly qymyzymyzben qadırımızdı asqaqtatamyz» degenımız qūr nauqanşyldyq bolmaq…Būǧan qosa, «qazaqtyŋ qany – qymyzdan, jany etten jaralǧanyn» eskersek, şynymen de syrttan soǧym äkelıp nemese qystyq soǧymnan qazaqty şektep mal basyn ösıre almasymyz taǧy anyq. Eger bolaşaqta jylqy şaruaşylyǧyn örkendetıp, salaǧa qatysty olqylyqtardyŋ ornyn toltyrǧymyz kelse, mamandar tarapynan aitylǧan joǧarydaǧy ūsynystarǧa den qoiǧanymyz jön.


Qarlyǧaş ZARYQQANQYZY,

«Alaş ainasy».

Pıkırler