Ötemıs MAHANOV, «Däulet» şarua qojalyǧynyŋ direktory:
Qazaqtyŋ qymyzy men qymyranyna, qazy-qartasy men jal-jaiasyna jeter däm bar ma, şırkın?! Ötken jeksenbı künı «Sarjailau» qymyz ortalyǧynyŋ direktory, ūlttyq öner janaşyry Ahmetbek Nūrsila bastap, öner zertteuşısı, änşı Erlan Töleutai, jas tarihşy, jurnalist Ardaq Berkımbailar qostap, Almaty oblysyna qarasty Aqşi auylyna sapar şekken edık. Aqşide «Däulet» şarua qojalyǧyn qūryp, 150 tüie, 150 jylqy asyrap, şaǧyn käsıppen ainalysyp otyrǧan Ötemıs qariianyŋ törınde, ūlttyq taǧamdar qoiylǧan aq dastarqan üstınde äŋgımenıŋ de, ännıŋ de dämdısı aityldy. Soŋyra kökıregı şejırege toly qariia Ötemıs Mahanovpen tüie maly men qymyran turasynda az-kem sūhbattasqan bolatynbyz.
– Būryn tüie malyn baǧyp körmegenge ūqsaisyz. Tüie asyrauyŋyzǧa ne sebep boldy?
– Rasynda, men erterekte tüiemen ainalyspaǧan edım. Jylqy malyn köpten ösırgenım ras. Qyr-syryn da jaqsy bılemın. Tüie baǧudy qolǧa aluyma Aqşide tūratyn Abai esımdı azamat türtkı boldy. Abaidyŋ üiıne baryp, qymyran ışıp tūratyn edım. Ol bır sözınde «bır tüieden ai saiyn 60 myŋ teŋge tabamyn» dep qaldy. Qazır bır jıgıttıŋ jalaqysy 60 myŋ teŋge bola ma, bolmai ma? Almatyǧa baryp jūmys ıstegen adamnyŋ jatyn orny, ışıp-jemı, kiım-keşegımen-aq ailyǧynyŋ tamtyǧy da qalmaidy. Osy şaruadan auylda otyryp-aq, tabysqa belşeden batuǧa bolatynyn tüisınıp, tüie ızdei bastadym. 2007 jyldan berı osynau ıspen şūǧyldanyp kelemın. 150 bas tüiem bar. Byltyr 30 tüie sauǧan edım, biyl sauylatyn bastyŋ sany 40 tüiege jetıp qaldy. Bügınde qol astymda 10 şaqty adam jūmys ısteidı. Olardyŋ tūraqty jalaqysynan bölek, jatyn ornyn, ışıp-jemın tolyqtai moinyma alyp otyrmyn.
– Şūbat qūramynda adam aǧzasyna öte paidaly därumender köp dep jatady…
– Jylqy, siyr malyndai emes, tüienıŋ jeitın şöbı basqa. Sondyqtan onyŋ sütı de erekşe bolyp keledı. Tüie jide, jyŋǧyldyŋ gülderın, qarataldyŋ basyn, tıken, jantaq şöpterın azyq etedı. Şūbatty ışken adamnyŋ qarny da aşpaidy. Ol – ärı susyn, ärı tamaq. Qymyrannyŋ maŋyzdylyǧy, mailylyǧy joǧary. Iş qūrylystary auyratyn adamdarǧa būl – myŋ da bır em. Äsırese asqazan jarasyna şipaly. Osy dertpen auyrǧan talai adamnyŋ şūbattan jazylyp ketkenın öz közımmen körgenım bar. Sosyn taǧy adamnyŋ immunitetın köteredı. Öz basym künıne bır litrdei qymyran ışıp alamyn. Sosyn toq bolyp jüremın. Tüienı baǧu da jeŋıl. Tabiǧatynan şydamdy januar. Aiaǧy da ūzyn. Örıske tez baryp, tez toiynady. 15-20 şaqyrym jerge jaiylyp baryp qaitu tüiege būiym emes. Suyqqa da, şölge de tözımdı. Paidasy da mol. Tüienıŋ jünın de ötkızemız. 1 kelısın myŋ teŋgeden satamyz.
– Tüieler de öz ışınde tür-türge bölınedı emes pe?! Olardyŋ özara aiyrmaşylyqtaryn aityp berseŋız.
– Aruananyŋ sütı mol bolsa, aiyr tüienıŋ sütı azdau bolady. Bıraq aiyr tüienıŋ sütı qūnarlyraq. Aruana negızınen 7-8 litr, al keibıreulerı tıptı 10 litrge deiın süt beredı. Bır tüie künıne 2 myŋ teŋge tabys äkeledı eken. Tüie ūstaimyn deitın jūrt bolsa, quanamyn. Qolymnan kelgen aqyl-keŋesımdı aiamaimyn. Keiın olar tüie baǧuda bır jaŋalyq aşatyn şyǧar. Sol jaŋalyqtyŋ paidasyn men de köremın ǧoi. Bızge qyzǧanyştyŋ qajetı joq. Jastar mal baǧudyŋ jaŋa täsılın tapsa, ony men de igerıp, ortaq igılıkke jūmsarmyz dep oilaimyn.
– Aiyr tüie kezınde köbıne köşı-qonǧa paidalanylǧan körınedı…
– Aiyr tüie – taza qazaqtyŋ maly. Köşı-qon kezınde üiır-üiır jylqysy bar bailardyŋ özı üiınde tüie ūstaityndarǧa künı qaraǧan körınedı. Jalǧyz tüienı köşıp aluǧa paidalanu üşın jalǧa alu qūny retınde bır jylqy berıp, qajetıne jaratady eken. Auyr jük tasymalyna yŋǧaily tüie sol uaqytta bügıngı jük kölıkterıne teŋestırılgen tärızdı.
Bızdıŋ baǧyp jatqan tüielerımızdıŋ tüp-törkını – Türkımenstan. Keŋes ükımetı tūsynda «Merkur» degen firma osy tüielerdıŋ tūqymyn Almaty maŋyna aldyrypty. Keiın äjeptäuır köbeigenge ūqsaidy. Artyqşylyǧy: öte süttı.
Tüie sütınıŋ negızgı atauy – qymyran, qystygünı şūbatylyp tūratyn kezın ǧana şūbat deidı emes pe?! Osy qymyrannyŋ qadırıne jetpei jürgen jaiymyz bar. Nasihaty tömen.
– Mal baǧudyŋ da maşaqaty şaş etekten. Tört tülık, onyŋ ışınde tüie malynyŋ dūrys kütımdı, baǧyp-qaǧudy qajet eterı beseneden belgılı. Būl jūmystyŋ özındık qūpiialary da bar şyǧar?..
– Paidasyn körıp otyrǧannan keiın maşaqatynan nesıne qaşaiyq?! Bıraq adam öz şamasyn bıluı kerek. Myŋnan astam tüie baǧamyn dep, maldyŋ obalyna qalyp jatqandardy da bılemız. Eseptı kütımı joq, kün sanap qyrylyp jatqan tüiege qarap, ışım aşidy. Malǧa jem-şöbın tauyp berıp, baǧyp-qaqpasaŋ, jaǧdaiyn jasamasaŋ, dūrys önım beredı dep aita almaimyn. Bes jyldyŋ ışınde tüie baǧudyŋ jai-japsaryn igerıp qaldym. Qazır bılgenımdı özgelerge üiretıp jürmın.
– Jylqy baqqannan tüie ösırgen tiımdırek dep qaldyŋyz bır sözıŋızde. Osy pıkırıŋızdı tarqata tüsseŋız…
– Özım talai jylqy joǧaltqan adammyn. Byltyrdyŋ özınde 21 qylqūiryǧymdy aidap kettı. 1991 jyly 49 bas jylqymdy ūrlatyp alǧan kezım bolǧan. Qazır 150-dei jylqy ūstaimyn. Qystai sonyŋ artynan jüremın. Tüie tünde jaiylymǧa şyqpaidy. Jylqy kündız-tünı jaiylady. Ony tünde qoraǧa qamap qoisaŋ, qūlynyn tastap qoiady. Tüie bır siyrdan artyq şöp jemeidı. Öte toiymdy januar. Denesı ülken bolǧanymen, jylqydan ekı ese az qorektenedı. Tez toiynady da, üirengen qorasyna qaityp keledı.
– Ūldaryŋyz äke jolyn jalǧastyryp jatyr ma?
– Ülken ūlym Qairatqa Ūzynaǧaş jaqtan qymyzhana aşyp bergenmın. Sonda özı sauylatyn 15 bie ūstaidy. Kelesı ūlym Talǧat ta menıŋ qolymda jylqy şaruaşylyǧyn käsıp etken. Bazarǧa barǧan qymyz būzylady. Oǧan äbden közımız jettı. Sol sebeptı qymyzdy bazarǧa jetkızbei ötkızuge tyrysamyz. Öitkenı taiaqtyŋ bır ūşy bızge tiedı. Ötkızetın adamdarymyzǧa ünemı eş närse qospauyn ötınemız.
Arman ÄUBÄKIR
