Türık halyqtary örkenietı muzykasyndaǧy eŋ maŋyzdy aspap – dombyra men qobyz. Qobyz dalanyŋ saryny bolsa, dombyra sol dalany erkın kezgen türık qandy halyqtardyŋ jüregınıŋ ünı, tūlparynyŋ dübırı. Osy kielı önerdı qalpyn būzbai saqtap qalǧan, sarynyn sar jeldırıp, tūrmys-tırşılıgımen bıte qainatqan qazaq ūlty bolsa kerek. Qazaq üşın qara dombyranyŋ ünı ananyŋ äldiı ıspettı.
Ana tılınde söilemei, özge örkeniettıŋ öŋeşıne jūtylyp ketken älde kım araǧa jyldar salyp, dombyra ünın esti qalsa, alpys ekı tamyryndaǧy qany kenetten tulap ala jöneledı. Būndai jaǧdai bolatynyn ana tılın bılmei, ata dästürınen ūzaq ketken talai qandastyŋ auzynan estıdık.
Bügınde qazaq qana emes, Köktürıktıŋ qai balasy bolsa da jiı tyŋdap jürgen «Dombyra» atty bır än bar. Tyŋdai qalsaŋ tūla boiyŋdy myŋ-million qūmyrsqa jürıp ötkendei şymyrlatady. Auyzdyǧyn qarş-qarş şainaǧan düldül mınıp, qūryş sauyt kiınıp, bolat sadaq asynyp apaitös qypşaq dalasyn endei şapqyŋ keledı. Tıptı ol ändı alty ǧasyrdan berı otyryqşylyqqa äbden üirengen türık halqynyŋ bilık partiiasy – AQ partiia (Ädılet jäne damu) 2014 jylǧy sailaudaǧy partiialyq nasihatyna da qoldandy. Sebebı dombyra ünı de, ännıŋ sözı de qūdırettı edı.
Dombyra änın Türkiiada Qazaqstandyq retınde tanystyrylyp jürgen Noǧai qandy Arslanbek Sūltanbekov şyǧardy jäne özı bes jyldan berı sol ändı oryndap jür.
Ömırderek Arslanbek Sūltanbek – 1965 jyly, 23 säuırde Qaraşai-Cherkes respublikasynyŋ Noǧai audany, Erkın-Halyq (Erkin-Halk) auylynda tuǧan. Klassikalyq gitara boiynşa arnauly muzykalyq bılımı bar. 1989 jyly Noǧai Tünder (“Nogay Keşeler”) atty alǧaşqy CD albomyn şyǧarǧan. Osy jyly Bardovskii festivalınde bırınşılık alyp, Qaraşai-Cherkes respublikasynyŋ ūlttyq änşısı boldy. 1994 jyly «Respublikanyŋ eŋ tamaşa dauysy» daŋqyn aldy. 1997 jyly Peterburgta «Noǧai elı» atty ekınşı CD albomyn şyǧardy. Osy jyly Mäskeude ötken Türık halyqtarynyŋ festivalınde «Festival änı» nominasiiasyn ielendı. Ol, Asan qaiǧynyŋ, Orta ǧasyrlardaǧy Qazaq-Noǧai jyraulary – Qaztuǧan Süiınışūlynyŋ, Dospambet Azaulynyŋ, Şalkiız Tılenşıūlynyŋ keibır şyǧarmalaryna küi qosyp, ruhyn qaita tırılttı. Arslanbek qaida jürse de «Men noǧai halqynyŋ balasymyn» degen sözdı auzynan tastaǧan emes.– Alyp jatqan marapatyŋyz qūtty bolsyn, aǧa, Türkiiada jiı bolasyz ba? Mūndaǧy eldıŋ sızge degen qūrmetı qalai? – Türkiiaǧa alǧaş ret Daǧystan noǧailarymen bırge 1998 jyly keldım. Keludegı maqsatymyz – jergılıktı noǧailardy köru edı. Olarmen tanysyp, tegı bızden şyqqan noǧai ma, qaidan kelgen noǧailar ekenın zertteu bolatyn. Bız alǧaş kelgende bılgenımız, jergılıktı noǧailar Reseidegı noǧailardai emes, rularyn bılmeidı. Bıraq, kım qai ordaǧa kıretının bıledı. Mūndaǧy noǧailar – Jemboilyq ordasy, Jetısan ordasy, Jetışköl (Jetısköl) ordasy dep, şyqqan ordalaryn bıledı eken. Mysaly, Jemboilyq ordasy Jem özenı boiynan ketken Noǧailar. Qai jerde tanyssaŋ da şyqqan ordasyn sūrasady eken. Arasynda taŋba boiynşa bölınetınder de boldy. Bızdı babalarynyŋ mazarlaryna aparyp, ondaǧy taŋbany da körsettı. Türkiiada jiı bolamyn, türık elıne rahmet, qaşanda tübı bır tuǧan türık elımız dep ystyq yqylas körsetedı. Türıkşıldık, jauyngerlık ruhtaryŋ myqty dep joǧary baǧalap jatady. Partiialarynda, sportta äsıre fanatizmı bolsa da, Anadolydaǧy aǧaiyn bızderge eşqaşan jat qūşaq körsetken emes. – Sızdı türıkter ǧana emes, noǧaidy eŋ jaqyn bauyry sanaityn qazaqtar da töbesıne köterıp qūrmetteidı. Qazaq elınıŋ bügıngı saiasi kelbetıne qalai qaraisyz? – Qazaq deseŋ, men Allaǧa şükır deimın. Bız elı aiyrylǧan bır halyqpyz. Men Qazaqstanǧa 2003 jyly bırınşı ret bardym. Ol kezde Noǧai taǧdyryna qatty alaŋdaǧan, eldıŋ erteŋınen ümıtım bolmai jürgen adam edım. Sebebı, zaman qysyp bara jatty. Almatyǧa kelgen künımde Qūrmanǧazy orkestrınıŋ konsertı bolyp jatyr eken. Süiıngennen közımnen jasym yrşydy. Halyq bar, qazaq bar dep eŋsem köterılıp, jeŋıldep qaldym. Muzei araladyq, muzeiden qazaq-noǧai tarihy turaly jazulardy körıp, tıpten ruhtandym. Tuǧan elıme kelgendei boldym. Taban tırer jerım osy ǧoi dep arqalanyp aldym. Qatty quandym. Älı de noǧaidyŋ erteŋınen ümıt bar ǧoi dep, jasai beremız ǧoi dep öşkenım jandy. Bız Kavkazda östık. Halyqty jügendei almaisyŋ. Elımız, jerımız ǧana bodan emes, mädenietımız, tılımız de jūtylyp bara jatyr. Kavkazizasiialandyq. Toilarymyzda lezginka bilep kettık. Änderımızge de lezginkanyŋ yqpaly bar. Tüsınbegen adamǧa ol eşteŋe emes. Tüsıngen adamǧa būlar jylaityn jaǧdai. Almatyda jürgenımde köp igı-jaqsymen jolyqtym. Ǧalym kısıler eldıŋ özım älı bılmeitın tarihyn, noǧaidyŋ ötkenın söiledı. Būǧan jüregım örekpi tüstı. «Jas alaş» gazetıne noǧailar turaly «Qazaq tırı bolǧanda noǧai ölmes» degen maqala jazdym. Söitıp üige qaittym. Auylyma kelgende maǧan Mädeniet ministrlıgınen «Ministr Mūhtar Qūlmūhamed maqalaŋyzdy oqydy» dep qoŋyrau şaldy. Qaldyryp ketken albom diskterım bolǧan edı. Ony da tyŋdapty. Söitıp ol kısı menı şaqyrtty. Men 2004 jyly Qazaqstanǧa qaita oraldym. Qazaqstanda «bızde noǧaimyz» dep jürgen tatarlar da bar eken. Ministr maǧan osynda tūryŋyz dep, Prezident orkestrıne jūmysqa aldy. Men sonda jetı jyl jūmys ıstedım. Konsertterde men aitatyn edım: «Maǧan gonorar kerek emes, menı tanystyrǧanda noǧai dep tanystyryŋdarşy» dep. Öitkenı, noǧai da ülken halyq. Bai mädenietke ie. Maǧan Qazaqstanda köp qoldau körsetıldı. Eldıŋ aiaq alysy öte jaqsy. Köp eldıŋ aldyndaǧy elmız. Eldegı saiasi tūraqtylyqty jaqsy baǧalaimyn. – Qazır Reseidegı Noǧai diasporasynyŋ jaǧdaiy qalai? Ūlt retınde qalai ömır sürıp jatyr? – Bız onda diaspora emespız. Diaspora bolsaq, avtonomiiamyz bolar edı. Qazaqtyŋ tarih ǧalymdary bızden kettıŋız dep aityp jatady. Noǧaida qazaqtyŋ naiman, kerei siiaqty rulary bar. Qarasaŋyz, noǧai men qazaq arasynda Hazar teŋızı bar. Eskı kartada bız jasap jatqan aimaq tügel deştı qypşaq dalasyna kırgen. Kommunister kelmei tūryp mädenietımız joiylmaǧan, airandai ūiyǧan el edık. Menıŋ 18 jasymda, Kardenova degen kısı folklor jiyp auylǧa keldı. Ony ertıp, Paşa Kerei degen adamǧa bardyq. Ol kısı 90 jasqa juyqtaǧan, zaŋ salasynda jūmys ıstegen köp bıletın qart edı. Äŋgımesın aityp otyryp, Edıge jyryna kelgende kemseŋdep, bızge qolymen şyǧyŋdar dep işarat jasady, köz jasyn körsetkısı kelmedı bılem, pışesı (qazaq bäibışe deidı, bız pışe deimız) bızdı syrtqa yŋǧailady. Sälden soŋ bızdı qaita şaqyryp: «Menıŋ nege jylaǧanymdy bılesız be?», – dep sūrady? Ol kısı: «Men Qaras ruynyŋ balasymyn (būl ru tūqymymen jyraular bolyp keletın), 1937 jyly Edıge jyryn, basqa da halyqtyq jyrlardy jyrlaityn adamdardy bır tünde jiyp alyp, joq ettı. Suǧa aǧyzdy, atty, şapty», – dedı. Oǧan deiın toilarda, neke oqylǧan kezde mındettı türde Edıge jyry oqylatyn bolǧan eken. Edıgesız toi bastamapty. 1937 jylǧy jaǧdaidan keiın jūrttyŋ jüregı Edıge jyryn aituǧa daualamaityn bolypty. – Noǧai tılınıŋ bügıngı küiı qalai? Tılge lingvistikalyq tūrǧydan qandai qamqorlyq jasalyp jatyr? – Noǧai tılınıŋ haly mäz emes. Stavropolskii krai men Astrahanda qiyn. Qaraşai-Cherkeste tört baiyrǧy ūlt bar. Sonyŋ bırı retınde noǧai tılı mektepterde oqytylady. Şeşenstanda da bıraz qamqorlyq bar. – «Qazaqstan arnaiy baǧdarlama qabyldap, noǧaidy, qaraqalpaqty elge köşırıp aluy kerek. Būl memlekettıŋ nyǧaiuyna jaqsy. Noǧaidyŋ, Qaraqalpaqtyŋ joǧalyp ketpeuın saqtaidy» degen qoǧamdyq pıkır bar? Būǧan ne deisız? – Ärine, būl pıkır jaqsy nietten tuǧan ǧoi. Bıraq, noǧailar eşqaşan, altyn berse de Atamekenınen eşqaida ketpeidı. Bır jaqqa köşu kerek degendı noǧailar estıse üreiı ūşady. Bız zamanynda Noǧai ordasy boldyq qoi. Kartaǧa qaraityn bolsaŋyz, Reseidıŋ Stavropolskii krai, Krasnodarskii krai siiaqty jerlerındegı toponimikalyq jer attary negızınen noǧaişa. Sondyqtan noǧailar babasynyŋ mazary bar jerden eşqaida alystap ketpek emes. Putin jaqynda Voronej qalasyna batyr qala ataǧyn berıptı. Onyŋ sebebı turaly: «1585 jyly Noǧai ordasynyŋ şabuylynan Voronej ben Kursk qalasy qorǧana bıldı» dep tüsındırıptı. Olar tarihty ūmytpau kerek dep Voronejdı batyr qala atady. Voronej qaida, kartany aşyp körıŋız. Mäskeudıŋ tübı ǧoi. Būl noǧailardy moiyndaǧany. Resei alǧaş memleket bolǧanda olarda tek ekı eldıŋ elşılıgı bolypty. Bıreuı Noǧai elşılıgı, ekınşısı Polşa elşılıgı. Basqa elşılık bolmaǧan. Būl resmi qūjattarda saqtauly. Jaiyqtaǧy Saraişyq Noǧai ordasynyŋ resmi astanasy bolǧan. Sarai Berke men Sarai Batudy Ämır Temır būzyp, jermen jeksen ettı de, orny saqtalmai qaldy. Olar qalǧanda tarih bır basqa bolar edı. – Qazır önerıŋızde nendei jaŋalyq bar, bügıngı taŋda nemen ainalysyp jürsız? – Şyǧarmaşylyǧymdy baǧalaityndar üşın Türık düniesı tyŋdaityn bırneşe jaŋa änder bar qorjynda. Men tek noǧaişa jyrlaimyn. Astanada jūmys ıstep jürgenımde, 2005 jyly bır qazaqşa än aittym, patriot änder nominasiiasy boiynşa ötken konkursta ekı nominasiia ūttym. Sol kezde maǧan ministr Qūlmūhamed: «Sen Noǧaişa aita ber, mūnda qazaqşa aitatyndar jeterlık» dedı. Qazaq pen noǧaidyŋ tılınde köp aiyrmaşylyq joq. Köp sözde «İ» men «J» ärıpterınıŋ orny auysyp kelıp otyrady. Noǧaida Myrza degen bolady. Olar qazaqtaǧy Töreler siiaqty. Qazaq handyǧymen de, Astrahan handyǧymen de, Qyrym handyǧymen de solar saiasat jürgızıp otyrǧan. Myrzadan qyz ala almaisyz. Olarǧa noǧaidan eŋ jaqyn jürgenı Qoban noǧailary. Men sol Qoban noǧaiymyn. Äulie Chelebidıŋ jazuynşa, Qoban özenınıŋ boiynda, Eelenchik suymen qosylǧan jerdegı tekşe üstınde Ajy Qala (Ajy Kale) bolǧan eken. Chelebi: «Būl jerde ülken Aq meşıt boldy, janynda medrese, monşa bolǧan. Būl qaladan şyqqan ǧalymdar köp bolypty. Ainalasynda islam şeihtary mazarlary bar» dep jazady. Resei patşalyǧy zamanynda sol meşıttı būzyp, kırpışınen odan 300 metr tömen jerge şırkeu salypty. 200 jyldai tūrǧan şırkeudı kommunizm kelgende būzyp, Qaraşai-Cherkestıŋ parlament üiıne ırge tas etıp qalapty. Byltyr Türkiia prezidentı menı qabyldap, ne qalaisyz dep tılegımdı sūrady. Men sol meşıttıŋ ornyna qaita jaŋǧyrtyp meşıt salyp beruın sūradym. Ol kısı taǧy da, bır meşıttıŋ şaruasy jeŋıl, basqa bır ötınışıŋız bar ma degen soŋ, sol meşıttıŋ janyna kielı jer dep alystan ızdep keletın qonaqtarǧa qonaq üi bolsa dedım. Ol kısıler salyp beremız dedı. Men alty aidan berı osy qūrylysqa rūqsat alu üşın Mäskeuge şapqylap jürmın. Uaqytymnyŋ köbı jolǧa ketıp jatyr. Būiyrsa jaqynda qūrylysy bastalmaq. Sızderdı osy Noǧai topyraǧyna qonaqqa şaqyramyn. Mındettı türde kelıŋızder. – Uaqyt bölgenıŋızge köp rahmet!
Bır ǧana «Youtube» video jelısınde «Dombyra» änı türlı kanaldarmen jalpy sany 15 millionnan astam qaralypty. «Dombyra» änınde aitylǧandai, kielı dombyra ünı «estıgenge oi berıp, jürekterge des berıp» tarihty jalǧai berse deimız.
Nūrǧali Nūrtai, Türkiia,
Dala men qala
https://www.youtube.com/watch?v=yPsUxLLeV1E
«Dombyra» änınıŋ sözı:
Qara qys auylyma kelgende, Ülpıldegen qary jerge tüskende, Dombyramdy alarmyn,
Jürek sazyn şalarmyn Qaiǧyrǧandy eş aitpai.
Dombyra sazyn esken atalar, Maǧynasyn eskergen analar, Estıgenge oi berıp, Jürekterge des berıp, Köz jastaryn aiamai!
Noǧaidyŋ qaiǧysy sansyz künde Batyrlar ūiyqtamaǧan künderde. Jürekterın kötergen, Soǧystarǧa küş bergen Köptı körgen dombyra.
