Tasyn türtıp qalsaŋ, tarihynan syr suyrtpaqtaityn salqar dalamyzdyŋ tösınde tarihi eskertkışter men qorymdar köp. Solardyŋ bırı – Astana qalasynan 120 şaqyrymdai ǧana qaşyqta jatqan «Qūmai» türkılık arheologiialyq–etnografiialyq qorym-eskertkışı. Osy qorymdardy zerttep jürgen ǧalymdar ony Astananyŋ däl ırgesındegı ırı turistık keşenge ainaldyrudyŋ maŋyzy zor ekenın aitady. Öitkenı olar qasiettı qazaq jerındegı örkeniettıŋ bırden üş däuırınen syr şertetındıgımen-aq şeteldık turisterge ǧana emes, bügıngı öskeleŋ ūrpaqqa da qyzyqty boluy tiıs.
Aqmola oblysynyŋ Ereimentau audany Jylandy tau jotasynyŋ etegınde («Būiratau» ūlttyq tarihi saiabaǧyna tiıp tūr) jatqan būl qorym 2009 jyly tabylyp, sodan berıde tarih ǧylymynyŋ doktory, türkıtanuşy Aiman Dosymbaevanyŋ jetekşılıgımen qazylyp, jan-jaqty zerttelıp keledı. Qūmai özenınıŋ sol jaǧalauyndaǧy alqapta radiusy 3-7 şaqyrym aumaqta jatqandyqtaryna bailanysty mūndaǧy qorymdar ǧylymi ainalymǧa da osy ataumen engen. Al onyŋ qūramynda türkılık ǧūryptaǧy «Qos batyr» tas müsındı türkılık qorşauy, qola däuırıne tän (jerleu qūrylysy) beiıt, türkılık ǧūryptaǧy Qaraǧaily -1, Qaraǧaily-2, Qaraǧaily-3 tas qorşaulary, qola däuırıne tän Qaraǧaily-4 qorymy, «Mūrtty» qorǧandary, ejelgı qonystyŋ orny men tas müsınder, Balyqty-1 qorǧandar toby, sondai-aq ortaǧasyrlyq jerleu qūrylymdary sekıldı asa qūndy eskertkış-jädıgerler bar. Iаǧni qorymdardy topyraqtan arşyp, ǧylymi-zertteu jūmystaryn jürgızu barysy būlardyŋ ärqaisysy bızdıŋ arǧy babalarymyzdyŋ ömır süru saltynan, olardyŋ jetken örkenietınen maǧlūmat beretın, asa qūndy derektı däiekterdıŋ körnektı jiyntyǧy ekenın körsettı. Endıgı jerde osynau qūndy jädıgerlerımızdı aşyq aspan astynda tūrǧan qorym küiınde qaldyrmai, ūrpaqqa körsetıp, önege qylatyn, jatqa körsetıp, tegımızdı tanyttyratyndai ǧylymi-tanymdyq ärı turistık keşenge ainaldyrsaq, igı bolar edı. Osyndai ūly maqsatty ūstanǧan ǧalym Aiman Dosymbaevanyŋ atalǧan qorymdardy ǧylymi zertteu jäne saqtau, memleket qamqorlyǧyna alu tūrǧysynan atqarǧan eŋbegı eren. Ūlttyq mūraǧa janaşyrlyqpen qaraǧan ǧalym aşylǧan barlyq eskertkıştı qūjattandyru, kartografiialyq, topografiialyq syzbalaryn, suretterın tüsırıp, ǧylymi tüsınıktemelerın jazu, Aqmola oblysynyŋ Tarihi-mädeni mūralardy qorǧau jäne paidalanu basqarmasynyŋ esebıne tırketu jūmystaryna mūryndyq boldy.
Arheologiia magistrı, türkıtanuşy Äbdınūr Nūsqabaimen bırge osy eskertkışter turaly tolyqqandy ǧylymi-tanymdyq maǧlūmattar beretın «Qūmai» türıktık arheologiialyq-etnografiialyq keşenı» atty kıtapty jaryqqa şyǧardy. Kıtaptyŋ tūsaukeserınde ǧalym osy eskertkışter qorymyn ırı turistık keşenge ainaldyru boiynşa «Nazarbaev ortalyǧy», Euraziia Ūlttyq universitetı jäne Türkiia Ükımetı janyndaǧy Türık yntymaqtastyq jäne üilestıru agenttıgınıŋ (TIKA) bırlesken jobasynda tanystyrǧan edı. Būl jobanyŋ maŋyzdylyǧy sol, ol – «Qūmai» arheologiialyq – etnografiialyq keşenı» landşaftty mūrajaiy men qazaq –türık halyqaralyq ortalyǧyn qūrudy közdeidı. Eger būl joba ıske asatyn bolsa, söz basynda aitqan Astana maŋynan boi köteretın ırı turistık keşen osy bolmaq. Mysaly, atalǧan eskertkışter qorymyn tarihşy Zeinolla Samaşev tarihi, mädeni jäne turistık keşenge ainaldyrudyŋ maŋyzdy ekendıgın aitady.
Zeinolla SAMAŞEV, tarihşy:
– Būl qorymdy ülken tarihi, mädeni jäne turistık keşenge ainaldyru – bolaşaqtyŋ ısı. Öitkenı būl qorym köne türkı däuırıne jatatyn tas müsınder keşenı bolyp esepteledı. Orta ǧasyrlarda ömır sürgen köne türkı halyqtarynyŋ mädeni damuynyŋ eskertkışterıne jatady. Olar bır jaǧynan beineleu, tas qaşau önerınıŋ körınısterın berse, ekınşı jaǧynan orta ǧasyrlarda ömır sürgen ata-babalarymyzdyŋ tūrmys-saltynan, dıni-nanymynan habar beredı. Solardy zertteuge qajettı material, derekköz.
Rasynda da, keşendı ǧalymdar aityp otyrǧandai deŋgeige jetkızıp, damytuǧa äbden bolady eken. Oǧan osy jobaǧa saraptamalyq qorytyndy bergen QR ŪǦA akademigı, tarih ǧylymynyŋ doktory Orazaq İsmaǧūlovtyŋ pıkırın dälel retınde keltıruge bolady. Osy saraptamalyq qorytyndysynda:
«Qūmai» arheologiialyq – etnografiialyq keşenı» landşaftty mūrajaiy men qazaq –türık halyqaralyq ortalyǧyn qūru özektı jäne ǧylymi oilau, ǧylymi orta üşın öte maŋyzdy, memlekettıŋ äleumettık jäne imidjdık saiasaty salasynan laiyqty oryn alady», – dep tūjyrymdaǧan akademik bolaşaq mūrajaidy ǧylymi ortalyq jäne tarihi qalyptasqan öndırıs tehnologiialaryn vizualdy türde qalpyna keltıretın zerthana retınde paidalanuǧa bolatynyn aitypty.
Orazaq İSMAǦŪLOV, QR ŪǦA akademigı:
– Atap aitsaq, Qazaqstan aumaǧynda qola däuırınen berı üzdıksız qoldanylyp kele jatqan ejelgı metallurgiia daǧdysy, dästürlı qolönerdıŋ köptegen türlerı, keramikalyq, zergerlık, bylǧary, mata būiymdary men qaru ülgılerın jasau sekıldı älemdık täjıribede analogy bar mūralardy saqtau jönındegı avtorlardyŋ ideiasy halyq arasynda qyzyǧuşylyq tudyrady jäne jastardy tärbielep, oqytuda maŋyzy öte zor.
Al endı atalǧan joba jönınde bergen qorytyndysynda Helsinki universitetınıŋ (Finliandiia) älemdık mädeniet kafedrasynyŋ klassikalyq arheologiia dosentı doktor Zbignev T. Fiema: «Būl – Qazaqstannyŋ mädeni mūralarynyŋ ekspozisiialary negızınde turizmdı damytu men mūrajaitanu, etno-arheologiiany ǧylymi-zertteu tūrǧysynan innovasiialyq tūjyrymdardy qamtyǧan öte ambisiialyq jäne körnektı joba», – dep baǧalapty. Soǧan orai, ol būl keşendı josparly damytudyŋ şeşuşı tetıgı qarjylandyru mäselesıne tıreletının de meŋzegen. «Öitkenı būl joba Qazaqstan auqymynda, tıptı Ortalyq Aziia öŋırınde bıregei keşenge ainaluy mümkın», – deidı Z. T. Fiema.
Bügıngı qazaq dalasy älemdık örkeniettıŋ oşaǧy bolǧanyn aiǧaqtaityn asyl qazynamyz aşyq aspan astynda jel men jaŋbyrǧa müjılıp, joǧala bermek. Olarmen bırge adamzattan alǧaş bolyp asaudy juasytyp, temırden tüiın tüigen, berıde törtkül dünienı tıtıretken babalarymyzdyŋ asyl ruhy da öşpesın desek, ūrpaqqa mysal eter könenıŋ osyndai közderın saqtauǧa jūmylǧanymyz jön-aq.
Arheologiia magistrı, türkıtanuşy Äbdınūr Nūsqabaimen bırge osy eskertkışter turaly tolyqqandy ǧylymi-tanymdyq maǧlūmattar beretın «Qūmai» türıktık arheologiialyq-etnografiialyq keşenı» atty kıtapty jaryqqa şyǧardy. Kıtaptyŋ tūsaukeserınde ǧalym osy eskertkışter qorymyn ırı turistık keşenge ainaldyru boiynşa «Nazarbaev ortalyǧy», Euraziia Ūlttyq universitetı jäne Türkiia Ükımetı janyndaǧy Türık yntymaqtastyq jäne üilestıru agenttıgınıŋ (TIKA) bırlesken jobasynda tanystyrǧan edı. Būl jobanyŋ maŋyzdylyǧy sol, ol – «Qūmai» arheologiialyq – etnografiialyq keşenı» landşaftty mūrajaiy men qazaq –türık halyqaralyq ortalyǧyn qūrudy közdeidı. Eger būl joba ıske asatyn bolsa, söz basynda aitqan Astana maŋynan boi köteretın ırı turistık keşen osy bolmaq. Mysaly, atalǧan eskertkışter qorymyn tarihşy Zeinolla Samaşev tarihi, mädeni jäne turistık keşenge ainaldyrudyŋ maŋyzdy ekendıgın aitady.
Zeinolla SAMAŞEV, tarihşy:
– Būl qorymdy ülken tarihi, mädeni jäne turistık keşenge ainaldyru – bolaşaqtyŋ ısı. Öitkenı būl qorym köne türkı däuırıne jatatyn tas müsınder keşenı bolyp esepteledı. Orta ǧasyrlarda ömır sürgen köne türkı halyqtarynyŋ mädeni damuynyŋ eskertkışterıne jatady. Olar bır jaǧynan beineleu, tas qaşau önerınıŋ körınısterın berse, ekınşı jaǧynan orta ǧasyrlarda ömır sürgen ata-babalarymyzdyŋ tūrmys-saltynan, dıni-nanymynan habar beredı. Solardy zertteuge qajettı material, derekköz.
Rasynda da, keşendı ǧalymdar aityp otyrǧandai deŋgeige jetkızıp, damytuǧa äbden bolady eken. Oǧan osy jobaǧa saraptamalyq qorytyndy bergen QR ŪǦA akademigı, tarih ǧylymynyŋ doktory Orazaq İsmaǧūlovtyŋ pıkırın dälel retınde keltıruge bolady. Osy saraptamalyq qorytyndysynda:
«Qūmai» arheologiialyq – etnografiialyq keşenı» landşaftty mūrajaiy men qazaq –türık halyqaralyq ortalyǧyn qūru özektı jäne ǧylymi oilau, ǧylymi orta üşın öte maŋyzdy, memlekettıŋ äleumettık jäne imidjdık saiasaty salasynan laiyqty oryn alady», – dep tūjyrymdaǧan akademik bolaşaq mūrajaidy ǧylymi ortalyq jäne tarihi qalyptasqan öndırıs tehnologiialaryn vizualdy türde qalpyna keltıretın zerthana retınde paidalanuǧa bolatynyn aitypty.
Orazaq İSMAǦŪLOV, QR ŪǦA akademigı:
– Atap aitsaq, Qazaqstan aumaǧynda qola däuırınen berı üzdıksız qoldanylyp kele jatqan ejelgı metallurgiia daǧdysy, dästürlı qolönerdıŋ köptegen türlerı, keramikalyq, zergerlık, bylǧary, mata būiymdary men qaru ülgılerın jasau sekıldı älemdık täjıribede analogy bar mūralardy saqtau jönındegı avtorlardyŋ ideiasy halyq arasynda qyzyǧuşylyq tudyrady jäne jastardy tärbielep, oqytuda maŋyzy öte zor.
Al endı atalǧan joba jönınde bergen qorytyndysynda Helsinki universitetınıŋ (Finliandiia) älemdık mädeniet kafedrasynyŋ klassikalyq arheologiia dosentı doktor Zbignev T. Fiema: «Būl – Qazaqstannyŋ mädeni mūralarynyŋ ekspozisiialary negızınde turizmdı damytu men mūrajaitanu, etno-arheologiiany ǧylymi-zertteu tūrǧysynan innovasiialyq tūjyrymdardy qamtyǧan öte ambisiialyq jäne körnektı joba», – dep baǧalapty. Soǧan orai, ol būl keşendı josparly damytudyŋ şeşuşı tetıgı qarjylandyru mäselesıne tıreletının de meŋzegen. «Öitkenı būl joba Qazaqstan auqymynda, tıptı Ortalyq Aziia öŋırınde bıregei keşenge ainaluy mümkın», – deidı Z. T. Fiema.
Bügıngı qazaq dalasy älemdık örkeniettıŋ oşaǧy bolǧanyn aiǧaqtaityn asyl qazynamyz aşyq aspan astynda jel men jaŋbyrǧa müjılıp, joǧala bermek. Olarmen bırge adamzattan alǧaş bolyp asaudy juasytyp, temırden tüiın tüigen, berıde törtkül dünienı tıtıretken babalarymyzdyŋ asyl ruhy da öşpesın desek, ūrpaqqa mysal eter könenıŋ osyndai közderın saqtauǧa jūmylǧanymyz jön-aq.
Aibyn BAQYTŪLY,
Astana, «Alaş ainasy».
