Soŋǧy kezde “Üş jüz alpys eki äulieli Maŋǧystau” degen söz qaidan şyqqan? Sonda Maŋǧystauda sonşama köp äulie jatyr ma? Al solai bolǧan künde, olardyŋ atyn atap, tüsin tüstep beretin adam balasy tabyla ma?” degen sūraq jūrtşylyq arasynda jii aitylyp jürgenin qūlaǧymyz şalyp jür. Tipti būl sözdi kim bolsa sol qazbalap, kez-kelgen otyrystar men jiyndarda äŋgime arqauy etip, osy topyraqta tuǧan azamattardyŋ keibirin qajaǧysy kelgendei syŋai tanytyp, türtinektep otyrǧanynyŋ da kuäsi boldyq. Sol sebepti bügin biz osy taqyrypqa qalam terbep, hal-qaderimiz kelgenşe oi örbitkendi jön kördik.
Jäne ölke tarihyna beijai qarai almaityn öreli azamattardyŋ osy mäselege bailanysty oi-pikirlerin aitularyn sūraimyz.Basy aşyq närse – “qalai deseŋ de, būl – qatyp qalǧan sifr, ony eşqaşan özgerte almaisyŋ. Öitkeni Maŋǧystauda osynşama äulieniŋ jatqany ras. Oǧan küdik-kümäniŋiz bolmasyn!” dep, “aittym – bitti, kestim – üzildi” pikir aituǧa haqymyz joq. Būl – bar bolǧany el auzyndaǧy tirkes, fraza ǧana. Sondyqtan “Sonşama äulieni bas-basyna ūryp, közinen tizgendei kögendep äkelip, sanamalap şyǧatyn sanaly tirşilik iesi bar” dep tūjyrym jasauǧa bolmaidy. Ol mümkin de emes!
Degenmen, būl jaidan-jai aityla salǧan äŋgime de emes. Ony da eskeru kerek. Dana halqymyz dalbasalap, auzyna kelgenin sandalyp, aitarǧa söz tappai qalǧan eşteŋesi joq. Nemese kez kelgen bos bylşylbai, bösteki äŋgimeni jadynda jattap, qadym zamandardan beri, qanşama ǧasyrlar boiy qasterlep, osy künge deiin jetkizbeidi. El sanasy – estigeni men körgenin elep-ekşep, qataŋ syn men qatal talqydan ötkizip baryp, eŋ bir aqiqatqa jaqyn aibozym sözderdi ǧana ūrpaqtan ūrpaqqa ūlastyryp, zamannan zamanǧa, qoǧamnan qoǧamǧa qaimaǧyn būzbai, saf tap-taza qalpynda sary altyndai saqtap, jetkizip otyrǧan. Biz bilsek, būl tirkes Maŋǧystau topyraǧynyŋ qasiettiligin meŋzegen halyq yqylasyn bildiretin, şynaiy sezimge toly şyn jürek tübinen şym jibekşe şiratylyp, süzilip şyqqan sözdiŋ söli, maqaldyŋ mäiegi, qanatty sözdiŋ qany sorǧalaǧan şyndyǧy sekildi. Sondyqtan būl jerde tyrnaq astynan kir izdep, “Sol üş jüz alpys eki äulieni jiktep-jiliktep, sanap ber!” dep sanasyz sūraq qoiyp, iä bolmasa, “Endeşe, onyŋ – ötirik. Üş jüz alpys eki äulie şyn mäninde joq bolsa, būl söz nege aitylǧan? Demek, būl – qyzdy-qyzdymen qymyz işip, qymyranǧa toiyp alǧan äldebireudiŋ jelpinip otyryp, jeligip aita salǧan äŋgimesi” dep, jel sözge erik berudiŋ de qajeti joq. Halyqtyŋ senimi men nanymyn, aruaqtar men äulielerge degen ystyq yqylasyn, qasiet pen kiege degen qaltqysyz köŋilin qadirlep, baǧalai bilgen jön.
Osy oraida biz osydan on bir jyldai būryn jaryqqa şyqqan (al būl kitap onyŋ aldynda 7 jyl būryn, 1993 jyly jazylǧan bolatyn) “Beket ata” atty kitabymyzdyŋ “Üş jüz alpys eki äulieli Maŋǧystau” atty betaşar tarauyna qaitadan oralyp soqqandy jön körip otyrmyz. (Öitkeni odan bergi uaqyt işinde sol kezdegi oi-tūjyrymdarymyz ben közqarasymyz da köp özgere qoiǧan joq).
“…Maŋǧystau sonadaidan tozaŋytqan,
Jüregin talai erdiŋ qobaljytqan…”.
Osy bir el auzyndaǧy eki auyz eski än joldarynda qasietti Maŋǧystaudyŋ Qaroiyn mekendep jatqan üş jüz alpys eki äulieniŋ aruaǧy men sesi atoilap tūrǧan sekildi. “Asyly, Maŋǧystaudyŋ jer kindigi ekeni ras bolar. Üş jüz alpys eki äulie būl ölkeni tekten-tek jerlenip jatqan joq. Bir qasietti bilip jatyr ǧoi” degen būrynǧylardyŋ sözderi būl künderi qai-qaisymyzdy da qasietti Maŋǧystauǧa täu etip, bas iiuge mäjbür etedi.Talantymen talaidy tamsandyrǧan tarlan aqyn Uäiis Qairalapov: …Bastan keşken jortuyl, joryqty köp Aita almaimyn “er halyq qoryqty” dep. Halyq aŋyz qylady “Maŋǧystauda Üş jüz alpys äulie bolypty” , – dep nege tolǧanyp, tolqydy deisiŋ?! Qolpaştaǧanǧa qolq ete tüspeitin, qolqalaǧanda qolyna dombyra almai, şikireiip, şirenip te qalmaityn Qosymbaev Melstiŋ: …Qara jer de tisin maǧan qairasyn, Qasqiǧanda iilmeidi Ai-basym. Ürip-ürip qalamyn ba it bolyp, Üş jüz alpys eki äulie, qaidasyŋ?! – dep alasūrǧanynyŋ astarynda da “aitpai bil” aqiqat, “işiŋ bilsin” iltipat, şyŋyraudaǧy şyndyq jatyr. Birde “üş jüz alpys äulie”, endi birde eki sany üstemelenip, “Üş jüz alpys eki äulieli Maŋǧystau” delinip jürgen halyq auzyndaǧy qanatty sözdiŋ qalai bolǧanda da, qapysy joq. “Atalǧan sannyŋ sanatyna kiretin aruaqtardyŋ aty-jönin alaqanǧa salǧandai etip aiqyn atap, anyq sanap şyqqan adamdardyŋ arǧy-bergi tarihta bolǧandyǧy aian” dep boljauymyzǧa negiz de joq emes. Biraq büginde olardyŋ esimderin jatqa bilip, jatqyzyp-örgizetin kömbeli keude, köregen kisi joqtyǧy taǧy da ras. Qalai ekenin qaidam, bizdiŋ estip-bilgenderimiz ekinşi tirkestiŋ aqiqattyǧyna at bailata beredi. Iаǧni “Üş jüz alpys eki äulieli Maŋǧystau” degenimiz jön şyǧar. Üş jüz alpys eki äulie! Nege tek qana üş jüz alpys eki? Nege bes jüz alpys eki nemese bes äulie emes?! Nege ekenin qyryq birinşi periştemiz Keŋeshan biler, biz bilsek, mūnda bir mūhittai tereŋ syr bar. Halyq qaraptan-qarap “Üş jüz alpys eki äulieli Maŋǧystau” dep aita salmaidy. Anyq kimder ekeni belgisiz, atyn atap, tüsin tüstep berer kisi bolmasa da, būldyr-būldyr būrynǧydan kelip jetken būl sözderdiŋ astarynda astronomiialyq aqiqat, jaǧrapiialyq jalpylyq, önerge tän ölşem, ädebiettik ädipteu, matematikalyq däldik bar. Qazaqşa aitqanda, qasiet bar! “Maŋǧystau tübeginde 362 äulie ömir sürgen” degen söz ras pa? Būl turaly boljamdarǧa qalai qaraisyz?” degen sūraqty 1999 jyldyŋ qaraşa aiynda 60 jasqa tolǧan toiyn atap ötu üşin elge kelgen saparynda äigili jerlesimiz Äbiş Kekilbaevqa qoiǧanymyzda, ol kisi özi tuyp-ösken öŋir – Myrzaiyr-Basqūdyq jerinde tūryp, asyǧys sapar kezi, atüsti bolǧandyqtan, oilanyp-tolǧanyp jatpastan qysqa qaiyryp, bizge bylai dep jauap bergen edi: “Būl turaly boljamdarǧa keler bolsaq, “360 äulie” sözi basy Mekke-Mädinadan bastap, ar jaǧy Sinai tübeginen kele jatqan dästür – “Qūdaidyŋ 360 küniniŋ iesi bar” degennen şyqqan boluy kerek” dep esepteimin. Alǧaşynda Sinaida, onyŋ bergi jaǧynda “Mekke-Mädinanyŋ janynda 360 äulie jatyr” degen esep bolǧan. Bir kezderde är taipanyŋ öziniŋ piri bolǧan. Sol pirlerdiŋ barlyǧy “äulie” dep sanalǧan. Sol dästür barlyq Orta Aziia territoriiasyn mekendegen halyqtar siiaqty bizdiŋ Ūly Tūranǧa da kelip jetken boluy kerek. Bälkim, ol dinnen de būrynyraq jetken boluy mümkin. Keiin taza İslam dini kelgende, sol dästürdi jalǧastyryp äketken. Bizdiŋ İslam dininiŋ erekşe bir türleri bolǧan. Onyŋ eŋ erekşe jetilgen türi – sufizm. Sufizm – Şyǧys filosofiiasynyŋ eŋ ülken tarmaqtarynyŋ biri. Osy aǧymnyŋ jolyna tüsip, Türkistan, Būharadan taraǧan şäkirtter būl ilimdi jer-jerlerge taratqan. Al Maŋǧystauǧa keler bolsaq, Maŋǧystau – sonau pūtqa tabynuşy, kiege tabynuşy zamandardan bastap ülken kieli oryndar ornalasqan jer. Öitkeni Maŋǧystaudyŋ osy jatqan landşafty, jer reŋkiniŋ özi osyǧan itermeleidi. Adam, ejelgi adam özinen küştige, öziniŋ ruhy jeter-jetpesin bilmeitin jerlerge tabynǧan. Şyndyǧynda da, alǧaşqy adamdardyŋ eŋ bir toqyrasqan, ūştasqan jeri – osy Atyrau (Hazar, Kaspii – R.Q.) teŋiziniŋ maŋaiy. Sondyqtan da būl jerlerdegi äulielerdiŋ köbi – sol alǧaşqy adamdar zamanynan bermen qarai kele jatqan kieli oryndar. Sony osy maŋaiǧa soqqan barlyq dinder özderine menşiktep, är jerge özderiniŋ äulielik belgilerin ornatqan. “Maŋǧystaudyŋ oiynda – 360 äulie” söziniŋ ar jaǧyndaǧy eŋ tüpki maŋyzy osyndai” dep esepteimin men. Biraq onyŋ bergi jaǧynda osy jerdi jailap jatqan elderdiŋ barlyǧy, onyŋ işinde bizdiŋ qazaq halqy da osy ölkeni jaulap alu kezeŋinen bastap öziniŋ kösemderin äulie tūtqan. Būl tūrǧydan kelgende, Maŋǧystaudyŋ oiynda şyndap kelgende 360 emes, myŋdaǧan äulie jatuy mümkin..”. Bala şaǧynan bolaşaǧyna jol salyp, elu jyldan astam uaqyttan beri el tarihyn zerdelep kele jatqan kemeŋger Kekilbaevtan asyp biz de eşteŋe aita almaimyz. Desek te, ǧūlama jazuşynyŋ tereŋ bilimdi, parasatty pikirine qosyla otyryp, el işinde jii aitylyp jürgen “Ertede būl jerge sonau Arabiiadan mūsylman dinin taratu maqsatymen 362 şäkirt kelip, jerlenipti. “Üş jüz alpys eki äulieli Maŋǧystau” sözi sodan qalǧan” degen pikir de bar ekenin aita ketkendi jön kördik. Biraq arǧy tegi sol din taratuşy qojalardyŋ tūqymy Ahmethan Omar qajy būl pikirge üzildi-kesildi qarsy bolyp: “Mekke-Mädinadan 362 şäkirt sondai maqsatpen şyqqan künniŋ özinde, barlyǧy birdei bir jerge kelip, şoǧyrlanyp qalyp qoiuy mümkin emes” degen öz oiyn aitty. Tübek tarihynan az-kem habarymyz bar ekeni bolmasa, din tarihynan anau aitqandai tereŋ sauatymyz bolmaǧandyqtan, biz būl pikirge de törelik aita almaimyz. Qalai desek te, Resei men Ündistandy, Parij ben Pekindi jalǧap jatqan Ūly Jibek jolynyŋ altyn-kümis, asyl zattar arqalap şūbyrǧan, tekşe-tekşe teŋ tiegen kieli keruenderin öz üstinen ötkizip jatqan ölkeniŋ, İsantübek, Bozaşy, Tüpqaraǧan atty üş tübekten tūratyn bir tübektiŋ būl da bir – küni büginge deiin kürmeui şeşilmei kele jatqan kürdeli tüiinderiniŋ biri. “Kir juyp, kindik kesken kieli qazyq – atajūrtta jaqsylyǧymen jan bitkenge jarqyn ülgi bolyp ketken atyşuly äulieler arǧy-bergide az ötpegen” desedi. Aqyndardyŋ jüregine alapat şabyt, aqteŋiz tasqyn äkelgen atameken Maŋǧystauda, äiteuir, äulieler äuleti ömir sürip, ösip-önip, örken jaiyp, örbigeni ötirik emes. U.Qairalapovty qaitalap söiletsek, Oilandyryp, oiatyp oi-sanany, Halyq sözi köŋilge oi salady. Qazir de el bireudi qūrmettese, “Ol adam äulie ǧoi” dei salady”, – degendei, ekiniŋ biriniŋ, eldiŋ auzynda aitylyp jürgen “Ölkeden şyǧyp, öner quǧan öreli azamat Äbiş Kekilbaev üş jüz alpys üşinşi äuliemiz bolady” degen qaljyŋy aralas halyq yqylasy, maŋdaialdy azamatyna Maŋǧystau eliniŋ ülken senim bildirip, ümit artuy äste kezdeisoq emes. Mūnyŋ özi tübek jūrty tügel jatqa biletin “Maŋǧystauda üş jüz alpys eki äulie bar” degen nemese “Maŋǧystaudaǧy äulieler sany – 360, qyrda – Beket, oida – Sanazarmen 362” degen qaǧidanyŋ qatesizdigin aiǧaqtai tüsedi. Demek, “Üş jüz alpys äulieli Maŋǧystau” sözi bertinde emes, Beket atanyŋ zamanynan da äride aitylǧan äŋgime boluy kerek. “Üş jüz alpys eki äulieniŋ ūzyn sanynyŋ ūşyǧyna şyǧyp, “mynau, mynau” dep barmaǧyn bügip, sausaqpen sanap bererlik sarabdal köŋil jan joq” ekeni de aqiqat. Eşkim olardyŋ eşqaisysyn aspandaǧy aidy nūsqaǧandai ap-aiqyn etip aityp bere almasy haq. Alaida tanymal tarihşy Serikbol Qondybevtyŋ: “Halyq arasynda aitylyp jürgendei, tübekte 362 äulie ber eken. Mäsele – olardyŋ däl sanynda emes, olardyŋ bar ekendiginde” dep jazǧanyndai, äŋgime olardy tizip jazyp, tin tartyp örgizude emes, bar ekenin moiyndap, basyŋdy iip, baǧalauda emes pe?! Naǧyz äulie qaisysy, naqty kimder ekenin, birneşeuin ǧana atai alǧanymyz bolmasa, biz de bilmeimiz. Äiteuir “Üş jüz alpys eki äulieli Maŋǧystau” degende, aldymen auzymyzǧa Şopan ata, Şaqpaq ata, Qoşqar ata, Qaraman ata, Qaŋǧa baba, Kentti baba, Sūltan Epe (“Sūltan Üfi” dep te jazylyp jür), Sisem ata, Masat ata, Sislam ata, Temir baba, Altyqūlaş äulie, Beket ata, Bekbauly ata, Berdaly äulie, Mäti äulie, Myŋkisi ata, Asar sūpy, Dolan apa, Esenaman, Ūlanaq, Qalyŋ Arbat, Danysman, Aqşora-Beltūran, Qyz äulie, Esmämbet ata, Qalipan, Üştam, Üşqatyn qorymdary, Bala äulie, Baraq äulie, Şilköz äulie, Jalǧyzaǧaş äulie, Qūlbaraq, Qūsşy, Qūrmanaly äulie, Äuetalyq äulie, t.b. ondaǧan qasiet ieleriniŋ attary tüseri anyq. Üş jüz alpys eki äuliege qosyla ma, joq pa – ol jaǧyn biz bilmeimiz (öitkeni, “Üş jüz alpys eki äulieli Maŋǧystau” degen söz būlar ömir sürgen kezeŋnen būrynyraq tuǧan boluy da yqtimal), būǧan aǧaiyndy, tumalas tūlǧalar Ainazar men Sanazar, Kipiia men Kiljan, Nesibek pen Nūrdy da qosyŋyz. Nemese keremettiginiŋ kemi joq Säduaqas baba, Aitqūl ata, Esimqūl esepşiler şe?! Sondai-aq keiin tuǧan, keşe ǧana ötken kisiler Orazmaǧanbet işan, Aidar işan, Tüite ahun, Nūrniiaz ahun, Erjan haziretterdiŋ de äulieliginiŋ kemi joq, būlar da qūr adamdar emes. Būǧan älginde Äbiş aǧamyzdyŋ dualy auzynan şyqqan dūǧadai sözdegi “..onyŋ bergi jaǧynda osy jerdi jailap jatqan elderdiŋ barlyǧy, onyŋ işinde bizdiŋ qazaq halqy da osy ölkeni jaulap alu kezeŋinen bastap öziniŋ kösemderin äulie tūtqan..” degen oiyna den qoiyp, jüzdegen qol bastaǧan kösemder men söz bastaǧan şeşenderdi qosatyn bolsaq, äulieniŋ aldy myŋnan asyp jyǧylyp, ärige ketui mümkin. Qazirgi küni adam jerlengen eski qorymdar men ata-baba qoiymşylyqtarynyŋ bärin halyqtyŋ “äulie”, “äulielik oryn” dep ataitynyn eskersek, sol tūrǧydan qarastyratyn bolsaq, Maŋǧystaudaǧy äulielerdiŋ sany üş jüz alpys eki äulie tügili, üş myŋ äulieden de asyp ketui kädik. Sondyqtan “üş jüz alpys eki äulieli Maŋǧystau” sözine küdikpen qarap, kümän keltiruge de, “ärbir äulieni tizbelep, sanamalap şyǧam” dep, önbeitin isti quudyŋ da keregi joq. Maŋǧystau qanşama ǧasyrlar boiy “üş jüz alpys eki äulieli Maŋǧystau” dep atalǧan jäne solai bolyp qala beredi de. Al onyŋ asqaq baǧasyn tüsirem dep astamşylyqqa baryp, tyraştanudyŋ keregi joq. Odan tük te şyqpaidy. Saiyp kelgende, būl – sol qasietti ölkeni mekendep, jerlenip otyrǧan jergilikti halyqty jäne olardyŋ nanym-senimin, közqarasy men ata dästürin, salt-sanasyn syilamaǧandyq bolyp şyǧady. Al mūndai abyroisyz istiŋ aqyry qaşanda jarǧa jyǧary sözsiz. Qalai bolǧanda da olar (äulieler) – Qūdai bergen qasietiniŋ arqasynda siz ben bizge qaraǧanda Alla Taǧalaǧa bir taban jaqyn tūrǧan erekşe qasiet ieleri. Ony moiyndau kerek. “Bäzbireuler aitty eken, jaǧasyna jarmasty eken” dep, üş jüz alpys eki äulieli Maŋǧystaudyŋ üreii men sūsy, ataǧy men aibyny eşqaşan alasarmaq emes. Endeşe, märtebeŋ mäŋgilik biik bolsyn, üş jüz alpys eki äulieli, qasietti Maŋǧystau!!!
Rahat QOSBARMAQ,
Qazaqstan Jazuşylar odaǧynyŋ müşesi.
«Jas Alaş».
