Abai, Şäkerım, Mūhtar… Ūltymyzdyŋ tölqūjatyna balanǧan osynau ūly esımderımen ünemı qatar atalatyn, egız ūǧymǧa ainalǧan qasiettı meken bar. Ol ūlylardyŋ ölkesı Jidebai. Jidebai qandai jer? Jidebaidy bız qalai tüsınemız? Qasiettı jerdıŋ qadırıne jetıp jürmız be? Älde Jidebai äldekımder oilaǧandai Abai oqularyn ötkızıp, kesenelerdı aralap, mūrajaidy jaǧalap, seiıl-seruen qūryp qaitatyn jer me? Ūlylar tuǧan ölkenı ūlyqtasaq…
Tarihi derekterge jügınsek, «Jidebai Börılı» memlekettık tarihi-mädeni jäne ädebi-memorialdyq qoryq-mūrajaiy Semeidegı Abaidyŋ ädebi-memorialdyq mūrajaiynyŋ filialy retınde 1945 jyly (bır derekterde 1940 jyl dep jazylyp jür) qūrylǧan. Aqynnyŋ 100 jyldyq mereitoiy kezınde ūly tūlǧanyŋ meken etken qystauy mūrajai-üiıne ainalyp, 1970 jyly (125 jyldyq mereitoi qarsaŋynda) mūrajaiǧa jaŋartu jūmystary jürgızılgen. Qazırgı atauy 1990 jyly aqynnyŋ 145 jyldyq mereitoiy kezınde berılgen. Mūrajai qūramyna bırneşe qūndy tarihi eskertkışter men şaǧyn mūrajailar enedı. Atap aitsaq, Semeidegı Abaidyŋ ädebi-memorialdyq mūrajaiy, Ahmet Riza medresesı, Abai audanynyŋ aumaǧyndaǧy Börılıdegı M.Äuezovtıŋ mūrajaiy, «Taqyr» jerınde 1997 jyly aşylǧan Kökbai Janataevtyŋ mūrajaiy, 2003 jyly Qūndyzdy auylynda aşylǧan Şäkır Äbenovtıŋ mūrajaiy, Ürjar audanyndaǧy Äset Naimanbaevtyŋ mūrajaiy, Qūnanbaidyŋ qūdyǧy, Zere men Ūljannyŋ ziraty, «Abai Şäkerım» mazarly keşenı, mazarly keşennıŋ meşıtı, Mūsaqūldyŋ qystauy, «Ospan kölı», Keŋgırbai bidıŋ ziraty sekıldı altynǧa aiyrbastauǧa qimaityn qūndy dünielerdıŋ barlyǧy osy qoryqtyŋ qūzyrynda. Aumaǧy 6400 gektarǧa jetıp jyǧylatyn qoryq aimaǧyna jalpy 16 nysan kıredı eken. Mūnda ūzyn-sany 18 255-ke juyq baǧaly zattar men 300-den astam jädıgerler saqtalǧan desedı.
Qūndy dünieler degennen şyǧady, jalpy Abai audanynda barlyq eldı mekenderdı qosa alǧanda 42 tarihi, mädeni eskertkışter, 60-tan astam el tarihyna, äsırese Abai esımıne qatysty tarihi oryndar men 30-dan astam arheologiialyq, köne eskertkışter bar eken.
TURİSTIK KLASTERDI QŪRAMYZ DEP, QŪRTYP JÜRMESEK BOLǦANY
Turistık klasterdı damytu kerek dep jiı aitamyz. Elbasy Nūrsūltan Nazarbaev ta özımızde bardy baǧalap, özge elde maişammen ızdeseŋ de taptyrmaityn qūndy dünielerımızdı şet jūrtqa nasihattap, damytu, örkendetu turaly jiı aityp jüredı. Rasynda, elımızde turistık klasterdı damytuǧa sūranyp tūrǧan körkem jerler men qasiettı mekender jeterlık. Sonyŋ bırı bız söz etıp otyrǧan Jidebai.
Osyny mūrat tūtqan audan basşylyǧy osydan bır-ekı jyl būryn, anyǧyn aitsaq, Şäkerım Qūdaiberdıūlynyŋ 150 jyldyq mereitoiy kezınde Jidebai mädeni-turistık keşenınıŋ tūsauyn kesken-dı. Sol kezde jergılıktı atqamınerler tarapynan keşen ışınde dämhana, qonaqüi, kinozal, fotosalon bolady degen körkem sözder aitylyp, keleşegı kemel josparlar jasalynǧan-dy. Ökınıştısı, qyruar qarjyǧa salynǧan (keibır mälımetterge qaraǧanda 105 million teŋge) keşen zaŋ talaptaryna qaişy kelıp, tıptı Semeidegı Abaidyŋ ädebi-memorialdyq mūrajaiy men elımızdıŋ Mädeniet jäne aqparat ministrlıgınıŋ (sol kezdegı) rūqsatynsyz boi kötergenı mälım bolyp, aldaǧy uaqytta qiratylady degen sözder aitylǧan bolatyn. Hoş. Bızdıŋ aitqymyz kelgenı būl emes. Aitqymyz kelgenı Jidebaidyŋ bügını turaly.
Josparlauǧa şebermız ǧoi äiteuır. Jaqsy josparlar qūramyz, jaqsy sözder aitamyz. Bıraq sony jüzege asyruǧa kelgende kejegemızdıŋ keiın tartatyny bar. Naq osy Jidebaidaǧy mūrajaiǧa qatysty da osyndai josparlar jasalǧan. «Abai audanyndaǧy memlekettık tarihi-mädeni jäne ädebi-memorialdyq «Jidebai Börılı» qoryq-mūrajaiy jerındegı turistık klasterdı damytu baǧdarlamasyn jüzege asyruǧa arnalǧan ıs-şaralar (2009-2010 jyldar)». Būl joba resmi türde osylai atalady. Baǧdarlamany bastan-aiaq şolyp şyqtyq. Jobada endı mın joq. Köp närse aitylyp, köp närse josparlanǧan eken. Mäselen, «Ūly Abaidyŋ jerlerı» etnografiialyq parkın salu, qoryq-mūrajai aumaǧynda ornalasqan Keŋgırbai bi mazaryn qaita jöndeu, «Ospan qūdyǧy» tarihi eskertkışın qalpyna keltıru, Abaidyŋ balalary oqyǧan «Mahmūt» qystaǧy men «Orys qorasy» aumaǧynda eskertkış belgı ornatu, Abaidyŋ tuystary jerlengen oryndarǧa jöndeu jūmystaryn jürgızu, «Abai tūrǧan jerler» atty turistık marşrut baǧdarlamasyn jasau… Aita bersek, ışekşe şūbatylyp kete beredı. Bırneşe tarmaq, bırneşe bölım. Bız maŋyzdy, mändı degenderın elep-ekşep qana aityp otyrmyz. Ökınıştısı, būl joba da joǧaryda söz etken mädeni-tūrmystyq keşen sekıldı aiaqsyz qala ma degen küdık basym. Sebebı josparlanǧan dünienıŋ bıren-sarany bolmasa, basym bölıgı älı oryndalǧan joq.
Tek turizmnıŋ arqasynda künın körıp otyrǧan elder bar. Ärine, elımızde turizmnıŋ qanat jaiǧanynan qazaqtyŋ ūtylmasy anyq. Al ūlylar tuǧan ölkedegı qasiettı oryn Jidebai keleşekte qandai bolu kerek? Qalai nasihattaluy tiıs? Bızdıŋşe, Jidebai turaly az aitylyp, az nasihattalyp jatqan joq. Degenmen aldaǧy uaqytta Jidebai turaly, Jidebai ǧana emes, Abai tuǧan ölkenıŋ ötkenı men ketkenı, bügını men bolaşaǧy jönınde jan-jaqty mälımet beretın arnaiy sait aşylsa, dūrys bolar edı dep oilaimyz. Ärine, joǧaryda söz etken joba da ǧaiyptan taiyp jüzege asyp jatsa (eŋ bolmaǧanda, jartysy), taqiiamyzǧa tar kelmesı anyq.
P.S. Ūlylar tuǧan ölkenı ūlyqtau, öskeleŋ ūrpaqqa nasihattau qai-qaisymyzǧa bolsyn paryz ıs. Tek qasiettı meken qasietınen aiyrylyp, Jidebai basy jynoinaqqa ainalmasa eken deimız.
Azamat Qasym
