Aiqaiqūm

Qara jelden būtaqtary diril qaqqan tört tüp sekseuildiŋ janyna jetkende säl kidirdim. Ary qarai qūm töbeniŋ etegin qymtaǧan qalyŋ qar. Qarauyta tünergendei öŋirdiŋ kespiri erte köktemde sūryqsyz boiauǧa enetinin däleldeitindei, äitpese, öŋmeniŋnen ötetin qara suyqtan äbigerge tüsken jolauşy ainalaǧa qarap qara küz dep te oilauy mümkin-au, sodan Aiqaiqūmnyŋ teriskei etegindegi ürme qardy körgende, ökpek jeldiŋ yzǧary boiyŋyzdy titirkendiredi. Dese de köz aldyŋyzda janar qaryqtyryp köpten iz tüspegen süri qar emes, betkeii būira tolqyndanǧan şaǧyl töbe özine yntyqtyra tüsedi. Jaryqtyq Aiqaiqūm momaqan qalpy, suyqtan bürseŋ qaǧyp būiyǧy keiipke engendei sazara qalǧan dersiŋ. Qalyŋ qardy ombylai keşip ötip, qūm töbege ilindik. Betkeii qabyrşaqtanyp qalypty. Joǧary örleu üşin tek üşkirlengen būryşymen ǧana köteriluimiz kerek, al, betkeimen jüru qiynnyŋ qiyny, aiaǧyŋyz taiyp, tömennen biraq şyǧasyz. Äudem jer bükşeŋdei jürip, artqa būrylǧan küii otyra kettim. Tym tömennen biikke köterilgen oidym-oidym izderim sairap jatyr. Qos qoldap qūmnan susyp aldym. Ylǧal tartqan şaǧyl qūm jylt-jylt etedi. Aiqaiqūm…. Talaidy öziniŋ jūmbaq syrymen yntyqtyrǧan şaǧyl töbe, änşeiinde uildep, beimälim äuenimen tamsandyra, keide ön boiyŋdy üreiimen titirkendirer qūm töbe ünsiz, ünsiz, ünsiz, sol jyltyldaǧan san tüiirşik alaqanymnan susyp tögiledi. Aiqaiqūmnyŋ momaqan minezine de taŋyrqai qaraidy ekensiz. Qūm, qyp-qyzyl qūm susidy, sol susyp jatyp äldebir mūŋǧa berilgendei syŋsyp än salady; Qūm, qyp-qyzyl qūm susidy, sol susyp jatyp, äldenege qosyla jarysqandai gürildei ainalany jaŋǧyryqtyra tüsedi; Qūm, qyp-qyzyl qūm susidy, sol susyp jatyp, äldekimge qyrys qabaq tanytqandai aiqailap dauys köteredi… Endi sol syŋsyǧan ändi, sol jaŋǧyryq bolyp maza ketirer gürildi, sol jürek dürsildeter beimälim dauysty saǧynǧandai elegzi izdep Aiqaiqūmnyŋ basynda japadan-jalǧyz otyrmyn. Aiqaiqūm… Aiqaiqūmdy betke alyp alǧaşqy saparǧa şyqqanymda qalyŋ qar jauyp qatty mazasyzdanyp edim. Nauryzdyŋ jylt etken künine senip bolmaidy, Köktem keldi me degende dalany appaq qar qaita qymtady. Qarly daladan aŋsar audarǧan Aiqaiqūmdy izdep tauyp kör… Bäri beker eken. Alystan qar jamylǧan Altynemeldiŋ appaq şyŋdary men mūndalaǧan saiyn, uaiymym qyspaqqa alyp, janymdy qoiarǧa jer tappai, asuǧa bettegen avtobustyŋ işinde otyryp äbden şydamym tausylǧan. Qalyŋ qarda qaida bara jatyrmyn. Yŋyrana qozǧalǧan kölik Altynemeldiŋ biik asuyndaǧy būralaŋ jarqabaq jolmen äzer degende köterildi de bir sät tynys alǧandai bolyp säl aialdaǧan soŋ tömenge qarai zyryldady deisiz. Köŋildegi bar küdigimdi seiiltken de osy kez. Sebebi, sonau eŋiste alaqattanyp dala jatty. Janymdaǧy beitanys jigit te kün säulesine avtobustyŋ perdesin kölegeilei maǧan būrylǧan. - Anau «Basşi» jylqy zauyty, auyldy «Kalinin» deimiz, aitsam taŋdanasyz, biyldyqqa bir tamşy tamǧan joq. Ondaǧylar myna Altynemeldiŋ appaq keipine tamsana qarap qoiady, basqa ne isteidi. Äitpese mine, nauryz keldi, qys boiy qar jaumai, qara suyqtyŋ mazany alǧanyn qoiyŋyz endi. Äp-sätte zulaǧan avtobus Basşidiŋ şaŋdaq köşesiniŋ şaŋyn kötere auylǧa kirdi. Qūddy bir qaraşanyŋ qara suyǧy dersiz. Söitip, nauryzda ainalanyŋ bärin qalyŋ qar japqan, jol qiyndaityn boldy-au degenimniŋ bäri beker eken. Köşede şaŋ būrqyrap jatyr. Äitse de Aiqaiqūmdy izdep şyqqan sol joly äldebir sebeptermen keiin qaityp edik… Aiqaiqūm… Şaǧyl töbeniŋ basyna ireleŋdei köterilgen oidym-oidym izderim sairap jatyr. Änşeiinde kösep ǧana bir uys qūm alsaŋ boldy degbiri qaşa uildep alasapyran küige tüsetin änşi tau maŋǧaz keiipte, tüksigen qalyŋ būlttyŋ astynda aǧaraŋdaǧan qalypta, jeltoqsannyŋ ortasynda qoŋyrqai tartqan öŋirge oqşaulana öŋ berip, özgeşelene tüskendei. Ädemi suretti symbatymen qos üime qūm töbe ainaladaǧynyŋ bärin özine yntyqtyra tüskendei. Alaböten minezine taŋyrqaǧanda ne, qos qoldap kösei aldym da taǧy suyrdym, nam tartqan şaǧyl jylt-jylt etip marǧau susidy. Tosyn minez tanytar degen ümit alystai berdi. Alaqanymdy qaqtym da ornymnan tūryp, ilgeri adymdap töbe basyna qarai örlei berdim. Aiqaiqūm… Aiqaiqūmdy izdep ekinşi ret jolǧa şyqqanym esime oraldy. Qai jyly edi… bälkim, būl joly da tosyn minezimen qyzyqtyrǧan şaǧyl töbege jete almai keiin qaitarmyn. öitkeni, qarsy aldymyzdan soqqan Qalqannyŋ borany üsti-üstine üdep bara jatty. Şildeniŋ ystyǧy äli qaitpaǧan. Jel men jaŋbyr tilimdegen şaŋdaq qara jolda maşina teŋselgen küii aqyryn qozǧalady. Köŋilge ūialaǧan küdik auyldan ūzaǧanmen seiilmei tūryp alǧany bar. Mana äzirde Basşiǧa kelgende atoilap mazalaǧan qalpy, odan qaldy kölik jürgizuşi jigit te köpke deiin ün qata qoiǧan joq. Ünsizdik tereŋ oiǧa üiire beredi eken. Auylǧa kire bergende, qyzyqty qaraŋyz, erte köktemdegi körinis taǧy qaitalanǧany bar, şaŋ būrqyrap jatty. Jergilikti tūrǧyndar da būl jerdiŋ tabiǧaty qozyköş auyldyŋ jaiymen salystyrǧanda bölekteu ekenin ängimeleidi. Al keide qar bolsyn, jaŋbyr bolsyn, basqa jerge jaumai, osynda el-selin şyǧara tögip ketedi. Biyldyqqa när tambaǧan. Taŋdanbai köriŋiz. Aiqaiqūmǧa jete alsam dep oilaimyn. Meni mazalaityny da barar nüktege jetu jaǧdaiy. - Jüriŋiz, — dedi älden uaqytta baryp, — jüriŋiz, osyndai kezderge men tap kelemin, sosyn, ötiniş aitqan kisiniŋ sözin dalaǧa tastai almaimyn. Mana äzirde qabaq şytqandai bolǧan şofer jigit ūzaq ünsizdikti özi būzdy. Joq, äŋgimeşil eken. Auyldyŋ jai-küiin tanystyryp jatyr. Şaruaşylyqtyŋ «1 Mamyr» bölimşesinen Myŋbūlaqqa qarai būrylǧanda jel qarsy aldymyzdan ysqyryna üdei tüsken edi. Jeldiŋ yzyŋy küşeigen tūsta äŋgime de üzildi. Jaŋbyr men jel aiǧyzdaǧan qara jolda maşina selkildegen qalpy teŋselip alǧa qarai yşqynady. - Bügin kün batqanşa Aiqaiqūmǧa ilige almaimyz, — dedi Aleksandr joldan köz almaǧan küii, — qoryqşynyŋ üiine tündeletip jetsek te jarady, jol tilimdenip ketipti, jyldamdyqqa mümkindik bermeitin de sol. - Byltyr jazda ǧoi Myŋbūlaq jaqtaǧy kordanda otyrǧan şopan auylyna bara jatyp, Altynemeldiŋ bir jotasynda arqalaryna jolqapşyq asynǧan birneşe kisini kezdestirdim, latyş ǧalymdary eken. Qoldarynda karta, jaiaulap tartyp barady. Jön sūrasqanda bildim, osy Aiqaiqūmdy izdep tau asyp ketetin şamasy bar. Sosyn, män-jaidy aityp Aiqaiqūmnyŋ oŋ qabatta qalyp qoiǧanyn tüsindirip edim, älgi kartalaryna şūqşiia ūzaq üŋilip, soŋynan jymiia bas şūlǧyp arqamnan qaqty. Endi, mine, araǧa biraz uaqyt salyp öziŋmen kele jatyrmyn, sonda deimin-au, Aiqaiqūmnyŋ ne qasieti bar. Jer tübinen izdeitindei äldebir qūpiiasy boldy ma, şamasy. Men osy Aiqaiqūm, Aiqaiqūm degennen basqa eşteŋe estimeppin. Bireuler aitady, Aiqaiqūm qūddy adamǧa ūqsap aiqailaidy dep, sonda onyŋ boiyndaǧy nendei siqyr eken?! — Uildegen jelge maşinanyŋ maŋdaiyn berip, şoqalaq joldan äbigerge tüsip äbden şarşady ma Aleksandr bir uaqytta osy saualdy qoidy. Al men äli körmegen Aiqaiqūm jaiynda ne deiin. Tek biletinim, sankt-peterburgtyq ǧalym-geolog B. Rusinovtyŋ qūm töbeni zertteu barysynda kezdesken oqiǧany köz aldyma äkeldim. Jer men aua arasyndaǧy elektr potensialynyŋ aiyrmasyn zerttep jürgen ǧalym şaǧyl än salǧanda qandai özgeris paida bolatynyn anyqtaudy maqsat tūtyp osynda keledi. Kele salysymen jūmysqa kirisken zertteuşiler bir-eki kün kütedi, äitse de qūm öziniŋ qūpiia minezin bildirmei, jūmbaq küiinde jal-jal qalpy jata beredi. Änşi qūm degenimen äldeneşe kün boiy özgerissiz, dauys köterip ne bolmasa gürildemeitinine taŋdanyp, bir jaǧy taǧatsyzdana otyryp, aqyry mynau töbeniŋ basyna şyǧyp köreiik dep şaǧyldy jiti qimylmen betke alady. Eşqandai özgeris joq, ün qatpaidy. Bolmaǧan soŋ Rusinov şaǧyl töbeniŋ betkeiindegi qūmdy qolmen kösei susytyp köredi. Susyta bastaǧany sol, qūm töbede sony kütkendei eken. Şaǧyldyŋ betindegi tüiirşikter tömen qarai susyp, gürildei jönelgende täjiribe jasaudy asyǧa kütip jürgen mamandar abdyrap, ne isterin bilmei sasqalaqtaidy. Tosyn qūbylys olar üşin de ürei ūşyrardai edi. Aŋtarylyp qaida qaşaryn bilmegen, jan-jaǧyn bajailai almai, tym-tyraqai jügire jöneledi. Qūm gürildegen sät töbe basynda şaǧyldy qolmen susytyp jatqan geolog ainalada ne bolǧanyn aŋǧarmai qalady. Dünie astan-kesten, ainala alapat gürilge kömildi. Qūlaǧy şyŋyldaǧandai ma degen, tös süiegi men asqazanynyŋ ūştasqan tūsy şymyldai auyryp, şydatpai bara jatady. Osy oqiǧadan keiin laboranttardyŋ biri «tūla boiymnyŋ ne bolǧanyn bilmei qaldym», — dep taŋdanǧan. Saual tastaǧanymen jauabyn kütpegen Aleksandrǧa jol boiy osy äŋgimeni baiaandaǧanymda oilanyp qaldy. Aiqaiqūmdy köz jūmyp tabamyn dep kele jatqan jolserigim barankany ünsiz qysymdai ūstaǧan küii maǧan jaŋa körgendei auyq-auyq qarap qoidy. Qas qaraiyp kele jatyr. Manadan jetkizbei qoiǧan Qalqan tauy alystan qarauytty. Aldymyzdaǧy jol aǧaraŋdap qalypty, Aleksandr jaryqty jaqty. Qalqannyŋ borany uildep tūr, jol jetkizer emes. Qūlaqqa änşi taudyŋ dauysy yzyŋdap jetkendei. Bälkim, jeldiŋ yzyŋy ma, joq älde mynadai aiqūş-ūiqyş jolda teŋselip kele jatqan maşinanyŋ gürili me — ajyrata almadym. Aiqaiqūm — änşi taudyŋ ünindei bolyp bir äuen qūlaq tübinde tūrdy. Jūmyr jerde öz jūmbaǧymen qūpiialanyp ön boiyna syr bükken äitse de sol syrdy aşuǧa şaqyrǧandai ün qatqan änşi taular, şaǧyl töbeler, qūmdy qolattar köp. Ärqaisysy jaily ärqalai äŋgime tyŋdauşysyn jalyqtyrmaidy, aitylar aŋyzdar jelisi de san-saqqa jügirtiledi. Qūmtöbege köterilgendei aiaǧyŋnyŋ astyndaǧy şaǧyl susyp, ysqyrady, gürildeidi… äiteuir türli dybys şyǧarady. Kabul maŋyndaǧy dirildek tau Reg-Revannyŋ qasieti qyzyq, susyma qūmdarǧa tabanyŋ tise boldy, äldekim baraban soqqandai ainala jaŋǧyryǧa jöneledi. Aiaq astyndaǧy qūm susyǧan saiyn Reg-Revan dirildegendei. Dirildep tūrǧandai äserdi jaŋǧyryq baiyta tüsedi. Jergilikti tūrǧyndardyŋ dirildek tau dep atauy da sondyqtan bolar. Al, Chili jerindegi Koppano aŋǧarynda ūlyǧandai dybys şyǧaratyn şoqy El-Bramodor dep atalady. Qyzyl teŋiz jaǧalauyndaǧy Sinai tübeginde Djebel-Nakug jotasy bar. Onyŋ dybys şyǧaru özgeşeligine qarai jūrtşylyq Qoŋyrauly tau dep ataǧan. Jotaǧa köterilgende böltiriktiŋ ūlyǧanyndai bir ün estiledi. Oǧan töbe basynan qoŋyraudyŋ syldyry qosylady. Söitip Djebel-Nakug — Qoŋyrauly tau syŋǧyrlata qoŋyrau şalyp tūrady. Ony arabtar astynda erteden qalǧan köne ǧibadathana jasyryp jatyr dep tüsindiredi. Jota basynan estilgen beimälim ün sol ǧibadathananyŋ adamdar töbege aiaq basqan sätten terbelip dybys şyǧaratyn qoŋyraularynyŋ jaŋǧyryǧy ekenin aityp, däleldei tüsedi. Būl ängimeden keiin töbe basyna şyǧyp kör. Atalmyş şaǧyl töbelerdiŋ qūpiialarynyŋ syryn ǧalymdar äzirge tek san aluan joramaldarmen ūqtyrǧan bolady. - Myŋbūlaqqa taiau jerdegi qoryqşynyŋ üiine tastaimyn, erteŋ sol qoryqşy Änşi tauǧa özi alyp barar, — degen Aleksandr. Men bas şūlǧydym. Äitkenmen qoryqşy üiinde bolmai şyqty. Ekinşi ret Änşi tauǧa jete almai joldan qaitamyn ba?! Osy saual maza bermedi. Aidalaǧa tastap ketuge Aleksandr taǧy qimady. Maşinany qaita ot aldyrdy. - Meili, Aiqaiqūmdy men de senimen birge köreiin, otyr, kettik… Aiqaiqūm… Ai astynda aǧaraŋdap jatqan qos töbe özderin küzetkendei tünere mülgigen Qalqan tauynan tünde de airyqşalanyp jatatynyn qaraŋyz. Maşinanyŋ motoryn öşirgende jeldiŋ yzyŋymen qabattasa äldebir dybys jetti. Tau işinde äuezdi äuen jaŋǧyryqty. Keide ony beimälim güril kömip ketip otyrdy. Älden uaqytta Aleksandr äŋgime bastaǧan. - Bizdiŋ auyldyŋ şaldary baiaǧyda bizdiŋ bala kezimizde aityp otyruşy edi. Aiqaiqūmǧa baruǧa bolmaidy, onda şaitan bar desetin. Şaitan kimge ūnaǧan, sol şaitannyŋ minezi ūnamai, aqyry qūdai osynda aidap äkelip qūmmen kömip tastaǧan eken. Änşi taudan estiletin dauys şaitannyŋ üni körinedi deitin. Bala kezimizde auzymyzdan silekeiimiz aǧa otyryp tyŋdaǧan soŋ äŋgimege bas şūlǧi otyryp sendik. Senbeske taǧy bolmaidy, öitkeni jata qalyp ertegi oqityn bizder qiial-ǧajaiyp oqiǧanyŋ bir tarmaǧy osy Änşi tauda jatqandai körindi. Al, qazirgi balalardy eşteŋege sendiru qiyn, ertegi de oqymaidy, — temekisin qūşyrlana sorǧan Aleksandr ünsiz qaldy. Änşi tau qūbyladan soqqan jelmen dauysyn san özgertip bizge syr aitqandai. Äuezdenip, qūbylyp tūryp aldy da, sälden soŋ gürildei jönelgende deneŋ titirkenip, ainalaǧa sekemdene qaraisyŋ. Bir uaqytta jeldiŋ, Qalqannyŋ jeliniŋ yzyŋynan basqa eşteŋe estilmeidi. Aŋtarylyp tūrǧanda jeldiŋ yzyŋy jaŋǧyryǧa jetkendei kümbirlep älgindegi güril qaita kömedi. Aiqaiqūmnyŋ ǧajaiyby sol, onyŋ jūmbaq syry ülken jazuşymyz Ǧabiden Mūstafindy da qyzyqtyrǧan, būl jaiynda professor Dosmūhan Kişibekov bylai baiandaidy: «Būl 1957 jyldyŋ şildesi bolatyn. Almaty oblysy, Şelek audanyna jatatyn Ile özeni jaǧasyndaǧy «Aiaq qalqan» degen jerde teri, buyn aurularyna emdik qasieti mol jyly su tabylyp, soǧan emdeluge el baryp jatatyn. Biz de sol jerde bolyp, azdy-köpti em qabyldap jatqanbyz. Bir küni keşki salqynmen dem alyp, äŋgimelesip otyrǧanymyzda Mäjiken (M. Butin) degen kisi: «Osy jerden onşa alys emes sonau «Orta qalqan» maŋynda eki qūm bar. Ystyq, aşyq künde basyna şyqsaŋ bolǧany şulaidy. Özinşe än salyp jatqandai. Sondyqtan da orysşa ony «Poiuşaia Gora» deidi. Būl bir tabiǧat ǧajaiyby ǧoi», — degendi aitty. «Bügin de solai ma?» — degenimizde, «ärine, bügin de solai», — dedi. Sodan bizder jatyp qolqa saldyq. «Sol tauǧa ertip baryp, bizge körset», — dep jalyndyq. Aqyrynda älgi kisi köndi. Sonymen künara motorly qaiyqpen kelip, bizderge balyq satatyn qaiyqşymen de kelistik, baratyn kisiler de irikteledi. Söitip, Ǧabiden Mūstafin, Äbdilda Täjibaev, Mädelhan Därişev, men jäne jol bastauşymyz Mäjiken Butin jolǧa şyǧatyn boldyq. …Baratyn jerimizge äreŋ jettik. Söitsek, älgi tau dep kelgenimiz tip-tik, betinde bir tal şöp şyqpaǧan, qyzyl-sūrǧylt qatar tigilgen eki kiiz üidei qūm eken. Qūmdy bireu ädeii şoşaityp, üiip qoiǧandai. Baiqasaq, älgi «Aiaq qalqan» men «Orta qalqan» tauynyŋ däl ortasy eken. Ol eki tau birimen biri qosylyp, tūtas jatqan joq. Arasy pyşaqpen keskendei bölek. Qūmǧa jetkende üş aǧamyz: «Biz şarşadyq myna sekseuil köleŋkesinde dastarqan jaiyp, otyra tūraiyq, sizder jassyzdar ǧoi, qūmǧa şyǧatyn şyǧarsyzdar», — dedi… Sodan qūmnyŋ birine qaiyqşy, ekinşisine biz — Mädelhan ekeumiz şyǧatyn boldyq. Būl kündizgi eki şamasy edi. Qūm tip-tik, şyǧu qandai qiyn, töbeden qūiylǧan qūm qoiyn-qonyşymyzǧa kirip, küidirip jatyr. Biz de tyrbaŋdap jyljyp baramyz. Anda-sanda tyŋdap, baiqaimyz. Eşbir şu joq, tek aŋyzaq jeldiŋ yzyŋy ǧana qūlaǧymyzǧa estiledi. «Dybys bar ma?» — dep jerdegilerden sūraimyz, olar «joq», — dep jauap qatady. Söitip, biz jartysynan joǧary köterildik. Kün şyjyp tūr, onyŋ üstine taudyŋ küngei betinen şyqtyq, öitpese de bolmaidy, köleŋke jaqtan şyqsaŋ qūm qyzbaidy, şulamaidy degen. Endi bir şama ūmtylsaq töbe basyna jetuge jaqyn qaldyq. Kün ötip, qaljyrai bastadyq. Biraq ūiat küşti. Maqsat qaitsek te töbege şyǧu. Osy kezde tömende otyrǧan aǧalar: - Jaraidy, jigitter, tüsiŋder, şai işeiik, — dep şaqyrdy. Sony estuimiz mūŋ eken, qūmǧa örmelep bara jatqan men dereu tez qimyl jasap, ornymnan tūrmaq bolyp edim, bir närse dür ete qaldy. Meniŋ jasaǧanymdy Mädelhan qaitalap edi, odan da düril şyqty. Biz syrǧyp, tömen tüspek boldyq. Dürilge düril qosylyp, ülken bir şuǧa ainaldy… Biz dastarqan basyna kelip, şölimizdi qandyrdyq, jüregimizdi bastyq. Sonda da qūm şulap jatty. Sodan Ǧabeŋ, būl jaǧdaidy jazamyn, — dedi»… Ǧabekeŋdi tamsandarǧan tabiǧattyŋ tosyn qūbylysy — Änşi tau jaiyndaǧy bir oqiǧany, esten ketpeitin sol bir kündi professor Dosmūhan aǧamyz osylai äŋgimeleidi. Biz maşinadan tüstik. Jel äli basylǧan joq. Qaita jeldiŋ ekpinin Änşi taudyŋ gürili üdete tüskendei. Güril me äiteuir, jaŋǧyryq pa äiteuir, äuen be äiteuir — alma-kezek syrnai sazyndai bolyp qūbylady. Oǧan Qalqannyŋ jeli qosylyp alyp elikkendei, elikkendei, elikkendei ekilene soǧady. Sondai mynau birde guildep, birde gürildep, birde äuezdenip än salyp jatqan şaǧyl töbeniŋ qūpiiasy nede degen saual büiirden türtedi. Änşi tau köp zertteldi, jūmbaq jaittyŋ syryn aşuǧa yqylastana kirisken ǧylymdar türli joramalmen öz şeşimderimen tüiindedi. «Qūm tüiirşikteri birimen biri üikelip, sonyŋ nätijesinde ün şyǧady», — deidi ǧylymdar. «Sol qūm tüiirşikteriniŋ aralyǧyndaǧy auaǧa bailanysty, qūm tömen syrǧyǧanda älgi ūsaq tüiirşikter arasyndaǧy saŋylau keide azaiyp, keide köbeiip otyrady. Aua osy saŋylauǧa birde kirip, birde şyǧyp jatady. Dybystyŋ dirildep şyǧu sebebi sonda bolsa kerek», — deidi ekinşi bir ǧalymdar. Jazuşy Vladimir Mezensev Aiqaiqūmdy zerttegen ǧalymdardyŋ boljamyn osylai ekige böledi. Būndai boljamdarǧa barǧysy kelmegen Iа. Ryjko özen jaǧasynan qūm alyp eksperiment jasauǧa kirisedi. Qūmdy keptirip, şaŋ-tozaŋnan jaqsylap tazartqannan keiin elektrofor mşinasy arqyly qūmǧa toq jiberedi. Sonda qūmnan ün estiledi. Degenmen, eliktire tüsken tabiǧattyŋ tosyn qūbylysy bar jūmbaǧyn aldymyzǧa jaiyp saldy ma?! Saual qoiyp taŋdanatynymyzdai bar eken. Sebebi, Aiqaiqūmnan äkelingen qūm älgindei täjiribeni moiynsynbady ma, ün qatqan joq. Ün qatqan joq, jūmbaq jaittyŋ bir ūşy endi tabyldy-au dep ynta qoia suyrǧanda türli ydystaǧy üime qūm ün qatqan joq. Jeldiŋ yzyŋyna qosylǧandai guildep kep bergende, än salǧandai bolyp äuezdi qaiyrymdy qaitalap kep bergende, ūşaqtyŋ ūşar aldyndaǧy dauysyna salyp gürildep kep bergende — şaǧyl töbeniŋ jyldar boiǧy jasyryp kelgen qūpiia syry aşyldy dep qol şapalaqtap quanar edi. Şaǧyl töbeniŋ şökim qūmy ǧylymi zerthanada da tyrs etip syr aşpady. Ǧalymdar bas şaiqaǧan küii oiǧa ketti. Bir uys qūmdy kösei alyp, syǧymdap kördim. Qūm, kädimgi qūmnan eş aiyrmasy joq bir uys şaǧyl alaqanymnan alaqanyma susidy. Suyryp jatqanda jartysyn jel ūşyryp äketti, qalǧan qūmdy uysyma qysa myjǧylap qoiamyn. Oǧan jany aşyǧandai Änşi tau gürildep taǧy da dauys köterdi. Änşi taudy zerttegen almatylyq ǧalym, professor Pavel Marikovskii surette ädemi beinelengen qūmtöbege qadala qarap äŋgime bastady: - Qūmnyŋ joǧary qabaty susyp jatyr. Sol susyǧan qūm tömengi qabattaǧy dymqyl qūmdy ekpinmen betine alyp şyǧady. Şaǧyl töbeniŋ būira-būira tolqyndanuy sodan. Söitip dymqyl qūmǧa soqtyǧar qūrǧaq şaǧyl susyp ün şyǧarady. Är jerden susyp estilgen ün birine-biri qosyla töbe gürildegendei, keide dauystap än salǧandai bolady… Ǧalym aitqan boljamǧa senuge de bolar. Degenmen, şaǧyl töbeden äkelingen qūmnyŋ zerthanada ün qatpauy taǧy da saual tastaidy. Änşi taudyŋ taŋǧajaiyptyǧy da sonda şyǧar. Aiqaiqūm… Şaǧyl töbeniŋ basynda tūrmyn. öziniŋ özgeşe minezimen yntyqtyrǧan änşi tau qytymyr suyqqa moiynsynǧandai ünsiz jatyr. Tabiǧattyŋ ǧajaiyp qūbylysy retinde talaidyŋ taŋdaiyn qaqtyrǧan qos üime qūm. Tau men dalanyŋ tösinde özgeşe sūlulyqty sezdirgendei ädemi äserde qaldyrar qyzyq bir körinis.

---

Saparbai Parmanqūlov,

«DALA men QALA»