Tūiyqsu

3628
Adyrna.kz Telegram
http://adyrna.kz/content/uploads/2015/10/bb87009cbaba85aa5762dca55364bc50.jpg
Aiǧa şaǧylǧan mūzdyqtar köz qaryqtyrǧan küii özgeşe jūmbaqty suyrtpaqtaityndai, äitse de kerbez şyŋdar suyq qalpy bir syrdy işke bükkendei asqaqtaidy. Mūzdyqtar da özgeşe bir syrly älem. Ǧylymda 1902 jyldan belgili Tūiyqsu mūzdyǧyna jol tartqan san ekspedisiianyŋ sapary neni aiǧaqtaidy?! Ädemi sūlu keipimen köz arbaǧan mūzdyqtar maşinanyŋ terezesinen telmire qaraǧan bizge erkelegeni me, birde aldymyzdan şyǧyp, birde büiirden qatarlasyp yntyqtyra bergen. Joq, erkelegen qalpy san qūbylyp, bel asa qūlaǧan jol eken-au… Vernyi bekinisine par at jekken päueskemen kelgen jas jigittiŋ aldymen nazaryn audarǧan ūşar basy aspan tepken aq bas şyŋdar edi. Janaryn almaǧan qalpy qiialyna qanat bitip, sonau biikke köterilgisi de kelgen. Şirkin, kögildir aspan astynda künmen şaǧylysa nūrlanyp san qūbylǧan sol şyŋdar şynynda da ǧaşyq eterdei eken. Alatau bauraiyndaǧy bekiniske arnaiy tapsyrmamen kelgen jas geodezist Nikolai Palgov jol soqty bolyp şarşaǧanyn da ūmytqan. Tabiǧattyŋ qūpiiasyn qymtai jasyrǧan mūzdyqtar qyzyqtyryp, özine şaqyrdy da tūrdy. Arman bolyp jürekti tynşytpaǧan qūştarlyq jas geodezisti araǧa uaqyt salyp baryp, jolǧa jeteledi. 1922 jyly eŋbek demalysyn alyp, jazdyŋ jaima-şuaq bir küninde biik taudyŋ ūşar basyna ireleŋdei köterilgen jalǧyz aiaq sürleuge tüsti. Būl saparǧa alǧaş kelgendegi qiialmen, sonyŋ qyzyǧymen şyǧa salǧan joq. Jūmysqa ornalasqan küide kezekti eŋbek demalysyna deiin qarjy jinady, qalai baru kerektigin sūrastyryp, jer jaǧdaiyn ärkimniŋ aituymen kartaǧa tüsirdi, daiyndaldy. Jolǧa bir at, alty pūttai jük aldy. Janyna öz erikterimen eki jolserik erdi. Qasyndaǧy jolserikteriniŋ joldy jaqsy bilui Nikolai Nikitich Palgovtyŋ Ortalyq Tūiyqsu saparyna, onyŋ sätti aiaqtalatynyna degen senimin arttyrdy. Bizdiŋ biletinimiz, Tūiyqsu mūzdyǧy Tian-Şannyŋ soltüstik jotalarynyŋ biri bolyp geografiialyq kartanyŋ tinin äspettei tüsetini. Al jolserik ǧalymnyŋ qosqany birinen soŋ biri qaitalanǧan derekter tizbegi özindik mazmūnmen köp jaitty meŋzer. Öitkeni, Ile Alatauynda ūzyndyǧy 5,1 şaqyrym, jalpy kölemi 3,8 şarşy şaqyrym jerdi aluy qyzyq mälimetterdiŋ bastauy bolyp tarmaqtala bergen. Mūzdyqtyŋ tömengi böligin qaraŋyz, susyǧan qiyrşyq tas pen ülken-ülken qoi tastar biikke örile tüsedi. Özgeşe äspetimen erekşelengen irgetas sekildenip jatqan tas jamylǧy bir şaqyrym ūzyndyqqa sozylyp, teŋiz deŋgeiinen 3100 metr biiktikte alpi beldeuine ūlasady. Odan äri künmen şaǧylysa janardy arbaǧan jalaŋaş mūzdyq. Qatulanǧan qabaqtai töbeŋnen töne tüsken qar tosqauyldar mūzdyqtyŋ ūşar basyn sizden qyzǧanyp jasyrǧysy kelgendei qorǧaştap, kölegeilei tüsedi. Äitse de maŋǧaz mūzdyq kerbez keipimen köz aldyŋyzda tūrady. Tau özenderiniŋ bastauyndaǧy mūzdyqtar keskini ädemiligimen airyqşalanar edi, joǧary betkeii jazyq küiinde biiktei beredi. Ūtar basyn alqa bolyp taǧylǧandai döŋgelei qorşaǧan qarly jamylǧy tömenge qarai etegin keŋge salǧan qalyŋ mūzdy aŋǧartady. Būl ǧylym tilimen aitqanda jazyq mūzdyqtar. Osy tektes mūzdyqtardyŋ eŋ ülkeni 145 şaqyrym ūzyndyqqa sozylǧan. Ol Aliaska taularyndaǧy Habbard mūzdyǧy. Onyŋ ūzyndyǧy 70 şaqyrymnan astam, aumaǧy 900 şarşy şaqyrym. Jazyq mūzdyqtardyŋ eŋ şaǧyndary bir şaqyrymǧa jetpei jatady. Ortalyq Tūiyqsu būlardyŋ janynda 4 ese ülken. Erekşelikterin eskerer bolsaq, ǧalymdardyŋ nazar audarar mūzdyqtar tobyna jatqyzuynda da män bar. Qapqaz, Kamchatka, Tian-Şan jäne Pamirdegi segiz aimaqty esepteu barysynda 1000 şarşy şaqyrym kölemdi 22 mūzdyq alyp jatqany anyqtalǧan. Ärqaisysynyŋ kölemi 3-4 şarşy şaqyrym aralyǧyn qūraidy jäne köbi Ortalyq Tūiyqsu kölemine jaqyn. Ile Alatauynyŋ soltüstik jotalarynda, naqtylai tüssek, Ortalyq Tūiyqsu maŋynda da aumaǧy jaǧynan olarǧa qatarlasatyn 37 mūzdyq bary taŋdanta qoimas. Maşina qyrqadan säl tömen qūldilady da kilt oŋǧa būrylyp, qaita biikke köterildi. Sonau aŋǧar eteginde myŋ būralǧan özen jyltyraidy. Al, özenniŋ bastauy äli qanşa jer. Tūiyqsu ǧylymda 1902 jyldan belgili. Onyŋ pişin-bolmysy jaiynda alǧaş habarlaǧan S. Dmitriev edi. Jazdy küngi qysqa merzimdi sapary däiekti zertteuge mümkindik bermedi. Körgen-bilgeni nätijesinde anyqtaǧandaryn jalpylama tüsindirdi. Al, ǧylymǧa keregi mälimetke toly naqty derekter. Sol sebepti de barlyq jait belgisiz qalpynda qala berdi. Keiinnen ekinşi ret Tūiyqsuǧa özge bir ölketanuşy V. Gorodeskiidiŋ joly tüsti. Osy sapardyŋ qorytyndysynda ol Tūiyqsu mūzdyǧynyŋ jai-japsary jöninde habarlamalyq maqala jazdy. Araǧa alty jyl salyp, 1922-1923 jyldary Tūiyqsu N. Palgovtyŋ nazaryn audardy. Sonan soŋ baryp 13 jyl merzim ötkende mūzdyq qūpiiasyna qyzyqqan qazaq gidrometeorologiialyq qyzmet basqarmasynyŋ mamandary boldy. Tūiyqsu mūzdyǧyna jürgizgen köptegen baqylau nätijesi aua raiyna bailanysty maŋyzdy degen saualdarǧa jauap aluǧa mümkindik berdi. Sonymen qatar onyŋ ötkenine barlau jasap, özgege tosyn jūmbaq jaittardyŋ syryna qanyǧa tüsuge jeteldi. Būnyŋ bärine baǧyt siltegendei bolǧan Almatynyŋ aua raiyn 1879 jyldan baqylauǧa alynǧandyǧyn aiǧaqtaityn derekter edi. Osyǧan bailanysty Myŋjylqy stansasynda mūzdyqtardyŋ jaz ailarynda temperaturanyŋ özgeruine sai keletin jailardy jüieli zertteu jürgizildi. 1937 men 1964 jyldar aralyǧyndaǧy mälimetterdi salystyra kele aua raiy temperaturasynyŋ, mūzdyq rejiminiŋ özara bailanysy 1879 jyldan bergi Tūiyqsudyŋ tirşilik tynysyn tanuǧa jol aşty. Mūzdyqtyŋ kerbez keipi köz arbaidy. Ūşar basy aspan tepken mūzart şyŋdar şyǧar künniŋ jalqyn säulesine şomylǧan qalpy biiktegen dersiŋ. Olardyŋ eŋ biigi 4410 metrlik Ordjonikidze şyŋy. Süiir qalpyndaǧy mūz taudyŋ künge şaǧylysqan keskinin jolaq bolyp bölip jatqan qarly beldeu mūzdyqtaǧy syzat-jaryqty aŋǧartady eken. Oŋtüstik şyǧysta Tūiyqsu tizbekteriniŋ tauly alqaby bastau alady. Şyǧuy qiyn sanalatyn onyŋ biiktigi — 4150 metr. Odan batysqa qarai qarly aŋǧardyŋ qarsy betkeiinde Tūiyqsu şyŋy. Ol aldymyzdaǧy Pogrebeskii qarly şyŋynan birneşe metr ǧana tömen jatyr. Barlyq şyŋnyŋ jartasty betkeii tereŋ saiǧa ūlasady, odan bäkene mūzdyqtar örilip tūrady. Sol jaq betkeiden Kosmedemianskaia men Molodejnyi mūzdyǧy syrbaz keiipte men mūndalaidy. Aldyŋǧysy Tūiyqsu mūzdyǧymen astasyp jatyr da, ekinşisi janamalap qosylady. Oŋ jaqta Tūiyqsu tizbegi. Mūzdyq pen tizbekti bölip jatqan morenanyŋ tömengi böligi. Tūiyqsu tizbeginen soltüstikke qarai Partizan, Ordjonikidze, Maiakovskii, Mämetova mūzdyqtary jalǧasady. Birimen-biri boi jarystyrǧan küii özgeşe suret. Syzdyqtaǧan su kişkene syzyq jiektermen aqqan boiy mūzdyq tilderiniŋ üstimen tamşylaidy. Är jer — är jerge jinalǧan su arna-arnamen tömen qūlaidy. Qiyrşyq tas pen qūmnyŋ äserinen ūialar paida boldy. Olarǧa möltildep su tolyp, ädemi körinisten köz alǧyŋyz kelmeidi. Aryndy tau özenderiniŋ bastauy osy. - Oŋ jaqtaǧy morenany ortalyqtaǧy dep Tūiyqsu men Tūiyqsu tizbegi mūzdyqtaryn birinen birin ajyratuǧa kömektesedi, — ǧalym, professor Evgenii Nikolaevich Vilesov morenalyq kölden äldene izdegendei ünsiz qaldy. Oiǧa şomǧan ǧalymdy biz de mazalaǧan joqpyz. Öitkeni gliasiolog bolu tauǧa, myna köz jauyn alǧan mūzdyqtarǧa ǧaşyqtyqtan baryp bükil ǧūmyryŋdy arnaityn mamandyq ekenin tüsingendei edik. Gliasiolog ǧalymdarmen bolǧan birneşe künniŋ qyzyqtylyǧy da sol, lagerden şyqqan san tarmaq joldyŋ bizdi aparmaǧan jeri joq. Taŋdanyp taŋdai qaǧu bar da, özgeşe äserimen este qalatyn jait bolady. Biz üşin taudyŋ qiia betkeiinde kezdesken kişkene alaŋqai da sondai. Ony myqtap este ūstau kerek. Būl alaŋqai ärbir gliasiolog üşin de erekşe eken, sebebi, mūzdyqtardy tanyp, bilude köp qyzmet atqarǧandyǧynda dep tüidik. Sonymen qatar, talai baqylauşylardyŋ tirek bazasy boluymen qymbat. Mäselen, S. Dmitriev ol jerge jaŋbyr ölşegiş pen meteorologiialyq budka ornatqan, onda türli maqsatta qoldanylatyn termometrler qoiylǧan bolatyn. Onyŋ qyzmetkeri kapitan Karpykov osy jerden giprogelmen mūzdyqty kinoǧa tüsirdi. Osy oqiǧadan keiin ol «Giprogel grivkasy» atalyp ketti. Qysqy sūrapyl jel meteorologiialyq budka men jaŋbyr ölşegişti qūlatyp ketti. Jyldar ötse de alaŋqai äli künge solai atalady. Mūzdyqtar — auqymdy su qoimasy. Dostastyqtaǧy mūzdyqtardyŋ mūz massasynyŋ özi 7 myŋ tekşe şaqyrym su qūraidy eken. Būl būrynǧy Keŋes Odaǧy territoriiasynyŋ ön boiyn şarlaǧan özenderdiŋ tört jylǧy aǧyn suy. Al osy mūzdyqtar erigen künde Älemdik mūhit atauly 5 santimetrge köterildi desek taŋdanasyz ba, bügingi oqyrmandy taŋdandyru taǧy qiyn. Äitkenmen Şyǧys Iаkutiiada mūzdyqtardy şaruaşylyqqa paidalanu degendi bilmese, Orta Aziiada ärbir litr suy altynmen baǧalanady. Osy öŋirdegi mūzdyqtardyŋ suy bir kezgi Aral teŋizimen salystyrǧanda 1,4 ese köp bolǧanymen būl qordy tiimdi paidalanu problemasyn ömir alǧa qoiyp otyr. Gliasiologtardyŋ küni-tüni tynym tappaityn izdeniske toly jūmystarynyŋ basty maqsaty sol yŋǧaida baǧyt alǧan. Mūzdyqtar — ǧajaiyp tirşilik, mäselen, bir qaraǧanda mūzdyqtar jyljidy degenge senu qiyn-aq. Sonyŋ äseri me, ūzaq jyldar boiyna būl jaǧdaiǧa onşa män berilmei keledi. Atalmyş qūbylys XVI ǧasyrdyŋ aiaǧynda Alpi tūrǧyndarynyŋ jylnamasynda alǧaş körsetildi, al, jüz jyldan soŋ islandiialyq ǧalym T. Vigalin jazbalarynda mūzdyqtardyŋ qozǧalatyny jaiynda mälimetter kezdesti. Tek, O. Sossiuranyŋ XVII ǧasyrda Alpige jasaǧan saiahaty ǧana mūzdyqtar jyljuynyŋ özgeşe mänin aşyp berdi. Saiahatşynyŋ mūzdyqtar betine qaldyrǧan baspaldaqtary sol 1788 jylǧy sapardan keiin araǧa 44 jyl salyp qaita kelgende Chernaia İgla tauynyŋ Mer-de-Glas mūzdyǧynyŋ tömengi betkeiinen oryn teuipti. Osy jyldar işinde tört şaqyrym qozǧalysqa engen. Mūzdyqtardyŋ qozǧalysyn baǧamdamau saldary qiyn jaǧdailarǧa äkelip soǧady. Onyŋ bir mysaly, 1894 jyly fransuz ǧalymy M. Janssan Monblana şyŋyna observatoriia salady. Osy atalmyş ǧimarattyŋ erekşeligi de şyǧar, jalpy salmaǧy 187 tonna da, aumaǧy 50 şarşy metr jerdi alyp jatty. Ǧalymnyŋ topşylauy boiynşa ol barlyq tötenşe jaǧdailarǧa şydas beretin beriktigi men bir ornynan jyljymaitynyna köŋili tola iske kiristi. Äitse de arada tört jyl ötkende qozǧalys äseri irgetastan qatty baiqaldy. Öitkeni, observatoriianyŋ iilip eŋkiş tartuy onyŋ qūlap qalu qaupin tudyrdy. Aq bas mūzdy şyŋdar keide tosynnan qozǧalysqa enedi. Mūndai mausymda özgeşe jyldamdyq alady da mūzdyq tilderi tömenge susyǧan küii ūlasa tüsedi. Mūzdyqtardyŋ beimälim minez tanytuynyŋ negizgi syry klimat özgeruinen ekeni belgili. Eptal Alpisindegi Fernagtferner mūzdyǧy soŋǧy tört ǧasyrda tört ret qozǧalysqa engen. Är qozǧalǧan saiyn Rofon özenin bögep otyrdy, bögelgen özen suy jinalyp kölge ainalady da lyqsyp tolyp, artynşa sarqyrap aǧyp tömen qūlaǧan. Mūnyŋ özi apatty su tasqyndaryna äkelip soqty. Aliaskada 1966 jyly 12 mūzdyq, onyŋ işinde Soltüstik Amerikadaǧy eŋ alyp Bering mūzdyǧy köşti. Onyŋ qozǧalys eni 42 şaqyrym şamasynda edi, tört jyl işinde 1200 metrge jyljyǧany baiqalǧan. Al, 1918 jyldan baqylauǧa alynǧan Uolş mūzdyǧy ūzaq zertteu nätijesinde ǧalymdar qozǧalysqa enbeidi degen tūjyrymǧa kelgen. Degenmen Uolş mūzdyǧy 60-jyldardyŋ aiaǧynda minez tanytty, tört jylda ortalyq böligi 10 şaqyrymǧa jyljyp ketti. Sonymen birge ara salmaqtyq mölşerinde eleuli özgeris bolǧan, töbesindegi mūz qabaty 150 metrge şökti. Qaraqorymda Gasanabad mūzdyǧy 1904-1905 jyldary eki jarym aidyŋ özinde 10 şaqyrymǧa jyljyǧan. Al, bir täulikte jazyq dalanyŋ 130 metr jerin biik mūzdyq bauyryna alǧan. Pamir tauyndaǧy mūzdyqtar minezi de tym qyzyq, 1963 jyly Vahch jazyǧynyŋ boiymen Medvejii mūzdyǧy 2 şaqyrymǧa tömen jyljydy. On jyldy artqa tastap taǧy da 1750 metrge qozǧaldy. Qos qaptaldaǧy Abdukagor men Dusturaz jazyǧyn bölip tastady. Apatty selderdiŋ 1963 jyly Esik kölinde, 1973 jyly Kişi Almaty özeni boiynda bolǧany Medvejiidiŋ qozǧalysqa engen merzimderimen döp kelip tūr. Būǧan qosa Tūiyqsuda 1958-1959 jyldary atalyp ötken halyqaralyq geofizika jyly baǧdarlamasy aiasynda zertteu jürgizgen belgili ǧalym Ǧanibek Toqmaǧanbetov bir oqiǧany eske alǧany bar: «Meniŋ gliasiologiia degen jūmbaq älemge endi berile den qoiǧan kezim. Mūzdyŋ betkeiinen arnaiy ştolnia jasap, sol mūz bölme — tabiǧi zerthana negizinde mol mälimetter jinadym. Söitip, mūzdyqtar jaiyndaǧy ǧylym öz tylsymyna jetelei tüsti, mändi maǧlūmattarymen özine qyzyqtyra berdi. Sondyqtan da bolar, mūz üŋgirge erekşe bauyr basqandai edim. Künige taŋerteŋ ekspedisiia bazasynan tabiǧi zerthanaǧa jetkenşe asyǧamyn. Ol zerthana men üşin tym erekşe qymbat edi. Kelesi jyly jazda ainalyp soqsam mūz üŋgir-zerthanam ornynda joq bolyp şyqty. Sebebi, Tūiyqsu qozǧalysqa enip, mūz üŋgirdi «jūtyp» qoiǧan eken…» Tūiyqsu mūzdyǧyn zertteuge berile kirisken Nikolai Palgovtyŋ 1923 jyly 24 tamyzda jazǧan kündeliginde sarǧaiǧan joldar da äserli: «Men jürgizgen baqylau nätijesi mūzdyŋ aqyryndap öse tüskenin şamalauǧa negiz beredi. Mäselen, mūzdyqtyŋ sol jaqtaǧy tiliniŋ būryşy 1902 jyly 5 gradusqa teŋ bolsa, men kelgende 11 gradusqa jetip qalypty. Mūz massasy toqtap, azaiǧannan göri birte-birte salmaq qosyp ülgeretindei… Söitip, mūzdyq soŋǧy jiyrma jyl köleminde şeginbegen jäne şeginbeidi dep aituǧa bolady». Tūiyqsu mūzdyǧy turaly alǧaşqy derekter bolyp ǧylymǧa engen būl joldar sol jyldary talapşyl, biluge qūştar jas geodezistiŋ kündeligi ǧana edi. Sodan bergi jyldary ol kündelik talai ekspedisiialarǧa negiz saldy. San ǧalym Tūiyqsudy betke aldy. Tūiyqsu… Erte köktemdegi Tūiyqsuda jürgizilgen tynymsyz zertteu jūmystary da mūzdyq jöninde qyzyqty jaittardy aitatyn bolady. Mūz jiyntyq qar nemese suyqtan qatqan su desek, mūzdyqtyŋ paida boluy men qalyptasuy bir qaraǧanda onşa erekşe qūbylys emes te siiaqty. Degenmen, mūz jaratylysynda tau jynysy, kei jaǧdaida jer qyrtysynyŋ qalyptasuyna mümkindik beredi. Sol sebepti de geologtar nazar audarady; mūz — būl mineral, sondyqtan da mineralogtar ainalyp öte almaidy; mūzdyqtarǧa gidrogeologtar özgeşe köŋil böledi, öitkeni ol su resurstarynyŋ közi; mūz jäne de klimattyŋ özgeruine negiz bolǧandyqtan klimatologtar odan alys ketpeidi; mūzdyq sonymen qatar mäŋgi toŋǧa da qatysty bolǧandyqtan kriologtar (toŋdy zertteitin ǧalymdar) zertteu nysanasyna ainaldyrady. Jolserik ǧalym oi qūşaǧynda. Kölik Almatyǧa asyqqandai, būltyŋ-būltyŋ būrylǧan küii tau jolymen tömen tüsip keledi. Alysta, tym biikte ai astynda şaǧylysa jyltyraǧan appaq mūzdyqtar… Aiǧa şaǧylǧan mūzdyqtar… «Men jürgizgen baqylau nätijesi mūzdyŋ aqyryndap öse tüskenin şamalauǧa negiz beredi. Mäselen, mūzdyqtyŋ sol jaqtaǧy tiliniŋ būryşy 1902 jyly 5 gradusqa teŋ bolsa, men kelgende 11 gradusqa jetip qalypty. Mūz massasy toqtap, azaiǧannan göri birte-birte salmaq qosyp ülgeretindei… (Geodezist Nikolai Palgovtyŋ kündeliginen) Mūzdyŋ betkeiinen arnaiy ştolnia jasap, sol mūz bölme — tabiǧi zerthana negizinde mol mälimetter jinadym. Söitip, mūzdyqtar jaiyndaǧy ǧylym öz tylsymyna jetelei tüsti, mändi maǧlūmattarymen özine qyzyqtyra berdi. Sondyqtan da bolar, mūz üŋgirge erekşe bauyr basqandai edim. Kelesi jyly jazda ainalyp soqsam mūz üŋgir-zerthanam ornynda joq bolyp şyqty. Sebebi, Tūiyqsu qozǧalysqa enip, mūz üŋgirdi «jūtyp» qoiǧan eken…» (gliasiolog Ǧanibek Toqmaǧanbetovtiŋ esteliginen) Şyǧys Iаkutiiada mūzdyqtardy şaruaşylyqqa paidalanu degendi bilmese, Orta Aziiada ärbir litr suy altynmen baǧalanady. Osy öŋirdegi mūzdyqtardyŋ suy bir kezgi Aral teŋizimen salystyrǧanda 1,4 ese köp bolǧanymen būl qordy tiimdi paidalanu problemasyn ömir alǧa qoiyp otyr. Gliasiologtardyŋ küni-tüni tynym tappaityn izdeniske toly jūmystarynyŋ basty maqsaty sol yŋǧaida baǧyt alǧan. (Jurnalistiŋ qoiyn däpterinen)

 Saparbai PARMANQŪLOV

 
Pıkırler