Ramazan Stamǧaziev: Zataevich, Brusilovskiiler dombyranyŋ mümkındıgın taza sezbegen sekıldı

– Ramazan aǧa, «1937 jyldary armanda ketken bozdaqtardyŋ änderın qaita jaŋǧyrtyp, mūraǧatqa ötkızıp, ǧylymi jūmys jazyp, kıtap şyǧarsam» degen oiyŋyz bar edı. Izdenısıŋız qanşalyqty ıske asyp jatyr?

– 37-nıŋ qūrbandarynyŋ özderı aqtalyp şyqqanǧa deiın şyǧarmalary eş jerde jazylmaǧan, aitylmaǧan. Änderı alysqa qudalanyp ketken şäkırtterınıŋ ǧana esınde. 1991 Jetısuda Şaltabai, Qa­pez Baiǧabylūlyn zertteuge arnalǧan ekspedisiia bastaldy. Saǧatbek Medeu­bekov, Ǧalymjan Serıkbaevtar bır-ekı ai el aralap jürıp, bıraz dünielerdı tauyp äkeldı. Änderdı sūryptap, tarihyn aitqan adamdarmen kezdesıp, anyq-qanyǧyna köz jetkızdık. «Jetısu änderı» kıtaby şyqqanda alǧaşqy bolyp oryndap, ekrandarǧa şy­ǧar­dyq. Qapez degen – Stambulda oqyǧan, aǧartuşy bolǧan, keiın Kegen audanyndaǧy, To­ǧyz­būlaq degen auylda mektep saldyrt­qan adam. Jala jabuşylar mekte­bın de, kol­jaz­balaryn da örtegen. Negızı, 1937 jy­ly qasyndaǧy dostary «satyp» ketken eken. Nebärı tört änı ǧana jetken, Allaǧa şükır deiık. Qazır sahnada, oqu orynda­rynda, stu­dentterımızdıŋ repertuarynda aitylyp jür. Zertteu jūmysyn tuǧan ınım Erlan Stamǧaziev jazdy. Al «osyndai jerde derek bar eken», degen jerge deiın baryp tübegeilı zerttegen – Saǧatbek Medeu­bekov aǧamyz. Ol kısıge aitar alǧy­sy­myz şek­sız.

– Önerde elıkteuşılık degen – zaŋdy qūbylys. Ūstazyna elıktep, onyŋ än qoryndaǧy änderdı aitu arqyly jūrt kımnıŋ şäkırtı ekenın tanidy. Al özındık beineŋdı qalyptastyru üşın, özıŋ qazaqtyŋ būrynǧy aitylmai jürgen bır änın ne küiın jaŋǧyrtyp, sahnaǧa alyp şyǧuyŋ kerek syndy…

– Älbette, solai. Men 1987 jyly es­tra­da-sirk studiiasyna oquǧa tüsıp, 1989 jyly bıtırdım. Qatarynan 10-15 jyldai dombyramdy qūşaqtap, dästürlı änmen sahnada jürdım. Jänıbek Kärmenov, Qairat Baibosynov, Qali Baijanov, Qosymjan Babaqov syndy önerde aty mäşhür bolǧan änşılerdıŋ repertuaryn qaitalap aityp jürdık. Sol uaqytta köp jerlerde menı Qairat Baibosynovtyŋ şäkırtı dep qabyl­daityn. Ūstazymyzǧa elıktep şyqqan soŋ, kımnıŋ şäkırtı ekenımız än aitu mänerımızden baiqalyp tūratyn. Özım äkep qosqan Jam­byl­dyŋ «Jiyrma besı», Qapezdıŋ änderı­nen keiın özındık qoltaŋbam aiqyndala bastady. Közı qyraǧy, dästürlı än önerınen habary bar adamdar Stamǧaziev degen jas änşınıŋ şyǧyp kele jatqanyn aŋǧardy. Än qorymdaǧy änderıme qarai baǧalap, bolaşaǧymnan ümıt kütıp jürdı.

– Dästürlı än-termelerımız ben dästürdıŋ ızınde şyqqan keiıngı änderdı estradaǧa boiauyn ketır­mei, sol qalpynda alyp şyǧyp jarylys tudyrǧan – Bekbolat aǧa ekeuıŋız. «Ramazan Stamǧaziev» degen esımdı halyqqa tanymal etken estrada dep aita alasyz ba? Estrada änşını tanymal qyludyŋ bır joly ma, älde ūlttyq muzykany tanytudyŋ joly ma?

– Estrada arqyly bır qyrym aşyldy. Estradalyq janrmen sahnaǧa şyqqan kezımde maǧan «Senı esı dūrys, täuır änşı me dep jürsem, myna ıstep jürgen qylyǧyŋ ne? Senı körıp keiıngı jastar qandai tärbie alady? Būzylady ǧoi» dep renjıgen adam­dar köp. Talai adamnyŋ raiynan qaityp, keiınnen raqmet aitqandary da boldy. Qai zamanda da önerdıŋ örleu joldary bolady. Köşpelı qazaq baiaǧyda eş süie­mel­sız de «Elım-aidy» aitty. Kele-kele dombyramen, qobyzben de aita bastady. Qazaqtyŋ halyq änı, halyq kompozitor­la­ry­nyŋ änderın Jamal Omarovalar fortepianomen de şyrqady. Halyq moiyn­dady. Akademiialyq orkestrmen de, hormen de jetkızdı. Osy zamanǧa meŋdep kırgen estradadan qaşyp qūtyla almaisyŋ. Dästürlı änşılerdıŋ ışınde Ǧarifolla Qūrmanǧaliev, Jüsıpbek Elebekovter tea­tr­da akter bolyp, orkestrmen Şegenıŋ ter­mesın, Er Tarǧyndy aitty. Öner qūlap qalmauy üşın janyn saldy. Qazırgı zaman­da bızdıŋ enşımızde tūrǧan janr – estrada. Mümkınşılıgı bar ūlttyq änder nege estrada arqyly bolsa da tanylyp, ömır sürmeske? Barlyq än öŋdeuge keledı dep aita almai­myn. Bır negızgı qaǧida bar: qazaqy ün, qazaqy boiaudy joǧaltpasaq bolǧany.

– «Qazaqtyŋ 1000 änı» antolo­giiasy barysynda özıŋız bastaǧan maŋdaialdy änşıler qanşama tyŋ ändı jaŋǧyrtty­ŋyzdar? «Küpı kigen qazaqtyŋ qara öleŋın, Şek­pen jauyp özıne qaitaramyn» dep Mūqaǧali aitqandai, qai änderdı qazaqqa qaitara aldyŋyz?

– Antologiiadaǧy bes-alty änmen qazaq­tyŋ düniesın qaiyryp berdım dep ai­ta almaimyn. Mysaly, baiaǧyda Qairat aǧamyzdan üirengen, köp änşı bılmeitın «Şormanovqa», «Şormanov balalaryna» degen ekı ändı jazdym. Jambyldyŋ «Jiy­r­­ma besın» kezınde Jambyldyŋ 150 jyl­dy­ǧynda Tezekbaev degen aǧamyzdyŋ şeşesı­nıŋ auzynan alyp qalǧanmyn. Belgılı kom­po­zitorlardyŋ änderınıŋ basqa nūsqala­ryn oryndadyq. Baluan Şolaqtyŋ «Dıŋ­kıl­degın» Erzakovichtıŋ notasynan şyǧar­dyq, «Sūrşa qyz» Baluan Şolaqtıkı ekenın däleldedık. Būl ändı Erzakovichke Kenen Äzırbaev aityp bergenın, Kenennıŋ qyzy Törtken apadaǧy äkesınıŋ qoljazbalarynan aldyq.

– Qazaqtyŋ änı 1000 änmen şektelmeidı. Ūmyt bolǧan änderdı tırıltken jön. Degenmen olar Bırjan, Aqan, Ükılı Ybyrai, Jaiau Mūsa syndy el bıletın tanymal änşılerdıŋ belgılı änderındei este qalmaidy ǧoi. Änşıler aityp jürmegen soŋ, taǧy da ūmytylyp qalmasyna kım kepıl? Älde ol änder qūrylymy, äuenı jaǧynan älsızdeu me?

– «Jaqsynyŋ aty ölmeidı, ǧalymnyŋ haty ölmeidı» deidı ǧoi qazaq. Jaŋadan tabylǧan änderdı täi-täi bastyrtyp bır kädege jaratu qajet. El estımegen ändı tanymal qylu oryndauşylardyŋ enşısın­de. Qaǧazǧa notasy tüsıp, küitabaqqa ja­zyl­sa, artymyzdan ösıp kele jatqan jastar nege aityp, jarqyratyp şyǧarmasqa? «Şaŋ basqan arhivterden tabylarmyz» degendei, erteŋ joqtauşysy tabylyp, bıreu ızdep tabatyny sözsız. Olardyŋ ärqaisysy – sabaqtalǧan tarihpen kelgen änder. Kez kelgen ännıŋ myqty oryndauşy­sy tabylsa, qataryna qosylady. Zataevich, Brusilovskiilerdıŋ jinaǧyndaǧy änderdı şyǧarǧanda, olar dombyranyŋ mümkındıgın taza sezbegendıgın baiqaimyz. Fortepiano­lyq deŋgei auqymymen jazyp tastaǧan. Ony dombyraǧa alyp kelseŋ, 2-2,5 oktava­dan şyǧa almai qalady. Ton ündestıgın özgertu qajet. Ündestıgın auystyryp, eŋbek etıp, ızdenseŋ än şyǧady. Mysaly, Ahmet Baitūrsynov, Qanyş Sätbaevtardyŋ qol­jazbalaryndaǧy änder bügınde jaryqqa şyqty. Qanşa jyldar tarihtyŋ qoinauyn­da jatqan, bıraq jazylyp qalǧan änderdı sanauly bolsa da, bügıngı änşılerdıŋ oryn­dauynda estıdık. Mūnyŋ özı – ülken baqyt. Ülken öner oşaqtaryndaǧy balalarǧa än üiretu üşın «Qazaqtyŋ 1000 dästürlı änı» antologiiasy taptyrmas oqu qūraly boldy. Qazırgı balalarǧa auzyna salyp, közıne şūqyp körsetpeseŋ, aiaǧynan täi-täi basuy qiyndau zaman. Taldyqorǧannyŋ Erbol degen änşısı maǧan Bırjan saldyŋ «Mätı däulen» degen änın alyp keldı. Osy uaqytqa deiın bırde-bır änşı aitpaǧan, bıraq Bırjan sal kıtabynda berılgen än eken. Bırge oty­ryp şyǧaryp, ötkende bolǧan Bırjan sal­dyŋ konsertıne alyp şyqtyq. Qazır Erbol «Mätı däulendı» sahnada aityp jür. Demek, būl än – ary qarai ömır süredı degen söz.

– «Qazaqtyŋ 1000 änı» men «Qazaq­tyŋ 1000 küiı» antologiia­syn jasauda änşıler, küişıler, zertteuşıler bırıgıp, özgege telınıp jürgen än-küilerdı iesıne qaita­ryp berude bırıgıp, ıs atqardyŋyz­dar. Qazır bas qosyp tūrasyzdar ma?

– Jiı basqosu üşın bızge ortalyq kerek. Bız zertteuşı emespız, tek oryndauşymyz. Änşılerımızdıŋ ışınde zertteumen de ainalysyp jürgenderı bar. Al arnaiy zertteumen ainalysyp, sonyŋ nanyn jep otyrǧan muzykatanuşy, teoretik degen mamandar öz aldyna. Keşe antologiiany bastaityn kezde, kezınde bızge ūstazdarymyz ne üirettı, sony aittyq. Ortalyq mūraǧatqa kırdık, kıtaptardy audardyq. «Bıledı-au» degen adamdarmen söilestık. Bır ǧana änge qatysty qanşama oqiǧa estıdık, bıraq dälel az. «Degen eken», «aitqan eken», «osydan alypty» degen būlyŋǧyr dünieler. Säbit Mūqanovtyŋ Baluan Şolaq jaiynda jazǧan düniesı bar. «Qasqyrdyŋ apanyna arlan tüsıp ketıp, Nūrmaǧanbet syryqtyŋ basyna pyşaq bailap öltırıp, apanǧa özı tüsıp ketıp, şyǧa almai qalady», – delınse şyǧarmada, «Keşkısın el-jūrty apandaǧy qoly üsıp ketken Nūrmaǧanbettı şyǧaryp, üsıp ketken qolyn kesedı», – deidı. Baluan Şolaqtyŋ tıkelei tuysy Estai Myrzahme­tovtıŋ qoljazbalarynda «qoly otqa küiıp qalǧan» deidı. Ainalyp kelgende, ärqai­sysy Baluan Şolaqtyŋ ömır tarihynan ülken derekter beredı. Talas dünieler köp. Sonda ne ısteu kerek? Mūndaida änşı ekı jazuşynyŋ ortasynan öz qalauyn taŋdap aluy kerek. Jaqynda T.Jürgenov atyndaǧy Öner akademiiasynan er-azamattarǧa ar­nal­ǧan hrestomatiia şyǧypty. Şyǧaruşy­lary – esımı elge belgılı aǧalarymyz. Osy künge deiın «Ekı jirendı» aparyp Ükılı Ybyraiǧa, «Sūrşa qyzdy» Jaiau Mūsaǧa qosyp keledı. Sol kısıler bız aitqan mäse­lelerdıŋ anyq-qanyǧyna köz jetkızbei, «men bılemınge salyp» än men än avtor­la­ryn dūrys bermeptı. Notasynyŋ qanşa­lyqty dūrys ekendıgıne qarap ülgere alma­dym. Kıtapqa qarap qarnym aşty. «Aŋşy­nyŋ änın» Jaiau Mūsaǧa qosyp qoiady. O zaman da bū zaman, halyq änı dep kelgen «Ekı jiren» men «Aŋşynyŋ änın» basqaǧa telıgenı qalai? Ony bülkıldetıp, qissa, dastandarǧa salyp bızge jetkızgen Däneş Raqyşev aǧamyz: «Eşkımnen alǧam joq, el arasyndaǧy, halyq arasyndaǧy äuen. Men būl ändı damytyp alyp keldım» degenı esımızde. 1959-60 jyldary Däneş Raqy­şev Qytaidan berı qarai ötıp, «Aŋşynyŋ änı» degen ändı şyrqady. «Aŋşynyŋ änın» Ükılı Ybyraidıkı degender de kezdesedı. Ükılı Ybyrai turaly jazylǧan eŋbekterdıŋ bırde-bırınen «Ybyraidıkı» degen derek körmeppın. Ükılı Ybyraidyŋ änın orynda­ǧan änşılerdıŋ repertuarynda da būl än joq.

– Sızdıŋşe, ärkım öz ısımen ainalysqan dūrys pa? Zertteuşı än men küidı zerttep, oryndauşy tek oryndau kerek pe?

– Ondai şartty dünie joq. Eşkım şek­teu qoimaidy. Änşı bolǧannan keiın, az­dy-köptı bılu kerek. Mysaly, men üirengen, oqyǧan närsemdı sahnada oryndap beremın. Ony tübegeilı qaǧazǧa tüsırıp, ǧylymi tūrǧyda däleldep, mūraǧattaǧy tom-tom kıtaptardy oquǧa uaqytym da jetpeidı. Eger de mümkınşılıgı bar änşıler bolsa, ainalyssyn. Şamaŋ jetse, bılgen jaqsy. Är änşı özınıŋ aitatyn änderı turaly maǧ­lūmatqa qanyq boluy kerek. Barǧan jerın­de, leksiia-konsert sekıldı qysqa ärı qy­zyq­ty ǧyp än, ännıŋ avtory turaly derek bere ketse, tamaşa emes pe? Ūstaz bolǧan soŋ, bıluımız de kerek. Şäkırtterımızge ännıŋ tarihyn, taspasyn qolyna berıp, «üiren» deseŋ, şikı qyp qaita alyp keledı. Mysal­ǧa, Kenennıŋ «Boztorǧaiyn» üiretu üşın aldymen oǧan Kenendı oqytyp, «Boztorǧai» turaly referat jazdyrtyp, özınıŋ qiialy­men ömır süretındei mümkındık beru kerek. Sonda sanasynda mäŋgılıkke qalady. Jat­tap alǧan ännen görı zerdelep üirengenı, zerdelep salǧany, qorytyndy şyǧarǧany nätijelı bolmaq. Özı qalai üirense, özınen keiıngı buynǧa da sol därejede üiretpek. Öitkenı bızdıŋ maqsatymyz – būlardy tek sahnaǧa daiyndau emes, tızgındı beru. Kon­sert kezınde halyqty jai ǧana änmen qaiyr­ǧannan görı ännıŋ tarihyn qysqa da nūsqa äŋgımelep jıbergen jaqsy. Sonda olar ūmytpaidy. «Taǧy da tyŋdaǧymyz keledı» dep, ai qūrǧatpai, jyl qūrǧatpai şaqyrtyp tūrady.

– Demek, ūlttyq muzykany därıpteu­şıler­dıŋ estradadaǧy önerpaz­dar­ǧa qaraǧanda ruhani bai boluy – köp oquynda, ızdenuınde ǧoi…

– Qit etse, estrada dep şettetemız ǧoi. Onyŋ ışınde de myqty, bılımdı jıgıtter bar. Ūlttyq önerdı därıpteuşılerdıŋ ūtatyny – babadan kele jatqan önerdı jalǧasty­ruyn­da. Dästürlı mektepke kırgen bala, qala­dan emes, daladan keledı. Dalanyŋ mädenietın, äjenıŋ äŋgımesın tyŋdap kelgen bala qainap tūrǧan öner qazanynan tüs­ken­de, odan när alyp, talai ǧasyrdyŋ qazy­nasyna kuä bola­dy. Baiqaularǧa qatysyp, ädebietşı aǧalarmen aralasady, ary qarai oquǧa tüse­dı. Jiǧan-tergenın qorytyndylai kel­gende, «qazaqpyn» de­gen bır tamşy qany jüregın de «qazaq» dep soqtyrtady. Tärbie­nıŋ ülken mektebı däs­tür­lı muzykany sıŋırgen adamnyŋ jan dü­nie­sı bai, otansüigış, dästürın, önerın süi­gış keledı.

– Abai aitqandai, qazaq änınıŋ tuyn jelbıreter Bırjandai änşı­ler qazır de bar. Bıraq Bırjan sal aitqan Abaidai tyŋdauşyǧa zar­myz ärı zärumız. Qazaq topyraǧy­nyŋ barlyq aimaǧyn aralap şyqtyŋyz. Talǧampaz­dyqpen töl muzykamyzdyŋ ınju-marjanda­ryn sūrap aitqyzyp, aşy terıŋızdı şyǧarǧan auyl ne tyŋdauşy bolǧan şyǧar?

– Mysaly, Qyzylordada konsert bergenımde, bırınşı kezektegı alty ännen keiın kiımımdı auystyruym kerek boldy. Bişılerdı jıberıp, estradalyq kezeŋdı bastaiyn desem, ekı apa kelıp: «Äi, Rama­zan, bızge ana düŋkırlegıŋnıŋ keregı joq! Sen keledı degende, biletımızdı alyp kelıp otyrmyz. Bızge Estaidan, Ükılı Ybyraidan, Nartaidan ait», – dep sanamalap berdı. Sodan daiyndalyp kelgen konserttık baǧ­dar­lamamdy toqtatyp qoiyp, apalardyŋ sūrauy boiynşa konsert berdım. Aq ter-kök ter bop ändı şyrqap bolsam, syrtta ekı apam älı jür. Būryn teatrda ıstegen apalar qazaqtyŋ qara dombyrasyn syilap kelgen­dıkterın, än tyŋdap rahattanǧandaryn bıl­dırıp, alǧysyn aityp jatyr.

Qaraǧandynyŋ Jaŋaarqa jaǧyna barǧanymda, «Jiyrma bestı» aityp bersem, jai «Jiyrma bestı» emes, «Qali Baijanovtyŋ, Qairattyŋ ne Jüsıpbek atamyzdyŋ nūsqasymen aityp körşı» dep sūraidy bıletın el. Menı älı de bolsa eskı, zerdelı qūlaqtardyŋ bar eken­dıgı quantady. Bır tyŋdauşy bolsa da, so­ǧan qyzmet etuımız kerek.

Kei jerde jastar dästürlı ändı aita berseŋ, şaiqalyp ketedı. Sol kezde bır mai, bır şai retınde estra­dany da qosyp qoiasyŋ. Jastardyŋ tılımen, estradanyŋ tılımen qazaqtyŋ halyq änın jetkızuge tura keledı. Mysaly, Erbolat Qūdai­bergenovty, köbı aiyptaidy. Öitkenı sanamyzda «Men qazaqpyn» öleŋın keude­mızdı kerıp, tebırenıp oqu psihologiiasy qalyp qoiǧan. Erbolatqa renışımdı bıldı­reiın dep jürgen bolatynmyn. Bır künı bır otyrysqa barsam, kıleŋ orys, kärıs, aralas ūlttar «Men qazaqpyn!» dep bilep jatyr. Olarǧa osy öleŋdı jai künı jattata almai­syŋ. Solardyŋ tılınde aityp edı, jattap aldy. Orystarǧa deiın aityp jür. Sony­syna qaraǧanda, qazaqtyŋ töl muzykasyn jastardyŋ da yŋǧaiyna qarai, boiauyn būzbai, şaşaq şyǧarmaityn joldarmen jetkızu kerek şyǧar.

– Ataqty adamdarmen, laua­zym­dy tūlǧalarmen jaqynyraq aralasasyz. Olardyŋ dästürlı önerımızdıŋ taǧdyryna degen alaŋ­dauşylyǧyn baiqadyŋyz ba? Keide töl muzykaǧa jany aşidy degen adamnyŋ özı «kere­metsıŋ» dep közboiauşylyq üşın arqany qaǧyp qoiyp, erteŋınde terıs būrylatyndary bar ǧoi?

– Kei aǧalar önerıŋe, änıŋe keremet baǧa berıp, dästürlı ännıŋ kösegesın kögertıp jıberetındei äŋgıme aityp otyrǧanda, şy­ny­men, bolatyndai senıp qalamyz. Erte­ŋınde sol adam özgerıp şyǧa keledı. Şyny­men de, jaqsy tyŋdaityn şyǧar, bıraq jany aşyp, kömekteseiın degen adam kem­de-kem. Mysaly, kezınde Roza Rymbaeva, Bekbolattarǧa qol ūşyn bergen Ahmetbek degen dosym bar. Qazaqtyŋ dästürlı änı dese, janyn aiamaityn azamat. Mysaly, sol jıgıt qanşama qyz-jıgıttıŋ sahnaǧa şyǧuyna, kiımıne, aspabyna, fonogram­masyna kömektestı. Bıraq bır adam qai jyrtyǧymyzdy jamauǧa jetedı? Menıŋ Moŋǧoliiadaǧy qanşama konsertıme arqau bolǧan da – sol. Ännıŋ tarihyn da bıledı, yŋyldap özı de öleŋ aitady. «Sarjailau» degen qymyzyn, ırımşık, qūrt-maiyn ja­sap, qazaq üşın qanşama şarua bıtırıp jür. «Jalǧyzdyŋ ünı şyqpas, jaiaudyŋ şaŋy şyqpas» degendei, jetpeidı bır adam. Bız memleketke sıltei beremız ǧoi. Memleket ısteitın bolsa, osy künge deiın ısteitın edı. Būl – är änşınıŋ auzynan şyǧyp jatqan ün.

Alaşqa aitar Datym…

Myqty degen qazaqjandy azamattardyŋ balalary orysşa şüldırlep jüredı. Sondai bır azamat balasynyŋ atyn atap: «Aǧaşke assalau sdelai!» – deidı. Qazaqy tärbiesınıŋ türı. Al ol – qazaq üşın jūmys ıstep jürgen adam. Bızdıŋ «tıl, tıl, tıl» dep dauryǧa bergenımızge qūlaq üirenıp aldy. Jazuşy, qalamger Tūrsynjan Şapaidyŋ «Auyz ben qūlaq» degen äŋgıme­sınde bükıl auyz jinalyp, aiqaidy salady. Bıreuı: «Bız nege aiqai­lap jatyrmyz? Osyny qūlaqqa aitaiyq!» – dep şeşedı. Barlyǧy jabylyp qūlaqqa aiǧailasa, ol estımeidı. Üŋılıp qarasa, qūlaqtyŋ tesıgı joq eken. «Estımeitın qūlaq boldy ǧoi» dep tıstep körse, jaŋaǧy qūlaq ölı qūlaq eken. Sol siiaqty bız aiǧailaǧanmen, estitın qūlaq joq. Qūlaq bolǧanymen, tesıgı joq. Tesıgı bolǧanymen, qūlaqtardyŋ ölı bolyp tūrǧan zamany.

Jadyra JŪMAKÜLBAI,

«Alaş ainasy».