Säule Janpeiısova: Dästürlı muzykaǧa auyldyŋ, özımızdıŋ qazaqtyŋ qarabaiyr düniesı ǧoi dep qaraityn toqmeiılsu bar

– Änşıler men küişıler qanşa uaqyttan berı dästürlı önerge arnaiy ortalyqtyŋ qajettıgı jö­nınde mäsele köterıp jür. Ūlttyq muzyka ölmeu üşın, özderıŋız qam jasamasaŋyzdar bolmaityn sekıldı me, qalai?

– «Qinalǧan Jambyl jer osy» dep­tı ǧoi. Astanadan Qairat Baibosynov aǧalarymyz aityp, Qazaq radiosynan tıkelei efirge şyǧyp, janaiqaiymyz şyǧyp jatyr. Ony estitın äzırşe qūlaq joq. «Jartasqa bardym, künde aiqai saldym, odan da şyqty jaŋǧyryq» dep Abai aitqandai, künde aiqai salyp jürmız. Sonyŋ kesırı şyǧarmaşylyǧymyzdyŋ örısteuıne tiıp jatatyny jasyryn emes. «Bıreuge baryp, kömek sūradym, ol qol ūşyn bermedı» deseŋ, jeksūryn bolasyŋ. «Üiın aldy, ataǧyn aldy, Konservatoriiada bıldei halyq änı kafedrasyn basqaryp otyr. Endı būǧan ne kerek?» deuı mümkın. İmanǧali Tasmaǧambetovtıŋ kezınde tört jyl Atyrauda muzyka kolledjın bas­qardym. Halyqtyq muzyka akademiiasy dep at berdık. Batys aimaǧyna muzykalyq bılım beretın joǧary oqu ornyn aşsaq degen maqsat qoiyp, qūzyrly oryndarǧa barǧanymda: «Üiıŋdı berdık, jūmysyŋdy berdık, änıŋdı aityp jürsıŋ. Änıŋdı aityp, jūmysyŋa tynyş kelıp-ketıp jürmeisıŋ be?» degender boldy. Atyrauǧa ol üşın barǧan joqpyn, änımdı Almatyda aitatyn edım, üiım Almatyda da boldy, būl jerde alǧa qoiǧan jospar, artylǧan mındet, el aldynda paryz bar. Osy mäsele üşın, talai tabaldyryqty tozdyruǧa tura keldı. Ökınışke orai, ol da eşkım tarapynan qoldau tappady. Almatyǧa qaityp kelgennen keiın, ūstazdyq qyzmetımdı jalǧastyryp, änımdı aityp, bırneşe än keşımdı ötkızdım, Qūdaiǧa şükır deiın. 2005 jyly şyǧarmaşylyǧymnyŋ 20 jyldyǧyna orai, Abai atyndaǧy Opera jäne balet teatrynda «Än-amanat» degen konsertımdı berdım. Tek özımdı oilaityn bolsam, äldeqaşan şalqyp otyratyn edım. Bıraq artymyzdan ösıp kele jatqan jetkınşek önerpazdardyŋ taǧdyry alaŋ­datady. Önerdı jaqsy köretın, qūr­met­teitın halyq bar, Qūdaiǧa täube. Halyqqa jetu üşın, qanşama būralaŋ joldan ötu kerek. Bız bırden osyndai därejege jetken joqpyz. Sahnada jürgenıme, ūstazdyǧyma biyl – 25 jyl. Sol aralyqta nebır qiyn­dyqtan öttık. Nebır baqytty sätterdı de ötkızdık. Eşuaqytta toqmeiılsıgen emespın, qai uaqytta bolsa da «dästürlı önerde jürgen jastarǧa ülgı bolaiynşy, bylai qarai jüruge bolady» dep baǧyt sılteude janymdy salyp kelemın. Bıreu tüsıner, bıreu tüsınbes. Kei konsertterden syzy­lyp, jolymyzdyŋ jabylyp qaluy da sondyqtan. Oǧan men moiymaimyn.

– Ūlttyq muzykaǧa jaŋa qadam basqan jas buynnyŋ jūmys taba al­mai, tasada qaluy olardyŋ ız­de­nısınıŋ azdyǧy, talantynyŋ kem­dıgınen bolar. Äitpese, tesık mon­şaq jerde qalmaidy ǧoi?!

– «Altyn qylyş qyn tübınde jatpaidy» deidı qazaq. Talanttyŋ barlyǧy bırdei emes. Talantty adamnyŋ özınıŋ bolmysy bölek. Onyŋ bolmysyn ekınıŋ bırı tüsıne bermeidı. Bızdıŋ aldymyzdaǧy, ötken ǧasyrlardaǧy tūlǧalar öz ornyn taba almai, ömırden erte kettı. Menıŋşe, mūnyŋ sebebı solardyŋ zamanyndaǧy, ainalasyndaǧy adamdardyŋ tüsınbeuınen. Mysaly, Jambyl jäkemız Qūdaidyŋ bergen 100 jasyn jasady. Ekınşı jaǧynan, Jambylǧa keremet qūrmet körsetıldı. Memleket arnaiy hatşysyn berıp, köŋıl böldı. Al qazırgı aqyn-jazuşylarǧa ondai jaǧdai jasalynyp jatqan joq. Keşe Qadyr aǧamyz kettı, bügın Fariza, Äbış, Mūhtar syndy tūlǧalar janaiqaiyn salyp jür. Köp bolsa, däl qazır qazaqta myŋ talant bar şyǧar. Sol myŋ adamdy ükımettıŋ erekşe qamqorlyǧyna alyp, halyqqa qyzmet jasatyp nege otyrmaidy? Tyǧyryqqa tırelgen halyqqa ruhani demeu beretın sol tūlǧalar ǧoi. Halyq arasynan şyqqan tūlǧalardy halyqty tärbielep, halyqtyŋ ruhyn köteruge jūm­sauymyz kerek. Ruhy myq­ty el nenı bolsa da jeŋıp şyǧady. Tūlǧala­rymyzdyŋ qadırıne jete almai kelemız. Ösıp kele jatqan jastardyŋ tūlǧa boluyna jasqanşaqtyǧy — kedergı. «Bır söz aitsam, jolym jabylyp qalady-au» dep qorqady. Ekınşı, materialdyq jaǧdaiǧa qatysty. Qaltasynda kök tiyny joq bolsa, qaida, kımge baryp, ne aitpaq?

– Konservatoriianyŋ halyq änı bölımın jylda on-on bes jas bıtı­redı. Mamandyǧy boiynşa jū­mys tappaǧan soŋ, toi jaǧalap, ne basqa salaǧa ketuge mäjbür bolady. Sahnada, konserttık ūjymda änşı bolyp ıstemegen soŋ, änı de qalady. Sondyqtan jylda bölı­ne­tın grant sanyn azaitu kerek emes pe?

– Konservatoriiada jyl saiyn euro­palyq aspaptardy igeruge qanşama jas­tardy qabyldaidy, sebebı olardy alatyn simfoniialyq orkestrler, opera-balet teatrlary bar. Jaǧdailary ja­salǧan. Bız toqaldan tudyq pa? Kon­fusiidıŋ «Menı tüsınbeitınderge renjımeimın, men olardy tüsınbegenıme renjimın» degen sözı esıme tüsıp otyr. Dästürlı önerımız ben klassikalyq muzykanyŋ jaǧdaiy nege būlai? Men tüsınbeimın. Dästürlı ändı üiretetın Qūrmanǧazy atyndaǧy konservatoriiada ainaldyrǧan on üş-on tört oryn ǧana bar. Erteŋgı künı olardyŋ bıtırgen soŋ, baratyn jerı joq. Filarmoniiaǧa barsyn deidı, olar dästürlı änge bar-joǧy bes-alty oryn böledı. Abai atyndaǧy Opera jäne balet teatrynda 2005 jyly konsert bergenımde, «myna jerdı kolhozǧa ainaldyrasyŋ» degen ärtıster. Sonda dästürlı änşıler – kolhozbyz. Bız tek qana auylda jüruge jaratylǧanbyz. Bızdıŋ nege arnaiy teatrymyz, arnaiy ortalyǧymyz bolmaidy?

– Jas buyndy ūlttyq muzykaǧa ūiytu üşın, tyŋdauşy tärbieleudı mektepten bastau kerek qoi. Bälkım, mekteptegı än-küi pänıne reforma jasap, sabaq beruge dästürlı muzykanttardy tartu kerek şyǧar?

– Äbden bolady. Eŋ bırınşı bala­baqşadan bastau kerek. Mekteptegı muzyka pänınıŋ baǧdarlamasyn özgertu kerek. Mektepte muzyka pänın 7-synypqa deiın oqidy. Sol kezde bala barlyǧyn, bükıl älemnıŋ muzykasyn bılıp şyǧuy kerek. Ol älemnıŋ muzykasyn konserva­toriia bıtırse de bıle almaidy. Mektep baǧdarlamasynda ūlttyq, dästürlı öne­rımızdı barynşa oqytyp, köbırek tyŋdatu kerek. «Ne ekseŋ, sony orasyŋ» deidı. Şeteldıŋ muzykasyn tyŋdasaŋ, er­teŋ şeteldıŋ muzykasyna qarai bırjolata ketesıŋ.

– Mūnyŋ arjaǧynda dästürlı muzykany basu, tūnşyqtyru saiasaty jatqan joq pa?

– Oǧan dästürlı öner tūnşyqpaidy. Dästürlı muzykaǧa auyldyŋ, özımızdıŋ qa­­zaqtyŋ qarabaiyr düniesı ǧoi dep qa­raityn toqmeiılsu bar. Ūlttyq dünie­ler arqyly jasauǧa qarsy keŋestık dä­uırden qatyp qalǧan qasaŋ saiasat bar. Eu­ropalyq muzyka keremet bolu kerek. Barlyq jerge ulap-şulap, top-top bop şyǧu kerek. Sabyr Adaidyŋ «Är qazaq – menıŋ jalǧyzym» degenı, «är qazaq – tūlǧa» degenı. Bızdıŋ qazaqta dala sahnasy boldy, hormen de aitty. Nege bız ändı jeke aitqyzdyq? Är änşı tūlǧa bolǧan soŋ, jeke aitty.

– Qazır resmi konsertterde änşıge bır ändı tolyq ta ait­qyz­baidy. Toptap şyǧaratyn şeru degen dünie paida boldy…

– İä, sol, toptap şyǧaryp, bır änşı qyryq sekund qana aitu kerek deidı. Qandai änşı qyryq sekundqa syiǧyza alady? Lap etıp janyp, lap etıp öştı degen söz būl. Öitkenşe, aitqyzbai-aq qoisyn. Tyŋdauşy būdan qandai läzzat alady? Biyl bızde «Koreia jyly» ötkelı jatyr, sodan bızdıŋ konsert ūiymdastyruşylar köp sabaq alatyn şyǧar dep oilaimyn.

Qaibır jyly Koreianyŋ künderı bolyp Qazaqstanǧa keldı. Men soǧan qatys­tym. Ūi­ym­dastyruşylar bızden bes-alty nö­mır sūraǧan eken. Taǧy da opera änşılerın, balet bişılerın, estrada änşılerın berıp­tı. Solardyŋ ışınen olar menı taŋdapty. «Bır ännıŋ qanşa minutqa sozylatyndy­ǧyn sūraǧanda, «üş-tört minut» desem, olar «būl az, ekınşı änıŋızdıŋ de ūzaqtyǧy sondai bolsa, ekı än aityŋyz» dedı. Söitsem, olardyŋ bır şyǧarmasynyŋ özı jiyrma-otyz minutqa sozylady eken. Bızdıŋ jetıgen men dauylpaz syndy aspaptaryn tartqanda, şynymen läzzat alyp, demalasyz.

Bızde elge demalys bermeidı. «Qyz quu» siiaqty barlyǧyn quu kerek. Bız nege bır ändı basynan-aiaǧyna deiın emın-erkın otyryp tyŋdamaimyz? Bır balamyzdy bır änmen sahnaǧa şyǧara almaimyz. Jarty öleŋ aitqannan jartykeş änşıler paida boldy. Qazırgı änşınıŋ jartykeş bolyp, janbauynyŋ sebebı – osy.

– Ataqty Ǧarifolla Qūrman­ǧa­liev­tıŋ aldynan sabaq alǧan soŋ­ǧy şäkırtısız. Közın körmesek te, mū­ra­ǧattardaǧy än aityp jatqan bei­ne­taspasyn körgende, ol kısı­nıŋ közınde erekşe ūşqyn bar eke­nın baiqadyq. Ännıŋ tabiǧatyn tüsı­nu, ony tyŋdarmanǧa jetkızudegı şeberlıgın közıŋızben kör­dıŋız. Ǧare­keŋ­nıŋ sol şeberlıgın şäkırt­te­rıŋız­ge üiretıp jürgen bolarsyz?

– Soŋǧy kezde änşılerımızdıŋ köpşılıgı janbaidy. Ol üşın änşıge renjuge bola ma? Bırınşıden, Qūdaidan berılgen talant, ekınşıden, memlekettıŋ qamqorlyǧy men halyqtyŋ aialy alaqany kerek. Öitpeiın­şe, janbaidy. Tölegennıŋ: «janam degen jürekke ot beremın» degen sözı bar ǧoi. Sol siiaqty būl jastarǧa qazır ot beretın kım? Kezınde Ǧarifolla Qūrmanǧaliev, Jüsıpbek Elebekov, Ämıre­lerdı jer-jerden aldyrtty ǧoi. Ämıre tabiǧatynan öte momyn, köp söilemeitın, auylda jürgen kısı bol­ǧan eken. Al än aitqanda qazaq atyn bükıl älemge paş ettı. Odan keiın Ämıre janbaǧanda, kım janady? Jūldyz­dy jaǧu kerek. Menıŋ klasta otyryp sabaq berıp, anda-sanda konsertke alyp şyqqa­nymnan olar janbaidy. Oǧan memleket tarapynan qol­dau kerek. Qazırgı Opera jäne balet teatry sol kezde qazaqtyŋ muzykalyq teatry bolǧan. Operalardaǧy rölderdı oinau üşın, Ǧarekeŋder künı-tünı daiyndalatyn. Sebebı olardy halyq kütıp otyrdy. Mem­leket oǧan jaǧdaidy jasaǧan edı. Ol janbaǧanda, kım janady? Qazır sondai jaǧdai menıŋ balalaryma jasalyp otyr ma? Jaǧdai jasalmaǧan soŋ, būlar jana almaidy. Jiı konsertke şyǧu kerek, künde qoiylymdarmen qyzyqty­ryp tūru kerek. Qazırgı balalardyŋ talanty bızdıŋ kezımızdegıden äldeqaida artyq.

– 17 mamyrda Äuezov teatrynda konsertıŋızdı bergelı jatyrsyz. Änıŋızge daiyndalyp jatqannyŋ ornyna, barlyǧyna özıŋız jügırıp jürsız. Sızdıŋ konsertterıŋız erek­şe rejissurasymen, qoiylymy­men aişyqtalady. Būl joly qan­dai syi daiyndap otyrsyz?

– Dästürlı öner men tarih ekeuı – egız. Soǧan bailanysty qanşama tarihi änder, jyrlar düniege keldı. HH ǧasyrda qanşama sal-serı, änşı-aqynymyz atylyp, jer aidalyp kettı. Osynyŋ barlyǧyn saiasat jasady. Änımızde, jyrymyzda taŋbalanǧan osy bır şyndyqty şyǧarsam dep oiladym. Ssenariiın jazyp, rejisser Bolat Atabaevqa körsetkenımde, ol kısı mūny eldıŋ barlyǧy bıletındıgın aitty. Halyqtyŋ män bermei jatqan jaǧyna baǧyt būrudy ūiǧardyq. Ol – şetten kelgen daŋǧaza, halyqty soǧyssyz-aq jaulap alyp jatqan muzyka. Bızdıŋ şarasyz­dyq küige tüsıp otyruymyzdyŋ sebebı – osy. Şeteldıŋ konsertterın körseŋız, bıreuı şaşyn jūlyp, bıreuı esınen tanyp jatady. On adam, jüz adam emes, myŋ-myŋ­daǧan adam söitıp jatady ǧoi. Būl – esersoq muzykanyŋ adamdardy esı­nen tandy­ruynyŋ nätijesı. Mūnyŋ şetı bızge de kelıp jatyr. Bızdıŋ jastarymyz bırjolata soǧan ketıp qalmas pa eken? Asyl mūra­la­rymyzdy baǧalamai, qadırın bıl­mei, tüsınbei jatsa, būǧan kınälı sız ben bız bolamyz. Konsertte osy jaǧyna män bermekpız. Konsertterımızdı teatr­lan­dyrylǧan körınıstermen beru üşın, bar küşımdı salamyn. Oǧan Bolat Atabaev kömegın berıp jatyr. Şyǧarmaşylyq jūmysty jeke adam jasamaidy, jan-jaqtan kömek kerek. Ssenariiıme İran Ǧaiyp aǧamyz kömektesıp jatyr. «Sazgen sazy» folklorlyq-etnografiialyq ansamblımen tyǧyz bailanystamyn. Astanadan qazaqtyŋ myqty jyrşy qyzdary Elmira Jaŋabergenova men Aigül Elşıbaeva keledı. Qaraqat, Ömırqūl, Aigül Maqa­şeva siiaqty şäkırtterım qatysady. Jaŋalyǧym – qyzym Quanyş bırınşı ret än salady.

– Dästürdıŋ saf altyndai taza qalpyn būzbai ūstanǧan Ǧari­fol­la, Manarbek, Däneş, Jänıbek ata-aǧalarymyz özınıŋ janynan dästürdıŋ ızımen än tudyrǧan ǧoi. Olardan qalǧan änderdıŋ joǧary baǧalanuy, dästürlı, qazaqy ännıŋ qadırın bılgennen bolar? Sızdıŋ de şyǧarǧan änıŋızdı estıgen edık…

– Aqseleu Seidımbek aǧamyzdyŋ artynda «Saryarqasy» men «Däuren-aiy» ǧana qaldy ǧoi. Ekı ännıŋ özımen bükıl eldı tabyndyryp, taŋǧaldyryp kettı. Qarap otyrsaŋyz, Abaida da än köp emes. Sal-serılerdıŋ än mūrasy on, jiyrma, otyz än ainalasynda ǧana. Ükılı Ybyraidyŋ bır «Gäkkuınıŋ» özı myŋ änge tatymai ma? Tört-aq änı qalǧan Mädidıŋ «Qarakesegınıŋ» özı nege tūrady? Tudyraiyn dep tudyrmaidy eşkım, Alla taǧala özı beredı. Soŋǧy uaqyttary özdıgınen äuender keledı. Kompozitor bolaiyn degen men joq. Özdıgınen kelgen bes-alty äuenım bar. Maraltai Raiymbekūlynyŋ sözıne jazylǧan «Alatau» degen änımdı, taǧy bır-ekı änımdı konsertte oryndaimyn.

Datym bar…

Bıreudıŋ jüregı, bıreudıŋ büiregı auyrǧanda, medisinalyq ortalyqtar emdeidı. Al ruhani auru, aş adamdar qaida baryp emın alady? Muzykamen emdeu medisinada da bar. Nege bız halyqqa osy jaǧynan muzykalyq emdeu ortalyǧyn aşpaimyz?! Men konservatoriiada jürıp, bır-ekı kün än estımei qalsam, auyramyn. Bıraz uaqyt än salmasam da, auyryp qalamyn. Än de – halyqty ruhani emdeudıŋ türı. Ne närse bolsa da, auyrtpalyq jürekke tüsedı ǧoi. Jürektı än-küimen emdeuge bolady. Oblystarda halyq şyǧarmaşylyǧy ortalyǧy degen bar. Äuesqoilarǧa arnalǧan bolsa da, ol da kerek. Eldıŋ bärı käsıbi jolǧa tüsıp kete almaidy. Halyq şyǧarmaşylyǧy ortalyqtarynyŋ atqaryp otyrǧan jūmystary bölek. Özımızdıŋ taza klassikalyq dünielerımızdı būdan da joǧary deŋgeige köteruımız kerek. Älı de älemge tanytuymyz kerek. Ūlttyǧymyzdyŋ simvoly ūlttyq muzykamyzdy därıpteitın dästürlı öner ortalyqtaryn aşu kerek. Onyŋ ışıne baǧalanbai el-elde jürgen qolönerşıler, şeberler, aityskerler jinalsa. Ūlttyq önerımızge qatysty dünienıŋ barlyǧy sol jerden tabylsa, oblystardan, audandardan aşylsa, dästürlı änşı, küişılerge jūmys tabylatyn edı.

Jadyra JŪMAKÜLBAI,

«Alaş ainasy»