Seiıtqali Şalabaev, QR Mädeniet qairatkerı, T. Jürgenov atyndaǧy Qazaq ūlttyq öner akademiiasynyŋ professory, Oral Taŋsyqbaev atyndaǧy Almaty sändık qoldanbaly öner kolledjınıŋ direktory:
– Seiıtqali aǧa, sändık qoldanbaly öner qazaqqa qai kezden kelgen?
– Sändık qoldanbaly öner – qolönerdıŋ tuyndysy. Al, jalpy, suretşılık öner ata-babamyz düniege kelgen uaqyttan bastau alady dep oilaimyn. Düniege kelgen är adam balasy qolynyŋ şeberlıgın ömırde körsetedı. Sonau köne saq, ǧūn däuırlerınde ömır sürgen ata-babalarymyz qolönersız bolǧan joq. Kündelıktı tūrmys-tırşılık, ömır süru jüiesınde, basqa da qajettılıkke bailanysty qolöner paidalanyldy.
Barlyǧymyzǧa belgılı, ol kezderde zauyt-fabrikalar, basqa tehnologiialar bolǧan joq. Bärı qolmen jasaldy. Qolmen jasalǧan būiymdar öner dep esepteledı.
– Özıŋız söz etıp otyrǧan saq, ǧūn däuırlerınen jetken arheologiialyq qazba-bailyqtardan baiqaitynymyz – ärtürlı sändık būiymdar, suretterdegı ūsaq bölşekterdıŋ ışınde beinelengen aŋ-qūs, taŋba belgılerdı köru üşın mikroskop qajet deidı. Neşe türlı oiu-örnekterdı osyndai därejede tek qolmen jabdyqtady degenge senu qiyn sekıldı.
– Osylar ata-babalarymyzdyŋ sol kezdegı deŋgeiınıŋ öte joǧary bolǧandyǧyn körsetedı. Ol kezde jaŋaǧy aitylǧan qūraldar bolmady desek te, önerdıŋ biıktıgın baiqaǧandaimyz. Köne däuırlerden tabylǧan öner tuyndylary qazır bükıl älemdı taŋǧaldyruda. Būl da ata-babalarymyzdyŋ önerge beiımdıgın, şeberlıgın, ūstalyǧyn körsetkendei.
– Demek, qolöner qazaqpen bırge jasasyp keledı deisız ǧoi?
– Solai dep aituǧa tolyq negız bar. Bügıngı tılmen aitqanda, dizain salasy – bızdıŋ kenje damyp kele jatqan töl önerımız. Önerdıŋ bügıngı zamandaǧy atauy – dizain. Dizain adam balasynyŋ qolynan şyqqan önertuyndysy deuımızge bolady. Mysaly, köneden jetken tūrǧyn üi – kiız üilerdı alaiyq. Būl düniejüzın taŋǧaldyryp kele jatyr. Ony qai jaǧynan alyp qarasaŋyz da maŋyzdy: funsionaldyq şeşımı, formasy, astronomiialyq, basqa jaqtarynan kelıŋız, öte keremet bolyp esepteledı. Ata-babalarymyzdyŋ tabiǧatpen bırlesken ırı tuyndylarynyŋ bırı. Kiız üi tūrmystyq qajettılık üşın jasalǧan, bıraq onyŋ önerdegı orny, deŋgeiı öte biık.
– Endı özıŋız basqaryp otyrǧan Sändık qoldanbaly öner kolledjıne kelsek. Būl mektepten sonau keŋes kezınen berı köptegen öner maitalmany şyqty. Ärine, ol kezdegı saiasat, ideologiia partiianyŋ pälsapasymen jürdı ǧoi. Al bügıngı kolledj – Täuelsız Qazaq memleketınıŋ oqu orny. Osy tūrǧydan kelıp, oqu ornynyŋ maqsaty men mındetıne toqtalsaŋyz…
– 1992 jyly Ükımettıŋ qaulysymen Oral Taŋsyqbaevtyŋ esımı berılgen kolledj būryn Gogol atyndaǧy uchilişe bolyp 1938 jyly qūrylǧan. 2013 jyly, Qūdai qalasa, 75 jyldyǧyn toilamaq oiymyz bar. Qazırgı uaqyttaǧy jūmysymyzǧa toqtalmai tūryp, kolledjdıŋ öner jolyndaǧy maŋyzdylyǧyn aita ketkım kelıp otyr. Osy künge deiın respublikamyzdaǧy öner maitalmandary, qazaq ūlttyq önerınıŋ deŋgeiın köterıp, düniejüzıne tanytyp, şyǧarmaşylyq qyzmette eren eŋbek etken suretşılerımız: Teljanov aǧamyzdan bastap, Salihiddin Aitbaev, Aişa Ǧalymbaeva, Gülfairuz İsmailova, Hakımjan Nauryzbaev, Kenbaev, Şaiahmetov, Dosmaǧambetov, Aqanaev, qazırgı kezde tanymal Aǧymsaly Tüzelhanov, Batima Zauyrbekova, Kamil Mulaşev, Esken Serkebaev, marqūm Därkenbai Şoqparūly syndy aǧalarymyzdy aita bersek, bır habarda tauysa almaimyz. Atalǧan aǧa-apalarymyz osy oqu ornynan, iaǧni qara şaŋyraqtan bılım alǧan azamattar. Sondyqtan būl oqu orny – tarihi qūndylyǧy joǧary qara şaŋyraq. Öner jolynda maŋyzdy mänge ie mektep qazır de ūlttyq özegınen ajyraǧan joq jäne sol jolmen jürıp keledı.
– Bügıngı künı ūǧym-tüsınık türlı beiım alyp bara jatqanyn jasyra almaimyz. Qazaqy ūlttyq ūstanymdaǧylar öte köp emes. Şäkırtterıŋızdı ūlttyq bolmysqa negızdeude nendei mysaldardy alǧa tartar edıŋız?
– Oqu ornyndaǧy negızgı jūmysymyzdyŋ bırı – ūlttyq önerdıŋ jolyn ūstanyp, jandandyru. Sändık qoldanbaly öner europalyq, reseilık nemese basqa baǧyttarmen ketuı mümkın emes. Öitkenı sändık qoldanbaly öner qazaq ūltynyŋ töl erekşelıgımen ǧana qūndy. Basty ūstanym – osy. Sabaq beru, tärbieleu jüielerı, şeberhanalardaǧy jūmys osy jolǧa qoiylǧan. Zaman talabyna bailanysty keibır mamandyqtar boiynşa elıkteuler bar. Ony jasyrmauymyz kerek. Mysaly, töl kenje öner – ösıp kele jatqan dizain salasynyŋ basqa baǧyttarǧa elıkteuıne zaman aǧymyndaǧy jaŋa tehnologiialar sebep bolyp tūr. Jaŋa baǧdarlamalar enıp, kompiuterlengen ürdıster kelıp jatyr. Osynyŋ barlyǧyn jaŋaşa meŋgerıp şyǧu, ony ūlttyq negızge būru – oŋai şarua emes jäne uaqyt qajet etedı. Desek te, sändık qoldanbaly öner, keskındeme, müsın önerı, teatr suretşılerın daiyndau Gogoldyŋ atymen qūrylǧannan qalyptasqan dästürmen jalǧasyp keledı. Sabaqtastyqty üzbei, mektep dästürın jalǧastyryp kele jaqtan azamattardy atap ketuge bolady: Kenjebai Düisenbaev, Säuletai Alşynbaev aǧalarymyz bar, marqūm Aqyrap Qūdaibergenūly osy qara şaŋyraqta ūzaq uaqyt direktor bolyp qyzmet atqardy.
– Mamandyqtardy atap ötuge bola ma?
– Keskındeme, müsın baǧyty boiynşa daiyndaimyz jäne keskındemenıŋ ışınde bırneşege bölınedı: keskındeme, keskındemelık stanoktyq grafika, skulptura-müsın, sändık qoldanbaly öner, qol şeberı, gobelen baǧyty, qyşty, aǧaşty, metaldy körkemdeu, zergerlık, teatr suretşılerın daiyndau jäne dizain salasy. Mıne, baǧdarlamalarymyz osy negızde jüredı.
– Sändık qoldanbaly öner kolledjınde önerge ikemı, boiynda talanty bolmasa, ekınıŋ bırı oqi almaidy. Qabıletı bar şäkırtterdı qabyldaudaǧy qaǧidalar jaiynda ne aitar edıŋız?
– Qūdai qalasa, 75 jyldyq tarihy bar qara şaŋyraqta būl jüie qalyptasqan, tülekter elımızdıŋ tükpır-tükpırınde jūmys jasap jatyr. Aimaqtarda öner oqu oryndary, studiialar, basqa da oqu baǧyttaryn beretın mektepter bar jäne aşyluda. Bız osylarmen tyǧyz bailanystamyz. 1950-60-70 jyldardaǧy jüie boiynşa joǧarydaǧy atalǧandar, basqa da maitalmandar eldı aralap, közımen körıp, bırneşeuınıŋ ışınen taŋdalǧandary osy oqu ornyna tüsetın. Qazırgı zamanǧa bailanysty būl jūmystyŋ qarqyny basylyp qaldy, bıraq bügıngı künı aqparat közderı köp qoi. BAQ arqyly habarlaimyz, jaŋa aityp ketken bailanystar boiynşa qarym-qatynasta bolamyz. Alǧaşqydan qalyptasqan negızgı jol būzylǧan joq. Önerge tabiǧi beiım, käsıbi daiyndyǧy bar ūmtyluşy-talapkerler keledı.
– Äŋgımenıŋ älqissasynan bastap özek etkendegı söz-saualdarymyzdyŋ astarynda önerımızben özımızdı tanytsaq, qazaqtyŋ ūlttyq erekşelıgı ǧalamnyŋ ǧajaiyptarynyŋ qatarynan oryn alsa degen arman-maqsattar jatyr ǧoi. Ol üşın özgenıŋ de mektebın köru, täjıribe almasu – qaita qalyptasyp, qadam basyp, qarqyn alyp kele jatqan Qazaq memleketınıŋ qai salasyna da qajet sekıldı. Aitalyq, tuysqan türkıtıldes respublikalarmen bailanys qandai? Tübı bır bolǧannan keiın önerdegı ūqsastyqtar menşıkteu barysynda talasqa ūlasyp jatady. Qazaqtıkı, özbektıkı, qyrǧyzdıkı, anau sızdıkı, mynau bızdıkı degen siiaqty. Osy tūrǧydan kelıp körsek…
– Bügıngı künı öner salasynda talasyp qalu – bolmai jatqan dünie emes. Aitalyq, suvenir önerı bar. Joldasym öner qairatkerı, Memlekettık syilyqtyŋ laureaty, gobelennıŋ negızın qalauşy äielderdıŋ bırı – Batima Zauyrbekovany Türkiia memleketı şaqyryp, menıŋ de jūmysym üilesıp, sol elde üş jyl boldym.
Türkiia elınıŋ memlekettık qarjy qorynyŋ basym bölıgı osy suvenirden tüsken paidamen tolyǧady eken. Teŋızdı aimaq bolǧandyǧynan şyǧar, Türkiiaǧa turister köp barady. Türıkter qolönerın saudaǧa salady, turister qyzyǧyp alady, barlyq jaǧdai jasalǧan. Bızde būl sala qatty jürıp ketken joq jäne jaŋaǧy aitqan talasyp qalu azdap bar. Qoldan şyqqan öner, tuyndy qai kezde de qūndy. Sändık qoldanbaly öner salasynda suvenir – özektı taqyryp desek bolǧandai. Qazaq memleketıne kelgen qonaqtar elımızden ne alyp ketedı? Qyrǧyzdyŋ, özbektıŋ önerı nemese qytailardyŋ qolynan şyqqan tuyndylardy satyp ala ma? Būl būlyŋǧyrlau bolyp tūr. Al, negızı, bız özımızdıŋ önerdı, qazaqtyŋ qol tuyndylaryn körsetuımız kerek. Töl qolönerımızden ūlttyq ūstyn sezılıp, qazaqtyŋ iısı aŋqyp tūruy tiıs. Kez kelgen qonaq qolöner arqyly qazaqty tanyǧany abzal. Mäselen, nege elımızge kelgen turist qyrǧyzdyŋ, özbektıŋ qolynan şyqqan nemese qytai jasaǧan zattardy Qazaqstannan alady? Qazaqstanda qazaqtyŋ qolönerı ainalymda bolǧany tiımdı, paidaly, qajet. Bızdıŋ mındet – osy maqsatta şeberler daiyndau. Al qolönerdı damytyp, osy salanyŋ jandanuyna atsalysatyn şeberler – orta buyn. Bügıngı taŋda qazaq suvenirlerı jolǧa qoiylmaǧan desem, qatelespeitın siiaqtymyn. Qatelessem, keşırım ötınemın, bıraq közım körıp, būl salaǧa etene aralasyp jürgennen keiın, osylai deuıme tura kelıp tūr. Ärine, joq dei almaimyn, azdap köterılıp keledı. Mysal üşın «Altyn adam», Astanadaǧy salynyp jatqan ǧimarat-säuletterdıŋ suvenirlık formalary, ūlttyq aspap, gobelennıŋ suvenirlık türlerın damytuda jūmystar jürıp jatyr, degenmen älı de qarqyndai tüsse.
– Qarqyndau üşın, belgılı bır ızge tüsıp damuy üşın qandai da bır ūsynystaryŋyz bar ma?
– Kolledjdıŋ direktory bolǧandyqtan orta bılım alyp jatqan jas buyn keleşekte osy salany jetık meŋgerıp, ary qarai alyp ketse degen negızben jürgızudı maqsat tūtam. Jūmys barysyn soǧan beiımdeimız. Ärine, beiımdeu osy dep, orta bılımmen şektelesıŋ, ary qarai oquyŋdy jalǧastyrma demeimız. Kerısınşe, bızden ūşqan tülekter – lauazymdy, suretşı tūlǧa bolyp şyǧuy üşın JOO-ǧa, mäselen, T.Jürgenov atyndaǧy Qazaq ūlttyq öner akademiiasyna, Astanadaǧy Öner universitetıne, basqa da osy saladaǧy oqularǧa baǧyttaimyz. Şäkırttermen bolǧan sabaq kezınde, täjıribe barysynda ūlttyq erekşelık turaly ünemı aitylyp otyrady.
– Dūrys eken. Täuelsız eldıgımızdıŋ 21-jylyna qadam bastyq. Allaǧa täube, jetıstıkterımızge qanaǧat etemız. Tölöner özındıgımen ǧana aişyqtalatyny belgılı. Alaida şetelmen salystyrǧanda, bızde öner tömen baǧalanady deitın pıkır joq emes jäne qūnsyz düniege qūlyqtyŋ bolmaityny taǧy bar. Qabılet-qarymy jetıp tūrǧanymen, basqany bylai qoiǧanda, qūlqyndy qanaǧattandyrmasa, öner jolyna būrylatyndardyŋ sany azaia bermei me?
– Endı būl jerde sızben kelıspeuge tura keledı. Menıŋşe, qoldan şyqqan tuyndynyŋ baǧasy osy boluy kerek, belgılengen qūnynan tömen tüspeuı kerek dep aita almaimyz. Sebebı ol – tuyndy. Suretşı qolynan şyqqan tuyndyny asa joǧary baǧalauy mümkın jäne zaman talaby men ömır süru qaǧidalary boiynşa, sūranysqa bailanysty berıp te jıberuı mümkın. Degenmen sızdıŋ sözıŋızdıŋ az da bolsa jany bar. Europa elderınde qolöner joǧary baǧalanady. Ökınışke qarai, zaman talaby, ömırdıŋ aǧymyna bailanysty qazaqtyŋ köptegen qolöner tuandylary şetelge ketıp qaldy. Olar erteŋ joǧary baǧamen qaita ainalyp kelse, bız pälen dep aita almaimyz. Öitkenı ol tuyndylar qolymyzdan şyǧyp kettı. Şetelde önerge sūranys, közqaras dūrys, bızdıŋ elde de būl sala aqyryndap jandanyp keledı. Qūdaiǧa şükır, memleketımızdıŋ qalyptasu barysynda, örkendeuınde ortamyz keŋeiıp, tūrmys-jaǧdaiymyz jaqsaryp, önerge de sūranys ülkeiıp, ūlǧaiyp keledı.
– Jalpy, elımızdıŋ beineleu önerıne qandai baǧa berer edıŋız?
– Memleket tarapynan körsetılıp jatqan köptegen qoldauǧa süienıp, beineleu önerınıŋ qazırgı damuyna ülken baǧa beruge bolady. «Mädeni mūra» baǧdarlamasy boiynşa qanşama jūmys atqaryldy. Elbasynyŋ tarapynan keşendı josparlar qūrylyp jatyr. Bır-ekı jyl emes, aldymyzdaǧy bes-on jyldyŋ ışınde qandai deŋgeige jetuımız kerek? Materialdyq, tehnologiialyq, moraldyq, basqa da ülken qoldaular bar. Oqu orny bolǧannan keiın ministrlıkke qaraimyz. Bılım-jäne ǧylym ministrlıgı tarapynan köptegen qoldaular körıp jürmız, onyŋ ışınde bılım departamentı de septıgın tigızedı. Keşendı betbūrys bolyp jatyr. Biznesmen-käsıpkerler, äleumettık ūiymdar, serıktester, qysqasy, barşanyŋ orta bılım beretın mektepterge, tehnikalyq, şyǧarmaşylyq bılım beru jüiesıne nazary auyp tūr, köŋıl bölıp jatyr, ülken betbūrys bar. Önerdıŋ dūrys jolda boluy, erteŋ ülken şyǧarmaşylyqqa ūlasuy üşın orta mektepterdegı jas buyndy tärbieleuımız kerek. Keleşek önerımız qandai boluy kerek? Ol kımderge jäne kımder üşın qajet? Osy jūmystardy jūmyla bırıgıp ıstesek, nätije şyǧaryna senemın. Dūrys baǧytty ūstanyp, jaqsy nätijelerge jetken jaiymyz bar. Osy joldan taimai, qazaq önerınıŋ biıgın älemge tanytu – mındetımız.
– Sūhbatymyzdyŋ soŋyn ala qonaǧymyzdan «aitaryŋyz qalyp qoiǧan joq pa?» dep sūraitynymyz bar jäne tüiınsözıŋız…
– Ärine, būl uaqyttyŋ ışınde barlyq närsenı aityp şyǧu mümkın emes qoi. Äŋgımenıŋ basynda kelesı jyly kolledj tarihyna 75 jyl tolǧaly otyrǧanyn aittym. Bügıngı maitalmandar osy oqu ornynan när alyp, köl, teŋız bolyp degendei, Qazaq memleketı ūlttyq önerınıŋ ūstanymyna ainalǧandai. Bılım būlaǧynan susyndaǧan önerpazdar – ūlttyŋ önerın älemge tanytqandar. Ataqty suretşılerden Salihiddin Aitbaev aǧamyzdy atasaq jetıp jatyr. Qazır ol kısı turaly jazylyp, aitylyp jür. Düniejüzıne qazaq keskındeme önerın paş ettı. Marqūm Salihiddin aǧamyzdyŋ bılımı osy kolledj ǧana, joǧary oqu ornynda oqymaǧan. Osy jerden alǧan bılımmen-aq ülken lauazymǧa jettı. Oral Taŋsyqbaev atyndaǧy sändık qoldanbaly öner kolledjınıŋ 75 jyldyǧyna bailanysty 2012 jyldy toiǧa daiyndyq jyly dep ūiǧaryp otyrmyz. Alla būiyrtsa, toidyŋ bastamasy retınde ūlaǧatty ūstaz, öner maitalmany Oral Taŋsyqbaevqa säuır aiynda eskertkış qoimaqpyz. Köptegen körnektı öner ielerı oqyǧan oqu ornynyŋ tarihy jazyluy kerek. Ökınışke qarai, osy uaqytqa deiın kolledjdıŋ muzeiı bolmapty. Muzei aşsaq degen ümıtımız bar. Jaqsy ǧimaratqa qol jetkızsek degen oiymyz bar. Ärine, mūnyŋ barlyǧy jūmys, atqaru, ony ısteu kerek. Mäselen, 200-den astam Suretşıler odaǧynyŋ müşesı bar eken. Onyŋ ışınde Halyq suretşılerı, Memlekettık syilyqtyŋ laureattary, qairatkerler, akademikter bar. Bügıngı jastardy da osylardyŋ jolyn quyp, sondai därejege jetuıne jetelep, tärbieleumız kerek. Ol üşın jüielı türde auyl-auyldardy aralap, taŋdap, oqytyp, baulyp, qazaq önerın ülken deŋgeide jalǧastyratyndai mamandar daiyndasaq degen ümıtımız bar. Ata-babalarymyzdan kele jatqan sändık qoldanbaly öner, keskındememız bolsyn, baǧytymyz basqa jaqqa būrylyp ketpese eken. Janymen, tänımen, tabiǧatymen berılgen talapker-şäkırtter kelse, ūstazdar osylarǧa dūrys bılım berse jäne öz bılımderın jan jüregımen şäkırt boiyna qūia bılse deimın. Dizain salasynda ūlttyq baǧytymyzdy aiqyndap, öz jolymyzdy nyqtap alsaq eken. HHI ǧasyrda qazaq önerı ülken jetıstıkterge jetsın.
Edıl Anyqbai,
«Alaş ainasy» gazeti men Qazaq radiosynyŋ birlesken jobasy
