Mūhit Meralyūly (Mūqambetkerei. 1840-1918) – elimizdiŋ batys ölkesindegi auyzşa-käsibi änşilik mekteptiŋ negizin qalauşy daraboz öner iesi. Ol tirşilikte önerdi bärinen joǧary qoiyp, ataqty, däuletti ūrpaqtan bola tūra ömirdiŋ narqyn bailyqtan, barlyqtan izdemei, barşa sanaly ömirin önerge baǧyştaidy. Onyŋ halyq arasyna keŋ taraǧan «Ainamköz», «Ülken Aidai», «Kişi Aidai», «Zäureş», «Paŋköilek», «Dünie», «Aq İis» änderi – qazaq muzyka mädenietiniŋ altyn qoryndaǧy arnaly ülgiler. Būl avtorlyq qoltaŋbasy aiqyn tuyndylar keŋ tynysty käsibi şeber änşiler repertuary arqyly jetken edi. Al halyqtyq ürdisten alşaqtamaǧan, änsüier informatorlar jalǧastyrǧan «Aluaş», «Jaima qoŋyr», «Daǧanau», «Demalys», «Dünie-au», «Erkem» jäne t.b. tuyndylary öz aldyna bir töbe. Änderi bükil ölke önerin köz aldyŋyzǧa äkeletin sazgerdiŋ ösken ortasy ejelden jyraulardyŋ, tarihtan belgili aitys aqyndary men jyrşylardyŋ ordasy boldy äri XIX ǧasyrda şyrqau şyŋyna köterilgen daŋqty küişilik mektepterge tūspa-tūs keldi. Osyndai eki türli önerden susyndap ösken Mūhit şyǧarmaşylyǧyna būl janrlardyŋ yqpaly zor boldy. Kompozitor tuyndylarynyŋ qūrylymynan, damu jelisi men äuendik-intonasiialyq baǧytynan, ladtyq tüziliminen osy qalyptasqan dästürlerdiŋ äseri aiqyn seziledi.
Halyq talantynyŋ änderi ötken ǧasyrdyŋ otyzynşy jyldarynan bastap Qazaqstan kompozitorlarynyŋ jazbaşa käsibi muzykasyndaǧy bastau alar qainarǧa ainaldy. Mäselen «Dünie», «Ülken Aidai» /2-türi/, «Jaima qoŋyr» änderi, E.Brusilovskii jazǧan qazaqtyŋ alǧaşqy «Qyz Jibek», «Er Tarǧyn» operalarynda qoldanyldy; B.Erzakovichtiŋ («Qazaq kvarteti»), L.Şargorodskii men S.Şabelskiidiŋ («Simfoniettasy»), B.Jūmaniiazovtyŋ (fortepianolyq variasiialary), Q.Qojamiarovtyŋ («Zäureş») vokaldy-simfoniialyq poemasy jäne qazirgi zaman jas buyn sazgerler tuyndylarynda keŋinen paidalanylyp, öz ömirşeŋdigi men maŋyzdylyǧyn däleldep keledi.
Kompozitor tuyndylarynyŋ jariialanu tarihyna köz jibersek, alǧaş ret ǧalym A.Zataevich öziniŋ etnografiialyq jinaqtarynda Mūhittyŋ äni degen 22 ülgini, Mūhit äniniŋ nūsqasy dep 3 ülgini notaǧa tüsirgen. Biraq ta osy nūsqalar qazirgi kezde Mūhit mektebiniŋ jalǧastyruşysy Ǧarifolla Qūrmanǧaliev (1909-1993) jetkizgen äri onyŋ repertuary arqyly keiingi izbasarlary aityp jürgen änderden alşaq bolyp keledi. Tek käsibi mänerde oryndalatyn «Ülken Aidai» men «Kişi Aidai» änderiniŋ intonasiialaryna «1000 pesen kazahskogo naroda» jinaǧyndaǧy №379 Mūhittyŋ äni (IV) «Qypşaq» pen №558 Mūhittyŋ (VI) «Sal Orazy» (II) ülgileri jaqyndyǧymen erekşelenedi. Sondai-aq 1960 jyly muzyka zertteuşisi B.Erzakovich öziniŋ «Mūqit Meralyūly. Änder» kitabynda būryn halyq änderi sanatynda bolyp kelgen kompozitor tuyndylaryn tūŋǧyş ret biriktirip jaryqqa şyǧardy. Ǧalym osy jinaǧynda änşi T.İbragimova men N.Äbileva jetkizgen «Erkem», «Qypşaq», «Dünie-au» änderin jäne «Jaima qoŋyr», «Ainamköz», «Paŋköilek», «Kişi Aidaidyŋ» ekinşi nūsqalaryn da bergen. Degenmen de osy informatorlar jetkizgen ülgiler (türlerin) bügingi küni käsibi dästür ökilderiniŋ repertuarynan oryn almai otyr. Öitkeni änsüierler (samodeiatelnost) jetkizuinde köp jaǧdaida naǧyz şeberdiŋ qolynan ǧana keletin mümkindikter jetispei jatady.
ǦARİFOLLA QŪRMANǦALİEV QİIаNAT JASAǦAN BA?
Mūhit mūrasy onyŋ qasyna erip, repertuaryn tūtastai alyp qalǧan nemereleri Şyntas (1884-1948) pen Şaiqy Qarataevtardan (1892/4-1922) Ǧ.Qūrmanǧalievqa auyzeki jalǧasty. Akademik A.Jūbanov «Zamana būlbūldary» eŋbeginde Şyntas pen Şaiqy turaly: «Būl ekeui Mūhittyŋ än repertuaryn da, oryndauşylyq ädisin de qaz-qalpynda alyp qalǧan, keibir jailarda Mūhittan kem tüspeitin muzyka qairatkerleri boldy», – deidi.
Osyndai talanttardan jalǧasqan änşilik dästürdi Ǧarifolla Qūrmanǧaliev öz şyǧarmaşylyǧy arqyly nasihattap, 1965 jyly Respublikalyq estrada-sirk öneri studiiasynda aşylǧan batys än mektebi klasynda tärbielengen şäkirtterine üiretti. Änşi öz izbasarlaryna būl amanatty qiianatsyz tabys etti.
Mūhit änderi soŋǧy kezderi jaryq körgen än-albomdar men jinaqtarda «tolyǧypty», būryn belgili şyǧarmalarǧa jiyrmaǧa juyq «jaŋa än» qosylǧan. Būlai jasauǧa ne sebep boldy eken? İä, bizdi de köp oilantqan jäne osy maqalany jazuǧa türtki bolǧan osy sūraq edi. Mūhit mūrasyn «qaz-qalpynda alyp qalyp», bizdiŋ zamanymyzǧa jetkizgen iri öner qairatkeri Ǧarifolla Qūrmanǧalievqa kümän ǧoi būl!
Büginde belgili bolyp otyrǧandai, Ǧarifolla zaman saiasatyna bailanysty «avtoryn auyzǧa aluǧa bolmaityn», öz zamanynda «bandy» atanǧan Amanǧali Kenjeahmetūlynyŋ (1888-1928) şyǧarmasyn «Seri jigittiŋ äni» dep, «üstem tapqa qarsy» Saryşolaq Boranbaiūlynyŋ (1858-1927) «Tileu-Qabaq» änin halyqtyq tuyndylar dep avtorlaryn jasyryp, keiingi ūrpaqqa olardyŋ mūralaryn aman jetkizdi. Biraq Ǧarifollanyŋ Mūhit änderin halyqtiki qylyp jiberuge qandai da bir sebep körip otyrǧan joqpyz.
Bir qyzyǧy, Mūhitqa telinip otyrǧan halyq änderi jalpy büginge jetip otyrǧan batys aimaǧynyŋ köptegen än-termeleriniŋ birden-bir bilgiri Ǧarifolla atamyzdyŋ repertuarynan bolyp otyr. Olar: «Dossorda şai qūiady Güljansary/Güljansara», «Qūrbyjan», «Yŋǧai-au», «Şandoz», «Qara qanşyq», «Jyloi», «Jylqyşy», «Döŋ asqan» jäne t.b. keŋ taraǧan halyq änderi. Ökinişke qarai, fonojazbalarda (SD, audiotaspa) jäne muzykatanuşy M.Qūrmanǧalievanyŋ «Mūhit», «Mūhit sal» atty kitaptarynda (2003, 2005) osyndai olqylyqtar oryn alǧan. Nazar audartatyn jäittiŋ biri, būlar qandai da bir saiasi astary bolyp, aituǧa tyiym salynyp, avtorynan ajyrap qalǧan änder emes.
Ekinşi bir mäsele, Mūhittyŋ keibir änderin basqa avtorlardiki nemese halyq äni degen de pikirler bar. Osy oraida onyŋ «Zäureş», «Ainamköz», «Kök Aidai» änderiniŋ mätinderi Birjan sal, Aqan seri, Ükili Ybyrai jäne t.b. auyzşa käsibi avtorlar şyǧarmalary siiaqty 1960 jylǧa deiin «Qazaq änderi» antologiialarynda (1955, 1957 jyldary) halyqtyq ülgiler sanatynda bolyp kelgendigin esten şyǧarmaǧanymyz jön. Ol uaqyt ötip ketti. Al basqa avtorlarǧa telinuine tömende toqtalamyz.
Mūhit tuyndylary töŋireginde aitylyp jürgen pikirlerge öz közqarasymyzdy onyŋ mūrasyn jaŋa zamanǧa birden-bir jetkizuşi Ǧ.Qūrmanǧaliev repertuaryn nazarda ūstai otyryp ūsynyp körelik.
Halyq äni «Jyloi» birde Segiz serige, keibir derekterde Mūhitqa telinip keledi. Jalpy büginde respublika tyŋdarmandaryna «Jyloi» atty änder talantty öner qairatkerleri Ǧarifolla Qūrmanǧalievtiŋ, Küriş Tasbolatovtyŋ, Zäureş Esbergenovanyŋ, Säule Janpeiisovanyŋ repertuarynan belgili. Sonymen qatar jyloilyq Joldybai Tūrmaǧanbetovtyŋ oryndauynda attas änniŋ birneşe tyŋ türleri notaǧa tüsirildi. Būl bes türli oryndaudaǧy «Jyloi» bir änniŋ nūsqasy emes, ärqaisysy öz aldyna bölek-bölek tuyndylar. Olardyŋ barlyǧy ötken ǧasyrlarda Batys aimaǧynda «Üişikke (qazirgi Atyrau) barsaŋ küi tartpa, Jyloiǧa barsaŋ än salma» dep tanymal bolǧan, öŋirlik änşilik mektebi bolǧan Jyloi jeriniŋ atymen atalady. Arasyndaǧy Ǧ.Qūrmanǧaliev repertuaryndaǧy:
1. Ou! Dender men Tūztöbeniŋ tūzyn körseŋ,
Jyloidyŋ taŋ qalarsyŋ qyzyn körseŋ.
– dep bastalatyn «Jyloi» Mūhitqa telinip, kümändi pikir tuǧyzyp jür.
Osy oraida akademik A.Q.Jūbanovtyŋ «Zamana būlbūldary» eŋbegindegi: «…Qazaqstannyŋ Batysynda köp oryndalatyn… «Gurev», «Jyloi», «Tört pişen» taǧy basqa sol siiaqty änderdi Mūhit basqalardan alaböten artyqşa oryndap, tipti ol änderdi qūbyltyp, qūiqyljytyp qaita tuǧandai etti desedi», – degen däieksözdi keltirgendi jön köremiz. Iаǧni A.Jūbanov būl ändi Batys aimaǧynda köp oryndalatyn änderdiŋ birine jatqyzyp otyr. Derekke süiensek, öŋirge keŋ taraǧan ülgiler tyŋdauşyǧa Mūhittai änşiniŋ interpretasiiasynda qūlpyryp, erekşe äser etkenin tüsinemiz. Onyŋ repertuarynda bolǧan halyq äni «Jyloi» dästürdi jalǧastyruşylar arqyly Ǧ.Qūrmanǧalievqa jetken. Eger «Jyloidyŋ» avtory Mūhit degen pikirdiŋ negizi bolsa, būl derekti onyŋ mūrasyn qaz-qalpynda alyp qalǧan Şyntas pen Şaiqy jetkizu kerek edi degen qisyndy oi tuady.
«Jyloidyŋ» kompozisiialyq qūrylymy qarapaiym halyq änderine qaraǧanda birqatar erekşelikterge ie. Ärine, būl tūrǧydan avtorlyq şyǧarmaşylyqtyŋ jemisi boluy da mümkin. Qaisybir tuyndynyŋ arǧy jaǧynda äiteuir bir şyǧaruşysy bar ekendigi haq, degenmen sazger repertuarynda bolǧan köptegen halyq änderiniŋ birin dälelsiz oǧan teludiŋ negizi joq. Sondai-aq 1960 jyly Mūhit änderiniŋ basyn qosyp, tolyq jinaq qūrastyrǧan B.G.Erzakovichtiŋ ony kompozitor mūrasyna engizbeui de oilanarlyq jäit.
«Avtorymen qauyşqan» kelesi bir än «Qara qanşyq» dep atalady. «Qara qanşyq» alǧaş ret A.Zataevichtiŋ «1000 pesen kazahskogo naroda» jinaǧynda jariialandy (№ 970). Sodan keiin öz taqyrybymen 1989 jyly «Maŋǧystau äuenderi» küitabaǧyna Mekes Töreşovtyŋ oryndauynda jazyldy. Osy keltirilgen eki dereknamanyŋ arasynda da «Qara qanşyq» köpşilik qūlaǧyna qazaqtyŋ tūŋǧyş operasy arqyly jetip otyrdy. Ol 1934 jyly kompozitor E.Brusilovskiidiŋ «Qyz Jibek» operasyna enip, (oqulyqtarda, ädebietterde) öz atymen atalmai, «Zar» dep özgertilgen edi. Operanyŋ tragediialyq şeşilimi, Tölegen ölimin estigen Jibektiŋ jaryq düniemen qoştasu säti osy zarly äuezben bastalyp («Äueli bas qosqanym Jaǧalbaily…»), äri qarai Mūhittyŋ «Dünie-au» änimen jalǧastyǧyn tabady.
Änniŋ öz taqyrybymen atalmauyna toqtalar bolsaq, 1930-50 jyldary jüzdegen halyq şyǧarmaşylyǧyndaǧy änderdiŋ poetikalyq mätini qoǧam ideologiiasyna qarsy kelip, aityluǧa tyiym salyndy. Muzykatanuşy ǧalym M.Ahmetovanyŋ mälimetine süiensek, 1940 jyldary Qazaq Radio Komitetinde änşilerge aituǧa tyiym salynǧan eki jüz eluge juyq änniŋ tizimi bolǧan. Olar ortalyqtyŋ arnaiy saiasi tapsyrmasymen sözderi men taqyryptary «jaŋa zamanǧa laiyqtalynyp» qaitadan jazylǧan şyǧarmalar. Solardyŋ biri – saiasi astary bar degen tuyndylar qatarynda bolǧan osy «Qara qanşyq» äni. Änniŋ melodiiasy «Zar» dep «Qyz Jibekte» qoldanylǧan da, sözi «Asyl aiym» bolyp Qazaq radiosynyŋ «Altyn qoryna» jazylypty. Ǧ.Qūrmanǧaliev oryndauyndaǧy halyq äni «Asyl aiym» mätini tömendegidei:
1. Qaraǧym, ainalaiyn, asyl aiym,
Men senen syrdy qalai jasyraiyn.
Tösekte tynyş ūiyqtap jata almaimyn,
Esime sen tüskende qalqataiym.
2. Qaraimyn jabyǧyŋnan qazdai boilap,
Asyl ai otyrmysyŋ aqyl oilap.
Birge ösken kişkentaidan qūrbym ediŋ,
Ömirdi ötkizelik külip-oinap.
«Qara qanşyqty» M.Töreşov te, Ǧ.Qūrmanǧaliev ta Mūhittyŋ tuyndysy retinde atamaǧan. Eger «Qara qanşyqtyŋ» avtory Mūhit bolsa jäne saiasi astary bar degen jeleumen sözi «Asyl aiym» bolyp özgertilgen bolsa, onda jaŋa mätinge ie bolǧan, qauipsiz änniŋ avtorlyǧy körsetilui tiis edi. Jalpy osy şyǧarmany Mūhittiki dep körsetu eşqandai dälel, negizsiz «Halyq änderi men halyq kompozitorlarynyŋ änderi» antologiiasynan bastaldy (1990). Keiinnen Mūhit atyndaǧy respublikalyq dästürli änşiler konkursynyŋ baǧdarlamasyna engen kezderi de boldy jäne de 2005 jyly şyqqan «Ǧ.Qūrmanǧaliev. Asyl mūra» än albomynda Mūhittiki dep qate jariialanypty.
Birtuar änşi Ǧ.Qūrmanǧaliev repertuary arqyly jetken «Jylqyşy» atalatyn halyq äni de Mūhittiki bolyp şyǧa kelipti:
1. Jylqysy bizdiŋ eldiŋ ala moiyn,
Su işip aidyn kölden salady oiyn.
Süienip tal qūryqqa tūrǧanymda
Qyzyqqa batyrady tai men qūlyn//Qalqada ärqaşanda bolady oiym.
Desima dybys aralyǧyn qamtityn keŋ tynysty än qaitalanbaly qostarmaqty keudeden tūrady. Äuenniŋ damu jelisindegi kvartalyq, kvintalyq qadamdar, ladtyŋ alǧaşqy basqyştarymen alty tonǧa biikte joǧary örleui (bir oktava joǧary) tyŋdarmanǧa erekşe äser berip, Mūhittyŋ biik änderiniŋ tik köteriletin tūsyn eske tüsiredi. Biraq būl motivtiŋ ornalasuy, halyq änderinde jii kezdespeitin äuendik-intonasiialyq täsil Mūhit tvorchestvosynda özindik ürdispen jaŋa deŋgeige köterildi. Kompozitor tuyndylarynda ladtyŋ alǧaşqy basqyştarynyŋ joǧary oktavada jürui änderdiŋ bastapqy böliginde ornalasady, mysaly «Dünie-au», «Zäureş», «Kişi Aidai», «Ülken Aidai», «Paŋköilek», «Mūhit sal» jäne t.b. Sondai-aq «Daǧanau», «Ainamköz», «Ülken Aidai», «Mūhit sal», «Kişi Aidailarda» kulminasiia än basyndaǧy osy basqyştar arqyly aiqyndalady.
«Jylqyşynyŋ» kompozitorǧa telinui mynadai sebepten tuǧan boluy mümkin. Aimaqtaǧy Kökjar järmeŋkesinde aitysker aqyn Bala Orazben kezdesken Mūhit onyŋ jylqyşy Asaly men Köketai esimdi ǧaşyqtar oqiǧasy turaly äŋgimesinen ülken äser alyp, öziniŋ «Kişi Aidai» änin şyǧarady. Halyq arasynda būl än sondai-aq «Jylqyşy» nemese «Kişi Oraz» dep te taraǧan. Būl äŋgime jelisinen tuǧan «Kişi Oraz» nemese «Kişi Aidai» Mūhittyŋ şoqtyǧy biik şyǧarmalarynyŋ biri jäne joǧarydaǧy halyq äni «Jylqyşymen» şatastyratyn dünie emes, arasy alşaq tuyndylar. Osy eki änniŋ aty bir bolǧandyqtan ǧana kompozitorǧa telinip tūr dep oilaimyz.
Sondai-aq müldem qisynǧa kelmeitin myna bir mälimetti de jazuǧa tura keledi. «Mūhit sal» kitabynda halyq äni «Jylqyşy» men onyŋ ekinşi türi dep Ǧ.Qūrmanǧaliev repertuaryndaǧy halyq äni «Jelkildektiŋ» sözi berilgen (108-bet):
1. Jylqynyŋ minsiz qara töbelindei,
Auzyŋ bar şyny aiaqtyŋ kemerindei.
Şaşyŋ bar on ekiden taldap örgen,
Bazardyŋ kezi alpys som jibegindei…
Būl… būl bastapqy «jylqy» sözine bailanysty ǧana änniŋ «ekinşi türi» bolyp şyǧa kelgen sekildi. Basqa qisyn bolsa siz aityŋyz, aǧaiyn.
2005 jyly jariialanǧan «Adaidyŋ yrǧamasy» jinaǧynda Mūhittyŋ belgili «Jaima qoŋyry» maŋǧystaulyq qaiqy Ädil Kenjeūlynyŋ äni dep, al «Qoljetpesi» halyq äni «Alqarakök» dep berilipti. Osy şyǧarmany 1935 jyly E.G.Brusilovskii «Jalbyr» operasynyŋ I-aktisindegi Hadişanyŋ vokaldyq partiiasyna engizdi. Mūŋdy da oily melodiiamen Hadişa Elemeske öz zamanyndaǧy qazaq qyzynyŋ taǧdyrynda kezdesetin qalyŋǧa satylǧan ädiletsizdikti jetkizedi. Nazar audararlyq jäit, A.Jūbanov Hadişanyŋ partiiasyndaǧy būl äuendi Mūhittyŋ «Aluaş» äni deidi jäne onyŋ kei jerlerde «Jaima qoŋyr» dep te oryndalatyndyǧyn jazady.
«Adaidyŋ yrǧamasy» jinaǧynda «Jaima qoŋyrdyŋ» Ädil Kenjeūlyna telinuine ǧylymi negiz, tarihi tüsinik berilmegen. Būl äuenniŋ aimaqqa keŋ taraǧany sonşalyq, ölkege jürgizgen ekspedisiia materialdary körsetip otyrǧandai, Mūhittyŋ «Ainamköz», «Zäureş», «Kişi Aidai» änderi sekildi sazy qara öleŋdermen de jii oryndalady. Biraq būl muzykalyq folklordaǧy zaŋdy qūbylys osy şyǧarmalardy avtorynan «tartyp aluǧa» sebep bola almaidy. Mūhit babamyzdyŋ ömirden ozǧanyna ǧasyrǧa juyq uaqyt boldy, änderi el auzynan tüspei, keŋ tarap, jalpyūlttyq ruhani asyl qazynaǧa ainaldy. Endeşe, belgili bir öŋirge jaqsy taraǧan saz sol jerdiŋ ǧana kompozitoryniki boluy şart emes.
Qazirgi kezde «Jaima qoŋyr» da, «Aluaş» ta halyqqa Ǧ.Qūrmanǧaliev oryndauynan jaqsy tanys. Olardyŋ melodiiasy men mazmūny jaǧynan eki sipatty, käsibi änşilik dästürde tyŋdauşy jadynda «tūraqtalǧan», arasy alşaq dünie. Eger ekeuin muzykalyq jaǧynan salystyrar bolsaq, «Aluaş» erkin, taisalmai oryndalyp, dybys pen buyn säikestigi sinhrondy sipatta jäne dybys diapazony ädet-ǧūryp ülgilerine tän şaǧyn bolyp keledi. Al «Jaima qoŋyrdyŋ» intonasiialyq damu baǧyty birqalypty, äuez qozǧalysy tolqyndy, sabyrmen baiaulai qozǧalatyn, soŋynda än keudesindegidei seksta kölemindegi vokalizasiiasy bar qoŋyr än.
Joǧaryda keltirilgen A.Q.Jūbanovtyŋ sözin rastaityn myna bir derek boluy mümkin. Alǧaş ret «Jaima qoŋyr» A.V.Zataevich jinaǧynda jariialanyp ["Qazaq halqynyŋ 1000 äni", № 960], änge eskertpede «Mūhit änderiniŋ arasyndaǧy keŋ tanymaldarynyŋ biri, köptegen änsüierlerdiŋ süiikti äni» jäne eskertpege redaksiiadan qosymşada būl änniŋ nūsqasy «Aluaş» degen atpen ūsynylady (1921 jyly B.Djumabaevtan jazylǧan, «Etnograf qoljazbasy», № 308).
«Şandoz» äni el auzynda köneden halyq äni retinde tanymal. Ǧ.Qūrmanǧaliev osy ändi QR Teleradiosynyŋ «Altyn qorynda» jäne Aqtöbe oblystyq Teleradioqorynyŋ fonomūraǧatynda (1971 jyl, №648) halyq äni dep jazǧyzǧan. Iаǧni Ǧ.Qūrmanǧaliev «Şandozdy» kompozitordyŋ äni dep eş jerde aitpaǧan. Al «Dossorda şai qūiady Güljansara» äni bolsa Güljansara esimdi kelinşekke arnalyp şyqqan. Şai qūiudy käsip etken Güljansaranyŋ esimi Atyrau oblysynyŋ (Maqat audany) Dossor degen jerinde ötken ǧasyrdyŋ 20-30 jyldary (bir derekterde 30-jyldardyŋ soŋy) ataǧy tarapqa belgili bola bastaǧan. 1841-1918 jyldary ömir sürgen Mūhittyŋ özinen keiin mälim bolǧan Güljansaraǧa än arnaǧandyǧy qisynǧa kelmeidi. Äuenniŋ jaiyn aitpaǧanda, osyndai salmaqty tarihi derekterdi negizge aluymyzdyŋ özi jaŋsaq aitylǧan pikirlerdi anyq baiqatady.
Köneden belgili bolyp kele jatqan halyq änderi «Yŋǧai-au» men «Qūrbyjan» da «sanyn köbeitu» ūranymen joǧaryda aitylǧan jaŋsaqtyqqa ūşyrapty. Änniŋ «iesin» tapqannyŋ jöni osy eken dep, Mūhitqa nemese basqa avtorlarǧa telu halyq kompozitorlarynyŋ bäsin arttyrmaidy, kerisinşe, mūndai keleŋsizdik keiingini şatastyryp, halqymyzdyŋ ruhani asyl mūrasyna qiianat bolyp tabylady.
Büginde Mūhit mūrasy dep avtorlyq qoltaŋbasy anyq, kompozitordyŋ şyǧarmaşylyq kemeldengen kezinde tuǧan «Zäureş», «Ainamköz», «Kişi Aidai», «Ülken Aidai», «Paŋköilek», «Dünie-au» sekildi biik deŋgei şyǧarmalaryn batyl aita alamyz. Joǧaryda körsetilgendei, dauly ärtürli mälimetter kompozitordyŋ orta deŋgei tuyndylary töŋireginde aitylyp jür.
Mäselege ekinşi jaǧynan qaraityn bolsaq, Mūhittai kompozitordyŋ tvorchestvolyq laboratoriiasynda onyŋ naq biik deŋgeili şyǧarmalary tuǧanǧa deiin öz änderi de, halyq änderi de boldy. Akademik A.Jūbanov aitqandai «halyq änderin Mūhit öz repertuarynda qaita tuǧandai etti», olardy öz interpretasiiasymen jaŋa örege köterip otyrdy. Jalpy aimaq änderimen birneşe tūrǧyda säikestik tabylatyn kompozitordyŋ orta deŋgeili änderiniŋ arajigin ajyratu da oŋai emes.
Batys aimaǧynyŋ änderi, onyŋ işinde käsibi, auyzşa avtorlyq tuyndylardyŋ, atap aitqanda, Mūhit mektebi men maŋǧystaulyq qaiqylardyŋ şyǧarmaşylyǧy, Jyloidyŋ lirikalyq änderiniŋ ortaq nyşandary men erekşelikteri, öŋirlik stilistikalyq sipattary olardyŋ bärin birtūtas keşendi alyp salystyrmaly taldaǧanda ǧana aiqyndaldy. Osy uaqytqa deiin jeke-jeke muzykalyq-teoriialyq taldanǧan avtorlar tuyndylarynyŋ bastau alar qainary, bir däuirde qatar örlegen öner arnalarynyŋ bir-birimen yqpaldastyǧy jüieli qarastyrylǧanda ǧana anyqtalyp, aitarlyqtai nätijelerge qol jetkizdi. Zertteu nätijesi körsetkendei, änderdiŋ aimaqtyq erekşeliginiŋ biri – olardyŋ bir bunaq motiviniŋ, eki bunaq äuendik frazasynyŋ, tipti bir melotarmaǧynyŋ birkelki ūqsas bolyp keluinde. Iаǧni osyndai aitarlyqtai maŋyzǧa ie belgilerdi eskerusiz qaldyrsaq, onda būl ölkeniŋ jüzdegen änderin bir avtordyŋ qoltaŋbasy retinde tanyp, bir avtordyŋ än qorjynyna qūia bergenimizdi bilmei qalarmyz.
Degenmen būndai «qoldan köbeitudiŋ» astary da bar sekildi. Ol eŋ aldymen Mūhit şyǧarmaşylyǧyn öz därejesinde baǧalai almaudan tuady. Osydan onyŋ änderin köbeitu arqyly «naǧyz sal-seri» ekendigin «däleldeu» bolsa kerek. Arqadaǧy aqyndyq institut yqpalymen qalyptasqan än dästüri, sal-seriler şoǧyrynyŋ tuyndylaryna nazar audarar bolsaq, Birjannyŋ, Aqannyŋ, Ükili Ybyraidyŋ t.b. änderi Mūhit sal tuyndylarynan eki ese köp. Tipti bir derekterde Ybyrai Sandybaiūlynyŋ toqsan äni bolǧandyǧy jöninde aitylady.
Al Mūhit änderiniŋ bar-joǧy jiyrmanyŋ üstinde. Osydan «ol da sal-seriler qatarynan. Endeşe onyŋ da eluge tarta än mūrasy boluy tiis» degen qaǧida tusa kerek.
Osy jasalǧan jönsiz is-äreket ūlttyq önerdiŋ iri qūbylysy, «änge ainalyp ketken adam» Ǧarifolla Qūrmanǧaliev şyǧarmaşylyǧyna, ol jetkizgen Mūhit Meralyūly mūrasyna senimsizdik bildirip, kümändanu dep oilaimyz. Eger tarihta Mūhit saldyŋ bir ǧana «Ainamközi», bir ǧana «Kişi Aidaiy» nemese «Paŋköilegi» ǧana qalyp bizge jetken bolsa, onyŋ qandai biik öreli daraboz öner tūlǧasy ekendigi tüsinikti bolar edi.
Bügingi jahandanu prosesi kezeŋinde ǧūryptyq, tūrmystyq muzykalyq şyǧarmalardy, halyq änin, avtorlyq lirikalyq tuyndylardy öz ornymen, şyrqyn būzbai saqtap öskeleŋ ūrpaqqa tabystaudyŋ maŋyzy zor. Tübi bir türkitildes etnostardyŋ mädenietindegi bastau alar qainaryn zerttep, tamyryndaǧy ortaqtyqtardy zertteudi küşeitu zaman talabynan tuyndap otyr. Bizge osy baǧytta izdenisti küşeitip, bet būrǧan jön sekildi. Al joǧaryda aitylǧan keleŋsizdikter jalpy qazaq änin jete tüsinbeitin adamdardyŋ is-äreketi. Endeşe boidaǧy quat, oidaǧy bilimimizdi tereŋdi igeruge jūmsaiyq.
Baqyt TŪRMAǦAMBETOVA,
M.Äuezov atyndaǧy Ädebiet jäne
öner institutynyŋ aǧa ǧylymi qyzmetkeri,
«Türkıstan» gazetı
