Qazaqstanda säläfilık ideologiialyq aǧymdardyŋ sopylardan basymdyǧynyŋ keibır erekşelıgıne toqtala keteiık. Arab tılındegı «säläf» sözı «aldyŋǧy ötkender, būrynǧylar» degen maǧyna beredı. Säläfizm – alǧaşqy mūsylman qauymynyŋ zamanyn «altyn däuır» sanap, soǧan negızdelgen qoǧamdyq qatynastar qūrudy közdeitın HII ǧasyrdyŋ basynda paida bolǧan ideologiialyq aǧym, säläfitter osy joldy «taza dın» dep sanaidy. Säläfizm ideologiiasy özge dıni mazhabtardy, sopylyq tariqattardy moiyndamaidy. Qazır säläfizm Saud Arabiiasynyŋ resmi dını ärı saiasi-ideologiialyq doktrinasy sanalady.
Saud Arabiiasy koroldıgı atauymen qūrylǧan memlekettıŋ islam dınınıŋ tarihi bastauyna sebepşı bolǧan Mädina, Mekke siiaqty qalalardy qamtuy säläfizm ideologiiasyna artyqşylyq berıp tūr. Mūsylmannyŋ bes paryzynyŋ bırı – qajylyqtyŋ Saud Arabiiasy belgılegen tärtıppen ötkızıluı osy sanatqa jatady. Sondyqtan Qazaqstandaǧy säläfilık aǧym ideologiiasynyŋ taraluynyŋ bır baǧyty qajylyq arqyly jüzege asyp jatqanyn aita ketken jön. Mūny Qazaqstan men Saud Arabiiasynyŋ özara mädeni bailanysy dep te qarastyruǧa bolady. Būdan basqa ekı eldıŋ investisiia, sauda salasynda jäne basqa da ekonomikalyq bailanysy bar.
Halyqaralyq deŋgeidegı jylyşyraily qarym-qatynas resmi Nūr-Sūltannyŋ säläfilık ideologiiaǧa qarsy naqty ärı qataŋ pozisiia ūstanuyna qolbailau bolyp tūrǧan siiaqty. Mysaly, Qazaqstan sottary «Hizbut-Tahrir», «Tabliǧi jamaǧat» siiaqty keibır ūiymdardyŋ qyzmetıne tyiym saldy. Bıraq būl ūiymdardyŋ el aumaǧynda adamzatqa qarsy qylmys jasaǧany jönınde naqty faktı joq. Esesıne Aqtöbede qaruly «jihad» jasaǧan toptyŋ nemese Siriiaǧa «halifat» qūru üşın soǧysqa attanǧan jüzdegen qazaqstandyqtyŋ säläfizmnıŋ radikal ideologiiasymen ulanǧanyn jūrttyŋ bärı bıledı. Qazaqstan bilıgı tek Atyrauda jarylys ūiymdastyrǧan «Halifat sarbazdary» siiaqty säläfizm ideologiiasyn negızge alyp qūrylǧan jekelegen ūiymdarǧa ǧana ükım şyǧardy. Osyndai oqiǧalardy saraptai kele, resmi Nūr-Sūltannyŋ säläfizm ideologiiasyna qarsy naqty qadamdarǧa bara almauynyŋ sebebın Saud Arabiiasymen aradaǧy qarym-qatynasty būzǧysy kelmeuımen ǧana tüsındıruge bolady.
Ärine, syrttai qaraǧanda, dıni ekstremizm men terrorizmge qarsy küreste Saud Arabiiasy men Qazaqstan özara ärıptestık tanytyp otyr- ǧandai körınedı. Onyŋ mysaly retınde Saud Arabiiasy sol elde jasyrynyp jürgen Abduhalil Abdujabbarov («şeih Halil»), Dılmūrat Mahamatov (Abu Muhammad), Nazratulla Abdulkadirov (Abu Mariam) siiaqty destruktivtı uaǧyzşylardy Qazaqstannyŋ ötınışımen qamauǧa alyp, keibırın ekstradisiia jasap ülgerdı. Būl aqylǧa syiymsyz bolyp körınuı mümkın. Aitalyq, Abduhalil Abdujabbarov säläfizmnıŋ sururitter tarmaǧynyŋ uaǧyzşysy boldy. Al sururitter Saud Arabiiasynyŋ AQŞ-pen äskeri ärıptestıgıne qarsy qūrylǧan dıni-saiasi aǧym ekenı, olar kez kelgen «käpır» elmen bailanys jasaudy künä sanaityny belgılı. Sondyqtan sururitter 1991 jyldan (Parsy şyǧanaǧyndaǧy daǧdarysqa orai AQŞ sol jyly Saud Arabiiasymen äskeri kömek beru jönınde kelısım jasady) berı Saudiia Koroldıgınıŋ opponentterı sanalady. Osy tūrǧydan alǧanda, Saud Arabiiasynyŋ Qazaqstanda mūsylmandardyŋ radikaldanuyna sebepşı bolǧan uaǧyzşy Abduhalil Abdujabbarovty ūstap beruı zaŋdy qūbylys. Al Saud Arabiiasy men AQŞ-tyŋ äskeri ärıptestıgın «mūsylman älemınıŋ qauıpsızdıgınıŋ kepılı» tūrǧysynan täpsırlep, Saudiia korolıne qiyn kezeŋde qoldau bıldırgen dıni ideologtardyŋ közqarasyn qoldaǧandar «mathalitter» dep atalady. Joǧaryda aty atalǧan Dılmūrat Mahamatov pen Nazratulla Abdulkadirov säläfizmnıŋ osy baǧytynyŋ ökılderı bolatyn. Olai bolsa, «Saud Arabiiasy bilıgı sol eldı panalap jürgen qazaqstandyq madhalitterdı şetınen nege ūstap berıp jatyr?» degen tüsınbestık tuyndauy mümkın.
Taiau Şyǧys pen Arab tübegındegı, Parsy şyǧanaǧy maŋyndaǧy saiasi proseske köz jügırtsek, soŋǧy jyldary ekonomikasy mūnai-gaz öndırısıne täueldı elderdıŋ Europa men AQŞ-qa qatysty saiasatynda eleulı özgerıs baiqalady. Äsırese, dinastiialyq qauymdasu täsılımen basqarylatyn Saud Arabiiasy bilıgınıŋ ışınde qaişylyq bar. Koroldıkte joǧarǧy lauazymdy qyzmet atqaratyn hanzadalardyŋ bırsypyrasy batys elderımen, äsırese AQŞ-pen qarym-qatynasqa syni tūrǧyda qaraityn siiaqty. Saud Arabiiasynyŋ Stambuldaǧy konsuldyǧynda byltyrǧy jyldyŋ qazan aiynda amerikalyq Washington Post basylymynyŋ ūlty arab jurnalisı Jamal Haşoggidıŋ aiuandyqpen öltırıluı beker emes. Jurnalistıŋ ölımıne qatysty tergeu Saud Arabiiasy bilıgındegı joǧary lauazymdy adamdardyŋ osy qylmysqa tıkelei qatystylyǧyn körsettı. Al keibır sarapşylar Saud Arabiiasy men aimaqtaǧy basqa da memleketterde mathalitter jeŋılıs tauyp, säläfizmnıŋ sururittık dıni-saiasi ideologiiasy keŋınen qanat jaiyp, memleketterdıŋ halyqaralyq saiasattaǧy ūstanymyna qatty äser ete bastaǧanyn aitady.
Saud Arabiiasyn panalap barǧan säläfizmnıŋ qazaqstandyq mathalit uaǧyzşylarynyŋ şetınen qamauǧa alynyp jatuynyŋ basqa da sebebı bar. İdeologiiasynyŋ tüpkı tıregı säläfilık bolǧanymen, qazaqstandyq mathalitter men sururitterdıŋ arasyndaǧy qaişylyq būrynnan uşyqqan. Saiasi ūstanymy mathalitterdıkı siiaqty «baisaldy» bolmasa da, Qazaqstanda sururitterdıŋ yqpaldy ekenı baiqalady. Olardyŋ qadaǧalauyndaǧy «Asyl arna» dıni-tanymdyq telearnasy emın-erkın habar taratyp jatyr, qajylyq, kışı qajylyq siiaqty dıni räsımdı öteuge alyp baratyn turistık kompaniialarǧa da yqpaly bar, dıni-tanymdyq ädebiet şyǧaratyn qorlar qūryp alǧan, ūlttyq salt-dästür men ruhaniiat taqyrybyn jeleuletıp ärtürlı seminarlarda jasyryn uaǧyzyn emın-erkın jürgızedı jäne t.b. Al mathalitterdıŋ Dılmūrat Mahamatov, Nazratulla Abdulkadirov, Toirjan İbragimov, Oktam Zauyrbekov siiaqty kösemderı äleumettık jelıdegı nemese jasyryn qūjyralarda şekteulı mümkındıktı paidalanyp qana jalǧyzılıktı uaǧyz jürgızıp keldı. Mūndai kezde aty da, zaty da säläfi bolǧanymen, «ekı qoşqardyŋ basy bır qazanǧa syimaityny» belgılı. Sondyqtan sururitter özderınıŋ qazaq qoǧamy ışındegı üstemdıgı men yqpalyn paidalanyp, bilıktı mathalitterge aidap salyp otyrǧanyn joqqa şyǧaruǧa bolmaidy.
Säläfizm ideologtarynyŋ yqpalymen namazǧa jyǧylyp, dınge bet būrǧan, keiın «qūranşylar» degen aǧymnyŋ liderı sanalǧan filosof Asylbek Musin 2005 jyldardyŋ basynda-aq Qazaqstan syrtqy küşterdıŋ ekpındı saiasatynyŋ şyrmauynda qalǧanyn, şyrmap, matap tastau dıni-saiasi ideologiialar arqyly jürgızılıp jatqanyn aitqan bolatyn. Ol közge ūryp tūrǧan negızgı tört baǧytty anyqtap berdı: Saud Arabiiasy, İran, Türkiia jäne Qytai.
Onyŋ oiynşa, alǧaşqy üş eldıŋ saiasi maqsatty közdeitın dıni ideologiiasy qazaq topyraǧyna tamyr tartyp, äbden küşeiıp alǧan, tıptı QMDB solardyŋ korporativtık odaǧyna ainaldy. Qazaq jerındegı Şyŋǧyshandy därıpteu arqyly jürıp jatqan täŋırşıldık ideiasynyŋ qaitadan tüleu prosesı – älgı üş elden tarap jatqan ideologiialyq intervensiiaǧa qarsylyq, būǧan bırınşı kezekte Qytai müddelı. Kezınde Şyŋǧyshandy talmai nasihattap jürgen filosof Nūrlan Ämıreqūlov- pen Asylbek Musin arnaiy kezdesıp, täŋırşıldıktıŋ ejelden buddizmmen bailanysy baryn, qazır būl dıni ideologiiany Qytai aimaqtaǧy elderge baǧyttalǧan ruhani ekspansiia retınde paidalanyp jatqanyn qolmen qoiǧandai etıp däleldep aityp bergen. Alǧaşqyda däleldı būl pıkırdı qabyl alǧan N. Ämıreqūlov Asylbek Musin qaitys bolǧan soŋ täŋırşıldıktı nasihattaudy qaita küşeitıp, Şyŋǧyshandy qazaq ūltyn qūruşy tūlǧa retınde därıptep jatyr.
Dıni ideologiialar qaişylyǧy Qazaqstandy syrtqy küşterdıŋ saiasi küş synasu alaŋyna ainaldyryp jıberdı. Tıptı Saud Arabiiasynyŋ resmi dını sanalatyn säläfizmnıŋ öz ışınde paida bolǧan sururitter men mathalitterdıŋ teketıresı Qazaqstannyŋ saiasi arenasynda körınıs beruı taŋǧalarlyq jaǧdai. Eger säläfizmnıŋ belsendı uaǧyzşylarynyŋ atyn atap, tüsın tüstesek, onda olardyŋ bärı ūlty özbek Qazaqstan azamattary (dındarlar arasynda Daryn Mūbarov özbektengen qazaq, al Toirjan İbragimov özbektengen täjık degen pıkır aitylady) ekenın ärı eldıŋ oŋtüstıgınen (OQO – qazırgı Türkıstan oblysy jäne Jambyl oblysy) şyqqanyn bılemız. Mūndaǧy paradoks uaǧyzşylardyŋ ūlty özbek bolǧanynda emes, oŋtüstıkte tuyp-ösken bır mentalitettı adamdardyŋ sururit jäne mathalit bolyp ekıge jarylyp, säläfizm aiasynda özara aiausyz ideologiialyq küres jürgızıp jatqanynda. Būl Qazaqstandaǧy dıni-saiasi ideologiianyŋ köpqyrly sipatyn ǧana emes, äbden uşyqqan ruhani daǧdarysyn aişyqtaidy.
Dıni-saiasi ideologiiasynyŋ negızgı platformasy şiizmge baryp tıreletın sopylyq tariqattar da Qazaqstandy özara esep aiyrysu alaŋyna ainaldyryp aldy. Türkiialyq kürd Said Nursidıŋ ılımı boiynşa qūrylǧan «nūrşylar» tariqatynyŋ yqpaly Qazaqstanda 90-jyldardyŋ basynda-aq küşeie bastaǧan. Keide olardy «gülenşıler» (Fethulah Gülen esımımen bailanysty, ol qazır AQŞ-ta emigrasiiada jür) dep te aitady. «Gülenşı-nūrşylar» Qazaqstanda türık-qazaq oqu oryndarymen qatar, dıni aǧartu medreselerın de köptep aşyp, ümıt küttıretın qazaq müridterge arnaiy stipendiia berıp, Mysyrdaǧy äl-Azhar universitetınde oqytyp äkeldı. Qazır olardyŋ köbı meşıtterde imamdyq etedı, keibırı dıntanuşy retınde memlekettık qūrylymdarda qyzmette, bas müftidıŋ orynbasary lauazymyna deiın köterılgen «nūrşylar» bar. Mūnyŋ bärı Atatürık qalyptastyrǧan Türkiia Respublikasynyŋ zaiyrlylyq prinsipterın qorǧau üşın ärkez äskeri töŋkerıs arqyly dıni ideologiia şyrmauyna tejeu salyp otyrǧan generaldar men admiraldardyŋ bilıktı azamattyq sektorǧa (Özal – Demirel – Erdoǧan) bergen soŋ etek alǧan jaǧdaidan keiıngı prosess.
Bertınde saiasatyn kürt özgertken Türkiia basşysy Erdoǧan men «gülenşılerdıŋ» arasy uşyqty. Elde «gülenşılerdı» jappai qudalau bastaldy. Türkiia basşysy oqu-aǧartu jūmysymen şetelde jürgen Fethulah Gülennıŋ jaqtastaryn ūstap berıp, «gülenşılerdıŋ» qatysy bar oqu oryndaryn jabu jönınde özge memleketterge resmi ötınış jasaǧan. Ortalyq Aziianyŋ keibır memleketterı Erdoǧannyŋ būl ötınışın qūptady. Al Qazaqstan qazaq-türık universitetterı men liseilerınıŋ äldeqaşan respublikanyŋ bılım beru jüiesınıŋ qūramdas bölıgıne ainalǧanyn, olardyŋ «gülenşılermen» bailanysy joǧyn mälımdep, Erdoǧannyŋ qaharynan araşalyp qaldy. Oqiǧalar tızbegınen körıp otyrǧanymyzdai, Türkiianyŋ ışkı saiasatyna qatysty mäsele qazaq qoǧamyna da äser berıp, bırşama uaqyt dürbeleŋ tuǧyzyp baryp basyldy. Būl jaǧdai Qazaqstanǧa syrttan kelıp jatqan dıni ideologiialarǧa saqtyqpen qarauǧa, olardyŋ şyrmauyna oratylyp qalmauǧa üiretuı tiıs.
Bylaiǧy jūrtqa «zıkırşıler» degen atpen belgılı bolǧan İsmatulla tariqatynyŋ (Qazaqstandaǧy dıni ahualdy retteu maqsatynda qūrylǧan jobanyŋ) da ūlttyq dep aituǧa kelmeitın jaǧy bar. İslamdaǧy sopylyqtyŋ şiizmmen bailanysy jönınde tariqattar ideologiiasynyŋ qatparyn arşyǧan kezde-aq belgılı bolǧan. Al şiizm o basta Arab tübegınde qalyptasyp, keiın qanatyn keŋge jaiǧan mūsylman halifatyn (teokratiia- lyq memlekettı) basqaruǧa qatysty saiasi ideologiialyq közqaras qaişylyǧynan tuyndaǧan aǧym. Şiittık közqarastaǧylar «Paiǧambardyŋ qasietın qany arqyly boiyna sıŋırgen ūrpaqtary ǧana halifatty basqaru qūqyǧyna ie» degen ūstanymda boldy. Osy saiasi közqaras qaişylyǧy qaruly qaqtyǧysqa ūlasyp, şiitter halifat bileuşısınıŋ mūragerı sanap jürgen Huseindı (Paiǧambardyŋ jienı, Älidıŋ ūly) sunnitter äskerı Kerbala şölındegı soǧysta öltırdı. Osy kezeŋde fatimitter (Paiǧambardyŋ qyzy, Hasan men Huseinnıŋ anasy Fatima esımımen qūrylǧan oppozisiialyq qozǧalys) dep atalatyn qozǧalystyŋ paida boluy halifattaǧy saiasi daǧdarystyŋ äbden küşeigenın bıldırse kerek.
Jalpy, saiasi bilıkke talasqan kezde üstem şyqqan toptyŋ özınıŋ qarsylasyn barynşa tūqyr-tuy būrynnan bar ädıs. Keide būl ädıs aiausyz repressiiaǧa ūlasady. İdeiaǧa berık, bıraq qysymǧa şydai almaǧandar jıgerı men amaly tausylǧanda qulyǧy pen sūmdyǧy aralasyp jatatyn jasyryn küres täsılıne köşetını belgılı. Mūnyŋ keibır mysalyna jūma namaz oqyp jatqan kezde şiitterdıŋ nemese sunnitterdıŋ meşıtınde bomba jaryp, talai adamdy opatqa ūşyratqan jankeştılerdıŋ terrorlyq äreketın qosuǧa bolady.
Dıni ideologiialyq közqaras qaişylyǧyna qatysty kürestıŋ beibıt täsılı – qarsylastyŋ keipıne kırıp alyp, qaterden saqtanu. Būl ädıs-aila «taqyia» dep atalady. Talai ǧasyr boiy qatty qysymǧa ūşyraǧan şiitter amaly tausylǧanda osyndai täsılge jügındı. Būl ädıs bylaişa täpsırlenetın: eger jaudyŋ ortasynda qalyp ketseŋ, özıŋnıŋ şynaiy dıni nanymyŋdy jasyryp qaluǧa, tıptı ömırıŋe qater tönıp jatsa, jau ideologiianyŋ uaǧyzşysynyŋ keipın tanytuǧa bolady. Orta ǧasyrlarda Taiau Şyǧys pen Parsy şyǧanaǧy maŋyndaǧy şiizm ideologiiasyna berılgen keibır taipalar «taqyia» ädısıne salyp, özderın sunnitterşe körsete bıldı.
Zertteuşılerdıŋ pıkırınşe, bertın kele «taqyia» qaterden qorǧanudyŋ ädıs şeŋberınen şyǧyp, şiitterdıŋ sunnitterge qarsy ideologiialyq jasyryn küresınıŋ taktikasyna ainaldy. Sopylyq tariqat pırlerınıŋ tügelge juyǧy özderın sunnitter qauymdastyǧyna jatqyzatyny, mazhabtardy moiyndaityny saiasi küres koniunkturasynan basqa eşteŋe emes degen pıkır de bar...
Jalǧasy bar...
Avtordyŋ pıkırı redaksiia közqarasyn bıldırmeidı.
Tūrarbek Qūsaiynov,
"Demos" QB töraǧasy
