Jetıgen – eŋ köne ışektı aspaptarynyŋ bırı. Eskı däuırdıŋ kömeskı tartqan qatparynan b.z.d. 3000 jyl būryn ömır sürgen saz aspaptar älemındegı kifara jäne lira qatarly köp ışektı aspaptar, ejelgı Şumer elınde jäne Türkıstan halyqtarynyŋ baiyrǧy mädenietınen eskı Horezmde de qoldanylǧandyǧy turaly tarihi jazba derekterınen kezdestıremız [1, 21]. Pazyryq qorǧanynan b.z.d. V-IV ǧǧ. tabylǧan ekı ışektı arfa tektes muzyka aspaby da tarihi jazba jūmysyn qadaǧalauşylardyŋ nazaryna ılıktı. Būlardyŋ bärı de öz aldyna bır-bır kıtaptyŋ jügı bolarlyq älemge äigılı jädıgerler. Osyǧan mändes taǧy da bır muzyka aspaby ejelgı qypşaq dalasynan tabyldy.
Zaman ozǧan saiyn, osynau muzykalyq aspaptar qūrylymy jaǧynan jaŋǧyryp jaqsaruymen bırge, ündestık jaǧynan da üzdıksız damyp jetıle tüsken edı. Osy sala zertteuşılerı äuel basta būl qūbylystardy arfa tektı aspaptar dep ataǧanymen, keiın kele ünemı özgerıp jaŋalanu arqyly qoldanu jaǧynan bırneşe topqa böle bastaidy. Mäselen, tık ūstap oinalatyn köp ışektı aspaptardy – arfa tektes muzykalyq aspaptar dep atasa, taiaqşamen ūrǧylap oinaityn aspaptardy simbala tektes dep jıkteidı. Mıne, osylarmen qatarlas, oryndauşy aldyna jatqyzyp sausaqtarymen ılıp oinaityn aspap türın sitra tektı muzykalyq aspapqa jatqyzady. Muzykatanu ǧylymy bızdıŋ qazaq halqyna tän muzykalyq aspaptardyŋ köne közderınıŋ bırı jetıgendı de sitralyq aspap dep esepteidı [6].
Qazaqtyŋ keibır muzyka aspaptary dünie jüzınde kezdesetın nemese dybys şyǧaru täsılderın körşıles halyqtardan alu arqyly paida bolǧan [3, 120-b.]. Zertteuşı B. Sarybaev köne muzykalyq aspaptar jaiynda: «Türkı tıldes halyqtardyŋ muzykalyq aspaptarynyŋ paida bolu, şyqqan tegı bır. Ejelgı türık jazu-syzularynda attary atalatyn keibır aspaptar türkı tıldes halyqtarda künı bügınde kezdesedı. Būlar – syrnai, chang, jetıgen, nakara, şaŋqobyz, sybyzǧy, dabyl, kernei, abyrǧa», – dep şyǧu tegı bır muzykalyq aspaptardyŋ ärbır halyqtyŋ özıne tän erekşelıgımen köptegen özgerısterge ūşyrai otyryp damyǧandyǧyn aitady [2, 16-b.].
HH ǧasyrda belgılı etnograf-ǧalym B. Sarybaev öz eŋbegınde qazaq muzyka aspaptaryn bırneşe topqa jıktep, tübegeilı zerttegen. Folklorlyq orkestrler men ansamblder qataryna engızıp, aspaptyŋ oryndauşylyq dästürın jolǧa qoidy [1]. Degenmen, keibır aspaptardyŋ syry tolyq aşyla almai, onyŋ oryndauşylyq deŋgeiı qosymşa, süiemeldeuşı retınde ǧana qalyptasa bastaidy. Osyndai aspaptardyŋ bırı – qazaqtyŋ köne jetıgen aspaby.
B. Sarybaevtyŋ eŋbegınde jetıgennıŋ köne türı jaiynda: «Köne jetıgende qūlaq bolmaǧan. Işekterdıŋ astyna ekı jaq şetınen asyq qoiylǧan. Aspap osy asyqtardy jyljytu arqyly küige keltırıletın bolǧan. Dausyn köteru üşın asyqtardy ışekterdıŋ ekı jaq basynan ortasyna qarai jaqyndatqan, al olardy kerı jyljytyp, aralaryn alşaqtatsa – dauys tömendegen. Ärbır ışektıŋ būrauyn keltırgende oryndalatyn ännıŋ äuenı basşylyqqa alynǧan. El auzynda mynadai aŋyz bar.
Qaharly qystyŋ qaqaǧan aiazynan mal qyrylyp, ülken jūt bolady. Qazaqtyŋ auyly aşarlyqqa ūşyraidy. Onymen qoimai, süzek auruy it arap, el ışınde köbeiedı. Köpke äigılı küişı qarttyŋ jetı ūly bırdei osy auruǧa şaldyǧyp, bırınen soŋ bırı köz jūmady. Qaraly qaiǧyǧa duşar bolǧan küişı kökıregın kernegen mūŋ-zaryn küige qosady. Ülken ūlynyŋ däm-tūzy tausylǧanda – «Qaraǧyş», ekınşı ūly ömırden qaitqanda – «Qanat synar», üşınşı ūly qaitys bolǧanda – «Qūmarym», törtınşı ūly qaza tapqanda – «Oi söner», besınşınıŋ jüregı toqtaǧanda – «Baqyt köştı», altynşynyŋ jambasy jerge tigende – «Kün tūtyldy», jetınşısı jer jastaǧanda «Jetı ūlymnan aiyryldym» dep azaly küi şertken eken.
Arnaiy aspap jasap alyp, är ūly qaitys bolǧanda bır şekten bailap, astyna asyqtan tiek qoiyp otyrypty. Küişı qarttyŋ jetı küiınen keiın «Jetıgennıŋ jeteuı» degen atpen tartylyp, el ışıne keŋ tarap ketıptı.
Jetıgenge ūqsas ışektı aspap özge halyqtarda da bar. Äsırese türkı halyqtarynda keŋ taraǧan türlerınıŋ ataulary «Iаtaǧa», «Iаtagan», «Etigen», «Iаltaǧa», «Chaathan», «Chettygan» dep keledı. Aspaptanuşylardyŋ tūjyrymdauynşa türkı tıldes halyqtardyŋ muzykalyq aspaptarynyŋ paida bolu, şyqqan tegı bır. Endeşe olardyŋ ataluy da bır boluy – zaŋdy närse [2, 56].
JETIGENNIŊ KÖNE TÜRI
Qazırgı kezde jetıgenge ūqsas köp ışektı sitra tektes aspaptardyŋ damyǧan, kürdelı klassikalyq şyǧarmalardy da erkın oryndai alatyn türlerı Aziia elderınıŋ ışınde Qytaida – sin, Japoniiada – koto, Koreiada – kaiagym, Vetnamda danchan qoldanylady. Ol aspaptardyŋ oinalu ädısterı men qūrylymy türkı-moŋǧol halyqtarynyŋ aspaptaryna ūqsastyǧy anyq baiqalady [3].
Qorlan MARATQYZY
PAIDALANYLǦAN ÄDEBİETTER TIZIMI:
- Vyzgo T. Muzykalnye instrumenty Srednei Azii. İstoricheskie ocherki. – M., 1980. – 191 c.
- B. Sarybaev. Qazaqtyŋ muzyka aspaptary. – Almaty, 1980. – 208 b.
- Jaqypbek N.B. Qazaqtyŋ köne jetıgen aspaby// Muzykalyq bılım jäne muzykalyq ǧylym salasyndaǧy özektı mäselelerı, Qūrmanǧazy atyndaǧy Qazaq ūlttyq konservatoriiasynyŋ 60 jyldyǧyna arnalǧan halyqaralyq ǧylymi – praktikalyq konferensiianyŋ materiialdary. – Almaty, 2005. – 179-184-bb.
- Narodnye muzykalnye instrumenty i instrumentalnaia muzyka. Cbornik statei i materialov v dvuh chastiah. II chast. – Moskva, 1988. – 325 c.
- Q.M. Kartenbaeva. Jetıgen aspabynyŋ tehnikalyq mümkınşılıkterı men oryndauşylyq erekşelıkterı. Diss… önertanu magistrı. – Almaty, 2011.
- Jaqypbek N.B. Jetıgen üirenu mektebı. – Almaty, 2011. – 214 b.
- Bahti A. Şumery, skify, kazahi. – Almaty, 2002. – 216 c.
