Būrynyraq Oŋtüstık Qazaqstan suretşılerınıŋ körmesı Qazaqstan Respublikasy Ūlttyq akademiialyq kıtaphanasynda ötken edı. Jetı suretşınıŋ arasynan onyŋ tuyndylaryn taŋdap jazuymda bır syr bar. Suretşılerdıŋ arasynda eş osaly joq. Gobelen tüskiızder meilınşe qūndy körındı. Suretşı Zūlqarnai Qojamqūlovtyŋ dünienı köruı ūlttyq naqyştarǧa negızdeledı. Kartinalarynyŋ kögı kün säulesıne, şūǧylaǧa, sary, jasyl tüs – ömır boiauyna malynyp tūrady. Jany qazaqtyǧyn suretşı körermenıne aiqara beruge qūştar.
Onyŋ «Ūrşyq» atty kartinasynyŋ ideiasy ūrpaqtar sabaqtastyǧy, jady siiaqty qasiettı ūǧymdardy beineleidı. Äjesı ūrşyq iırıp otyr, anasy men balasy ber jaqta surettelgen. İırulı jıp tärızdı adam ǧūmyry ūzarady, ǧūmyr soŋy jaŋa ǧūmyrmen ūştasady. Düniedei şyr ainalǧan ūrşyqtyŋ büiırı bırde tolyp, bırde kemitını tärızdı ūrpaq almasuy uaqyt yrǧaǧyna tiesılı.
Qazaqy keŋıstık siluetterı Zūlqarnaida än qaiyrmasyndai qaitalana beredı, bylaişa refren: Anasy balasyna ösiet aityp otyr. Äje basyndaǧy kimeşegı men qolyndaǧy ūrşyǧy ūqsaidy. Negızgı saryn – ömır jıbı tarqatylady, tırşılık ärdaiym ūrşyqtai iırıle beredı.
«Qyzyl attyŋ köktemı» atty polotnosynda köktem tudy, üi köleŋkesındegı alabai töbetter beinelengen. Jan-januardyŋ tabiǧi tüisıgı oianǧan mezgıl. Ömır jaŋǧyrady. İılgen aqqu moiyn qos jūp, at üstınde. Ainalaǧa ekeuınıŋ ıŋkär sezımderınen erekşe säule taraidy.
Qyzyl at – ülken ädebiet pen önerdegı sirek, erekşe ūǧym. Säken Seifullinnıŋ 1934 jyly jazǧan «Qyzyl at» atty poemasy 1930 jyldardaǧy sūmdyq dümpudı, auyl şaruaşylyǧyndaǧy asyra sılteudıŋ keselderın synady. Qyzyl – qan tüs. Būl tragediialyq mezet tūtas bır däuırdı qamtyp, bır buyndy qan jylatty.
Beineleu önerınde qyzyl at dese, Kuzma Petrov-Vodkinnıŋ bır ǧasyr būryn salynǧan, Tretiakov galereiasyndaǧy avangardtyq stildegı «Qyzyl atty şomyldyru» atty äserı küştı kartinasy (1912) tıl ūşyna orala keterı sözsız. Zertteuşıler būl surettı orys şırkeu önerınde dästürlı ikona jazuynda tuǧan, simvoldary tegıs hristiandyq ılımge arnalǧan, tūrmys beinesı ǧaryştyq kökjiekke ūlasar dünie dep sanaidy.
Būl orys suretşısınıŋ esımın älemge äigılegen erek qyzyl at. Ömırde jylqynyŋ mūndai tüsı bolmaidy dep syn aituşylarǧa Kuzma Petrov-Vodkin ejelgı orys ikon jazuşylardan («Arhangel Mihaildyŋ keremetı») qaryzǧa alǧanyn mälımdeidı. Bır jylqynyŋ tabiǧi tüsın avangardtyq qyzyl boiaumen bergenı üşın suretşını 5 jyldan soŋ Reseidegı revoliusiiany, qyzyl ökımettıŋ kelerın boljai bıldı deuşıler tabyldy. Suret önerıne mūndaida äulielıktı qiiu qisyndy.
Zūlqarnai Qojamqūlov babalar sarynyn qylqalam tudyrǧan şyǧarmalaryna jiı özek qylǧan suretşı. Qobyz dauysymen bırge börı suretteluı türkılık totem – tektık bolmysqa perzenttık taǧzym. Küige ūiyǧan älem. Aq qasqyr. Altai tauynan taraǧan. Ol türkınıŋ anasy, dünienıŋ tört būryşyna türkı tektes halyqtar börı ananyŋ emşegın emıp, er jetıp, qaisarlyqpen kökjal tartyp, qairattanyp taraldy deidı aŋyz ben aqiqat qosarlana.
Jyraular poeziiasynda «Au, börıler, börıler, Börımın dep jürerler» dep bastalatyn Şälgezdıŋ öleŋınde börınıŋ kösemı abadan dep atalady, üiırlı qasqyr azuly abadany – basşysynan airylsa, härbır itke jem bolar dep ūran salady. Öleŋde jyrau halyqtyŋ el bastaǧan azamattaryn bırlıkke, syrt dūşpanǧa jem bolmauǧa şaqyrady.
Salt attyny jaryq pen qaraŋǧyda qat-qabat suretteuı suretşı üşın ömır filosofiiasy. Attyŋ jürısı keremet, januar qaraŋǧyda özı jol tauyp keledı. Zūlqarnai Qojamqūlov er jıgıttıŋ mınezın aty arqyly körsetudı jön sanaidy. Būl detal maŋyzdy.
Alǧaşqy mahabbat, jastyq taqyryby – «Güldeste» atty kartinanyŋ arqauy. Ǧaşyqtardyŋ süiıspenşılıgın bıldıruı gül aŋqyǧan älemnıŋ bır bölşegı. Ömır şırkın bal tatyp, şeşek atqan şaq. Mahabbat mausymy – qyz ben jıgıttıŋ alǧaşqy köktemı. Gül iısıne kömılgen, eltıgen qos ǧaşyq.
«Besık». Besıktegı balasyna eljırep qarap otyrǧan ata-ana. Besık jyry meiırım bastauy. Otbasylyq äuen. Suretşı Zūlqarnai Qojamqūlov būl kartinany alǧaşqy nemeresı tuǧanda salǧan eken. Şaşu, qazaq halqynyŋ töl mädenietıne meiırım, süiınış bır ǧana besık beinesımen berılgen. Besık süiıspenşılık nyşany. Näreste ömırdıŋ mänı, balanyŋ düniege keluı bır äulettıŋ baǧy. Suretşınıŋ jan quanyşy, jüregınıŋ şattyǧy negızgı leitmotiv.
Osynda disproporsiialy ekı köz bar. Jarqyn älem. Ekı dünie. Joǧarǧy älem men tömengı älem – qazaqtyŋ dästürlı filosofiiasynda bırın tal besık, bırın jer besık deidı. Baǧzy qazaqtyŋ jany jūmsaqtyǧy sondai, ūlttyq dünietanymynda kördı solaişa astarlap aitady. Ajaldy tuatyn pendesı saǧaty soqqanda körge tüsuden qaşyp qūtyla almasyn bılıp, mäŋgılık tūraǧyn, qaraŋǧy qabırdı körkem qylyp aitady.
Er men äiel tūr. «Er Töstık» atty epikalyq qazaq halyq ertegısındegı Bapy hannyŋ esıgındegı ekı küzetşı siiaqty tık tūr.
«Ekı dünie» – būl kartinada miftegı Adam ata men Haua ana qazaq beinesınde berılgen. Ekı ortada qaǧba obrazy.
«Qūmyra ūstaǧan qyz» – äuelı Otyrar oiǧa keledı. Arǧy fonda qala siluetı berılgen. Qyz müsın men qūmyra müsın bırdei, üilesımdı, ekeuınde ortaq bır sūlulyq. Būl suretşınıŋ neǧūrlym qazırgı zamanǧy beinege sipat beruı. Osy surette qarny qabysqan tazy bar, bır qyzyǧy qyz, qūmyra, tazy – üşeuıne tän ortaq örnek tym üilese ketken, qazırgı zamani tılmen aitqanda, klasterlık köre bıludı tanytady. Osy zamanǧa laiyqtalǧan obraz. Tazy müsını köz tartarlyq. Eŋ ǧajaby, güldeste örnekte, är syzyqta qūpiia taŋba, qasterlı män bar. Zūlqarnai Qojamqūlov ūlttyq beinelerdı qazırgı zamanǧy ülgıde berudı mūrat tūtqan suretşı.
«Aru ana», mūndaǧy körınıs esıme miftık ertegıdegı Kenjekeidıŋ aq ıngenge sert aitar tūsyn tüsırdı: «Ne Töstık kelgen künı, ne Töstık ölgen künı botala!». Arǧy fonda qazırgı Astana, Qazaqstan kelbetı. Suretşınıŋ köruı Jerūiyq ideiasy. Aq tüiege mınıp jerūiyqty ızdegen babalar ruhyn tırıltu. Şaŋyraq artylǧan ūly köş. Baiaǧy zamanǧa da, qazırgı zamanǧa bırdei keledı.
«Menıŋ elım» üşeuı bır taqyrypty qozǧaidy, triptih. Jas respublika, Astana, qūraq körpedei qiiulasqan jas otbasy. Suretşını şyqqan tek, şejırelık dünietanym erekşe tolǧantady. Türkı jady – qazaq rularynyŋ taŋbalary berılgen fragment öte äserlı. Qazaqtyŋ är ruynyŋ taŋbasy bar, 43 taŋba.
Täj kigen samūryq qūs, qūs qanaty, säukele men täj bırtūtas. Kelın toida basyna kietın säukele bır jaz boiy daiyndalatynyn, qūny öte qymbat bolatynyn, ony «qarqara» dep te ataitynyn Qūrbanǧali Halid «Tauarih hamsa» atty kıtabynda jazdy.
Samūryq qūsqa qatysty surettegı baq qūsy ūlttyq mifologiiany tanytady. Ol bäiterek, aǧaş beinelı ǧalamnyŋ iesı retınde berılgen. Şaŋyraq, ömır aǧaşy. Suretşı osy beinenı ūlttandyrudy mūrat etkenı anyq. Aq tüie. Keiıngı köş.
Qazaq halqy qiyn-qystauda şaşyrap ketken, endı Qytai, Monǧoliia, İrak, İrannan atajūrtyna köşıp keledı. Elbasynyŋ sanaly saiasatynyŋ arqasynda qazaq halqyn tuǧan otanyna şaqyru 90-jyldardyŋ eŋ bır ırgelı jarqyn ısı boldy.
Qūraq körpenıŋ oiu-örnegın suretşı Jıbek jolyn beineleu üşın taŋdaidy. Aq kiımdı äiel namaz oqyp otyr. Al bie osy beinege perpendikuliar, tık surettelgenı äuelgıde tosyn sezıledı. Jas balanyŋ köruındei bır tylsym dünie şyǧady.
Suretşını türkılık köne tarihtyŋ jädıgerlerın tereŋ bıletını qairan qaldyrady. Mynau jartasqa salynǧan suretterde ūşyrasatyn köne täsıl. Beinenı köldeneŋ salu täsılı. Suretşı mūndai keremet beineleu ülgısın qalt jıbermegen. Meilınşe körnektı paidalana bılgen. Petroglifterdıŋ qazaq dalasynyŋ är tüpkırınde kezdesetının akademik, arheolog-ǧalym Älkei Hakanūly Marǧūlan jazdy. Būl taza türkılık bolmys.
Otbasylyq äuen. Jartylai ton. Boiaudy beru täsılı otbasylyq jylylyqty beredı. Kelesı kartinada – neke su, öitkenı qazaqqa baiaǧy dästür oralyp keledı. Ata-baba dästürınen suretşı ūdaiy qainar būlaqtai qanyp ışudı mūrat etkenı anyq. Qalyŋdyq säukelesı ūşar aidyŋ ūşyndai tym biık, būl-daǧy köne türkılık saryn. Bas kiımdı biık etıp beru arqyly Täŋırıge jaqyn boludy qalau. «Töbem kökke ekı elı jetpedı» deu – sonyŋ bır aiǧaǧy.
Symbatty sūludy suretşı qylqalamy tögılte beinelese, ol Afrodita teŋızden tuyp kele jatqandai äser etedı. Qyzdy şomyldyryp aqqa orau – ūzatuǧa daiarlyq.
Şyǧys bazaryn beinelegen kartinasy ūzaq uaqyt köz tartyp, qadalta ūstap tūrady. Öitkenı ol jemıster men halyqtar polotnosy. Ömır qainap jatqany adamdar men bazarǧa alyp şyqqan däm beinelerı arqyly tūŋǧiyq aşylǧan būl suretşınıŋ airyqşa şeberlıgın bıldıredı. Ärtürlı ūlttar Qazaqstandy mekendegen halyqtar. Tatu-tättı tırşılık, Qazaqstan Respublikasynda saltanat qūrǧan halyqtar dostyǧy ideiasy osy bır qan bazar beinesı arqyly berılgen. Jäne ol optimistık, taǧattylyq-toleranttylyq sarynda berılgen.
Är ūlt adamynyŋ emosiiasy surette şeber taŋbalanǧan. Būl suret Zūlqarnai Qojamqūlovtyŋ tuǧan jerı Oŋtüstık Qazaqstannyŋ jemıs-jidekke bai tabiǧatyn bederleidı.
Keide suretşını mamyrajai suret jalyqtyrǧanda, jany erkındıktı, şabyt oiatar būlalyqty qalaidy. «Jeldei jüiıtkıgen» salt atty – jelge qarsy qūstai aqqan jıgıt keskını. Bäigeden ozyp kelgen şabandoz jıgıt. Köŋılı şat, jeldei esedı.
Būl rasynda avtoportret. Zūlqarnai Qojamqūlovtyŋ dünienı derbes köruı, kredo. Suretşı qylqalamy biık mūrat pen baqytty aŋsau ideiasyn öz közqarasymen ainytpai beretını körermendı bei-jai qaldyrmaidy. Būl boiaudy betaldy jūmsau emes, suret arqyly berıletın mändı ǧūmyrbaian. Zūlqarnai Qojamqūlovtyŋ qoltaŋbasy köp suretşılerdıŋ arasynda şoqtyǧy biık bolyp körınerı sonyŋ aiǧaǧy.
Äsırese, şeteldıkter Zūlqarnai Qojamqūlovtyŋ şyǧarmaşylyǧyna erekşe qyzyǧuşylyqpen qarar edı. Mifologiia, folklor, totem, salt-dästür, qazırgı zaman saryny būl körkem kartinalardyŋ baǧasyn, dau joq, asyrady.
Aigül KEMELBAEVA, jazuşy,
(«Aq jelken», №9.2015 jyl)
