Men bır jan quǧyn körgen Arqadaǧy…

Qazaqtyŋ ūlttyq muzyka tarihynda esımı altyn ärıppen jazylǧan tūlǧanyŋ bırı – nebärı 14 jasynda Qyzyljardaǧy Taiynşa järmeŋkesınde Bırjan sal men Aqan serınıŋ aldynda än salǧan, Qarqaralydaǧy Qoiandy järmeŋkesınde talai öner saŋlaqtarymen tabysqan bırtuar änşı, sazger Mädi Bäpiūly. Halyq qazynasyna «Qarakesek», «Qarqaraly», «Üşqara», «Şırkın-ai» syndy qaitalanbas ınju-marjan änderın qosqan Alaştyŋ arda tuǧan asylyna biyl – 130 jyl. Bır qyzyǧy, osy künge deiın köbımız tek änşı, sazger dep tanyp kelgen Mädi Bäpiūlynyŋ bız bılmeitın «segız qyry, bır syry» bar bolsa kerek.

Batyr Mädi

Mädi aqyn, sazgerlıgınen bölek, er­jü­rek batyr bolypty. Jurnalist Ermek Baltaşūly özınıŋ Mädi jaiyndaǧy zert­te­uınde onyŋ jūldyzdai aǧyp şauyp ke­le jatqan at üstınen sekırıp tüsıp, qai­ta qarǧyp mınetındıgı, soŋyndaǧy qu­ǧyn­şylardy jerden tas alyp 30-40 qa­dam jerden tızeden ūryp qūlatyp jüre be­re­tındıgı, bes-alty jıgıtke jalǧyz özı des ber­meitındei erjürek bolǧany turaly äŋ­gımege bala künınen qanyq bolǧandyǧyn jaz­ǧan eken.

«Atyŋnan ainalaiyn, Qarqaraly,

Senen būlt, menen qaiǧy tarqamady.

Saiyŋnan saiǧaq qūrly saia tappai,

Men bır jan quǧyn körgen Arqadaǧy»,

– dep kındık qany tamǧan Qarqaralyǧa mūŋyn şaqqan Mädidıŋ batyr boluy, bır jaǧynan, kışkentaiynan taǧdyr tau­qymetın köp körgendıgınen bolsa ke­rek. Äkesı Bäpimen bırge tuǧan aǧasy Qa­qa­bai­dan körgen qorlyǧy bır jaǧynan, ekın­şı jaǧynan, otarşyl ozbyrlardyŋ er­kındıktı, şyndyqty jyrlaǧan Mädidı qu­­dalap, jala jauyp, ıstı qyluy ony «qaşqyn» atandyryp, abaqtyǧa qa­ma­dy. Özınıŋ abaqtydaǧy halın ol «te­sık­ten alaqandai tıl qatamyz» dep «Qar­qa­raly» änıne arqau etken.

Ekınşı jaǧynan,

Mädidıŋ şyqqan tegı de osal bolmaǧan. Talai daudyŋ basyn aşyp, el-eldı bıtıstırgen danagöi abyz – qaz dauysty Qazybek bidıŋ ūrpaǧy bolyp keledı. Aqyn «Üşqara» atty öleŋınde «Arǧy atam – äulie ötken er Qazybek» dei kele, «Atamyz odan keiın Alşynbaidy, Ke­meŋger, aqyl-oily, tereŋ saidy» dep babalarynyŋ ataq-daŋqyn jyrǧa qo­sa­dy.

Bügıngınıŋ «Qoiandy järmeŋkesı» – Mädi baiqauy

Bır quanarlyǧy, Mädi atamyzdyŋ tu­ǧan jerı – Qaraǧandy öŋırı qazaqtyŋ maŋdaiyna bıtken jaryq jūldyzyn ūmyt­qan emes. Oblystyq mädeniet basqarmasy osy­dan bes jyl būryn Mädi atyndaǧy I respublikalyq änşıler baiqauyn ūiym­das­tyrsa, biyl 130 jyldyǧyna orai ekın­şı saiysty ötkızıp otyr.

Rymbala OMARBEKOVA, Qaraǧandy oblystyq mädeniet basqarmasynyŋ bastyǧy:

– Qaraǧandyda dästürlı änge de­gen erekşe közqaras, süiıspenşılık bar. Jüsıpbek Elebekov atyndaǧy bai­qau­lardy bırneşe dürkın Qairekeŋ (Qai­rat Baibosynov – avtor), Bekbolat Tı­leu­hannyŋ qoldauymen jäne bızdıŋ jı­gıt­terdıŋ bastamasymen ötkızgen bo­latynbyz. Jeŋımpazdary bügınde res­pu­blika sahnalarynda talanttaryn ūş­tap, änderın halyqqa jetkızude. Tät­tımbet atyndaǧy respublikalyq dom­byraşylar men qobyzşylar baiqauyn da ötkızıp jürgen jaiymyz bar. Biyl Mädi atyndaǧy baiqaudy babamyzdyŋ 130 jyldyǧyna arnap otyrmyz. Qystyŋ suyǧyna qaramastan, elımızdıŋ är aimaǧynan 36 qatysuşy kelıp otyr.

II respublikalyq Mädi Bäpiūly atyn­daǧy baiqauǧa Qazaqstannyŋ Halyq ärtısı, Memlekettık syilyqtyŋ laureaty Qairat Baibosynov, Qazaqstannyŋ eŋ­bek sı­ŋırgen qairatkerlerı Qatimolla Ber­dı­ǧaliev, Meiırhan Adambekov, Qa­zaq­stan­­nyŋ eŋ­bek sıŋırgen ärtısterı Qapaş Qū­­lyşeva, Ǧa­lym Mūhamedin, Qazaqstan Jas­­tar oda­ǧy syilyǧynyŋ laureaty Jaq­sy­­keldı Kemalov jäne I respublikalyq Mä­­di Bäpiūly atyndaǧy baiqaudyŋ bas jül­degerı Serjan Mūsaiyndar qazylyq ettı.

Üş künge sozylǧan baiqauda oza şa­uyp, halyqtyŋ qoşemetıne bölengen je­­ŋım­pazdar: bas jülde – Merei Kärımov (As­tana); 1-oryn – Jasūlan Bazarbekov (Almaty); 2-oryn – Miras Baqtyǧūlov (Oral), Bırjan Esjanov (Astana); 3-oryn – Qaiyrgeldı Omarbekov (Astana), Bal­dyrǧan Tölegenova (Qarqaraly), Medet Osa­taev (Astana); diplomant ataǧy Jaq­sykeldı Maiasarov (Almaty), Oljas Sū­raǧanov (Qyzyljar) t.b. būiyrdy. J.Kärmenov atyndaǧy arnaiy syilyqtar da öz ielerın tapty.

Jansaia JARYLǦAP, körermen, Qaraǧandy tūrǧyny:

– Mädidıŋ respublikalyq kon­kur­sy – bölek dünie: eldıŋ yqy­lasy da zor, änşıler de ülken talǧammen ke­ledı. Jaŋa gala-konsertte öner kör­setıp jatqan Serjan Mūsaiyn, Er­lan Rysqalilar – I respublikalyq Mä­di baiqauynda airyqşa qyrynan ta­ny­lyp, jeŋımpaz bolǧandar, sodan berı qanşa öskendıgın körsettı. Dästürlı än önerındegı jastardyŋ ülken legı «Qūr aiǧai än be eken?» dep Abai ait­paqşy, aiqaiǧa salmai, keşegı Aq­seleu aǧamyz aitqandai, «ännıŋ ke­iıp­ke­rıne ainalyp» aityp üirengen.

Erlan RYSQALİ, änşı, I respublikalyq Mädi Bäpiūly atyndaǧy baiqaudyŋ laureaty:

– Student şaǧymda da, keiın de elımızdıŋ är öŋırınde talai bai­qauǧa qatystym. 2005 jyly Qara­ǧandyda ötken I respublikalyq Mä­di Bäpiūly atyndaǧy dodaǧa qa­tysuşy retınde kelsem, būl joly «Şal­qar» radiosynyŋ atynan jur­na­list bolyp kelıp otyrmyn. Sol bai­qau­lardyŋ barlyǧyn salystyrsam, ūiym­dastyruşylyq jaǧynan Qa­ra­ǧandy köş ılgerı. Baiqauǧa qa­ty­su­şy­larǧa qoiylatyn talaptardy oqu or­nyna bır-ekı ai būryn jıberedı. Qa­t­ysuşylardyŋ jatyn orny men ta­maǧyn öz moiyndaryna alyp, jaqsy kütedı. Kei öŋırde ıssapar qaǧazymen, qūjattardy räsımdeude bır-bırıne sıltep, äure-sarsaŋǧa tüsıp jürıp qa­latyn kezderımız bolǧan. Mūnda ümıt­ker eşteŋege bas qatyrmaidy, basty mın­detı – tek änın oidaǧydai aitu ǧana. Elımızdıŋ basqa öŋırlerı Qaraǧandy äkımdıgı men mädeniet basqarmasynan ülgı alsa deimın.

Mädidıŋ jaŋa ekı änı tabyldy

Būl baiqaudyŋ jaŋalyǧy – däs­tür­lı än önerınıŋ bügıngı aqsaqaly, qa­zy­lar al­qa­synyŋ töraǧasy Qairat Äu­ken­ūly­nyŋ Mä­didıŋ eşkım estımegen änı – «Üşqa­ra­nyŋ» bır nūsqasy men şäkır­tı Qa­iyrgeldı Omarbekovtıŋ «Qoş, elım» änderınıŋ tū­sauyn kesuı boldy. Qaire­keŋ «Mūqan Tö­lebaevtyŋ jeke mūraǧaty­nan tap­qan osy änderdı aityp jürgenıme qa­rai, qa­ra­kesekter jinalyp maǧan eskertkış qoia­tyn şyǧar» degen qaljyŋymen qa­lyŋ köp­şılıktı qyran-topan külkıge batyrdy.

Qairat BAIBOSYNOV, Qazaqstannyŋ Halyq ärtısı:

– Ūstazym Jüsıpbek Elebekov bes-alty jas şamasynda aǧasy Jaqypbek­ke erıp, Qoiandy järmeŋkesıne barǧa­nyn­da Mädidıŋ aldynda än salǧan eken. «Sonda riza bolǧan Mädi qal­tasynan bes teŋge alyp berıp, maŋ­daiymnan süiıp, batasyn bergen» dep aituşy edı ūstazym. Sol Mädiden bata alǧan Jüsekeŋnıŋ şäkırtı – men bügın aldaryŋyzǧa aǧa bolyp, batamdy beruge kelıp tūrmyn. Qaraǧandy öŋırı, Or­talyq Qazaqstan – ännıŋ tuyn tıkken jer. Mädi baiqauy tek jarys emes, änşılerdıŋ bırımen-bırı qauyşyp, ännıŋ qyr-syryn toqyp, üirenetın Qoiandy järmeŋkesı sekıldı.

TÜIIN

Dästürlı än önerıne qadam basqan änşıler käsıbi deŋgeige jetu üşın bäigege jiı tüsuı kerek. Osy oraida halyqaralyq, respublikalyq deŋgeide ötetın syndar sausaqpen sanarlyqtai ǧana: Ämıre, Mädi, Maira, Jüsıpbek, Ǧarifolla atyndaǧy än baiqaulary, Abai-Şäkärım oqulary, «Şabyt», «Şyrqa, dauysym». Tarihta bolǧan-bolmaǧany älı künge düdämal küi keşıp, dau tudyryp, änderı «halyqtıkı» degen atpen şyrqalyp jürgen Segız serı men Niiaz serı babalarymyz turasyndaǧy äŋgımelerdıŋ şekarasy älı jabyq. Al qazaq änınıŋ atasy atanǧan Bırjan, Aqan, Ükılı Ybyrai, Jaiau Mūsalardyŋ atyndaǧy baiqaular dästürlı türde är düldüldıŋ öz tuǧan jerınde ötetın kün bar ma eken? Ökınışke qarai, atalǧan tūlǧalardyŋ atyndaǧy baiqau ūdaiy ötpei, tek mereitoi aiasynda ǧana jarq etıp ötıp, jalp etıp sönıp jatyr. Äbılahat Espaev, Şämşı Qaldaiaqov aǧalarymyzdyŋ änderıne arnalǧan än keşterı men baiqaular, «Jas qanat» jyl saiyn ötpese, köŋılımız könşımeidı. Al qazaqtyŋ özı de, közı de bolǧan dästürlı än men küiı mūraǧattar men «Altyn qor» üşın ǧana jaralǧandai küi keşude. Sal-serılerdıŋ özderı közden ketkenımen, mūrasy köŋılden öşpeuı üşın jan-jaqty qam jasamasaq bolmas!

Jadyra JŪMAKÜLBAI,

«Alaş ainasy».