Alty alaşqa süiınşı sūrap, şartarapqa şattana habarlaityn qazynaly oljaǧa otandyq ǧylym qol jetkızdı. Türkı babalar V ǧasyrda qolyna ūstap küi tolǧaǧan abyz dombyra Altai tauynyŋ bır syrly üŋgırınen tabyldy! Qazaq saz aspabynyŋ bıregeiı qūdırettı qara dombyra bızdıŋ zamanymyzdyŋ — V ǧasyrynda jasalǧan töltuma beinesımen, mıne, bızdıŋ qolymyzǧa tüsıp otyr.
Būl — qazırgı mälımet boiynşa älemdegı şertpe saz aspabynyŋ eŋ könesı. Älemnıŋ köptegen elıne taraǧan ysyp oinalatyn saz aspaby qobyzdyŋ özın b.z. H ǧasyrdan berı qoldanysta bolǧan degen tūjyrym aitylady. Sondyqtan da qobyzdy yspa aspaptardyŋ atasy dep ataidy. Al, şertpe aspaptardyŋ eŋ könesı jäne atasy abyz dombyra ekendıgı ǧylymi tūrǧydan däleldenıp otyr deuge negız bar. Euraziianyŋ qos qūrlyǧynda dombyra aspaby mol taraǧanyn körsetetın tıldık derek jetkılıktı. Türkı tektes qazaqta — dombyra, qaraqalpaq, noǧaida — dombyra, tuvada — dambyra, qyrǧyzda — düŋgır, türkımende — tamdyra, özbekte — tambur, orysta — domra, auǧanda — dambura, irakta — tunbur, monǧol tektes halyqtarda — dombyr, buriattarda — dombyr, qalmaqtarda — düŋgırmä. Būl ataulardyŋ osylai qalyptasuy — dombyra aspaby euraziia halyqtarynyŋ ortasyna qanşalyqty därejede tanymal ekendıgın körsetedı.
KÖNE DOMBYRANYŊ TABYLǦAN ORNY
Monǧol Altai jotasynyŋ bır sılemı Jarǧalant-qaiyrqan tauy. Osy taudyŋ «Ömnöhön aman» (Aldyŋǧy sai) degen jerge ornalasqan Nühen-had (Üŋgır tas) degen üŋgırden bız söz etkelı otyrǧan köne dombyra tabylǧan bolatyn. 2008 jyly osy jerdıŋ tūrǧyny N.Dandar degen şopan alǧaş üŋgırge tap bolyp, onyŋ ışınde moiny qisyq saz aspaby bar ekenın auyl mektebınıŋ ūstazy Ch.Enhtör degen azamatqa habarlaidy. Ch.Enhtör mūǧalım Ulan-Batyr qalasynda ornalasqan Monǧoliia Respublikasy Ǧylym akademiiasynyŋ Arheologiia institutyna aqparat jetkızıp, arheologtardy şaqyrtady. S.Törbat bastaǧan arheologtar toby 2008 jyly 25 mausymda Ch.Enhtörge kelıp Üŋgırtastaǧy üŋgırge baryp qazba jūmysyn jürgızedı.
Üŋgırtas üŋgırı (GPS) № 47º37′433″ endıkte, E 92º27′273″ boilyqta, teŋız deŋgeiınen 1866 metr biıktıkte ornalasqan. Üŋgırdıŋ auzy tık ornalasqan. Kıretın adam tura tömenge qarai syrǧidy. Üŋgırdıŋ auzy 86×60 sm. Tıkşe üŋgırdıŋ edenınen syrtqy erneuıne deiıngı ölşemı 95 sm. Üŋgır ışı jalǧyz dälız. Işkı ölşemı 130×280 sm. Üŋgırdıŋ dälızge kıretın sol jaq bosaǧasyna azdaǧan tas üiılgen. Būl jerdıŋ qiǧaştyǧyna bailanysty syrttan syrǧyp tüsken tastar. Arheologtar baryp körgen kezde üŋgırdıŋ ışındegı jer topyraqty alǧaş ret osy üŋgırdı tapqan N.Dandar qazyp syrtqy betınıŋ alǧaşqy beinesıne özgerıs engızgen. Jalpaqtyǧy 35 sm, tereŋdıgı 15 sm jerdı qazyp körgen. Topyraqtaryn üŋgırdıŋ auyz jaǧyna qarai üigen. Üŋgırdıŋ şyǧys jaq qabyrǧa tūsynda ekı üzeŋgı men erdıŋ qaptaly anyq körınıp jatqan eken. Al qabyrǧaǧa süieulı tūrǧan saz aspabyn N.Dandar Ch.Enhtörge aparady. Erdıŋ astyŋǧy jaǧynan qoramsaq oǧymen tabylǧan. Qazba jūmystyŋ nätijesınde bas süiegı bütın adamnyŋ qaŋqasy 1 dana, 20 dana sadaqtyŋ temır oǧy, oqtyŋ aǧaş saptary, jalpaq qasty qazaqy er, türık üzeŋgı tabylǧan. Monǧoliia Respublikasy Ǧylym akademiiasynyŋ Arheologiia instituty üŋgırden tabylǧan adam qaŋqasyna antropologiialyq zertteu jürgızgen. Adam qaŋqasynyŋ paleoantropologiialyq analiz körsetkışı tömendegıdei. Onda: bas süiek jaqsy saqtalǧan. Bastyŋ sol jaq eŋbegı būryn jaralanyp, keiın tolyq saqaiǧan belgısı qalǧan. Bas süiektegı tyrtyq tüu basta qandai bır üşkır ūşty qarumen ūrǧyzǧannan paida bolǧan siiaqty. Oqtyŋ orny emes. Tyrtyq mölşerı 3,6×2,0 sm. Bas süiektıŋ töbesı men maŋdaiynda bas terısınıŋ qūiqasy saqtalypty. Adam qaŋqasynyŋ epifazy men bas süiektıŋ jıkterı, tıstıŋ jalpy sipatyna qaraǧanda 20-25 jastaǧy jas jıgıt degen qorytyndy jasalǧan. Boiynyŋ biıktıgı 166,7 sm, erkek adam.
DOMBYRA
Būl üŋgırden tabylǧan arheologiialyq oljalardyŋ ışındegı bızdıŋ nazarymyzdy audarǧan dünie — saz aspaby. Osy saz aspaby turaly 2008 jyly Qazaqstan Respublikasynyŋ 8 gazetıne bızdıŋ maqalamyz jariialanǧan. 2008 jylǧy Monǧoliiaǧa jasaǧan ekspedisiia kezınde saz aspaby turaly mälımettı alǧannan keiın Üŋgırtas jerleu ornyna jūmys jasaǧan arheolog S.Törbatqa barǧan edık. Arheolog S.Törbat bızge saz aspabyn körsettı. Bıraq, suretın aluǧa, syzuǧa ūiǧarmady. Olar būl monǧoldardyŋ tüieqobyzy dep jaltardy. Bız öz pıkırımızdı aittyq. Būl — dombyra. Mıne, mynau bügıngı qazaq dombyrasynyŋ tiegı, mıne mynau ekı qūlaqtyŋ tesıgı, şanaq mynau, moiyn mynau, perne mynau dep körsettık. Onymen qatar, būl monǧol molasynan tabylyp otyrǧan joq, türık molasynan tabylyp otyr. Aspap moinyndaǧy türık bıtık jazuy mynau. Ne üşın mūny monǧoldarǧa tarta beresıŋder degen mäsele qoidyq. Sonymen qatar, qobyz degen saz aspabynan ysqylap, esıp ün şyǧarady. Ol üşın aspaptyŋ moiny juan bolu kerek. Al mynanyŋ moiny jıŋışke. Būl şertıp ün şyǧaruǧa arnalǧan aspap degendı aityp däleldedık. Aspaptyŋ moinynyŋ iırılgenıne keletın bolsaq, onyŋ sebebı mynau. Qandai bır osyndai aǧaşty qabyrǧaǧa tıgınen qoia salsaŋdar dymqyl aua jerınen ūzaq merzımnıŋ ışınde moiny iırılıp qisaiyp qalady. Aspaptyŋ ışegı bolǧan. Sol ışekke tartyla iırılıp moiny qisaiǧany belgılı. Aspaptyŋ moinynda bır jol türık bıtık (runa) jazuy bar eken. Jazu türık tılınıŋ üilesım zaŋdylyǧyna baǧynbaǧan. Tūjyryp aitsaq, türık bıtıgke reforma jasaludan būrynǧy jazu. Qaraŋyz basqy (ž², j) taŋbasy jıŋışke aitylatyn sözge, al üşınşı taŋba (r¹) juan aitylatyn sözge jazylatyn ärıpter. Ǧylymda anyq bolǧandai baiyrǧy türık bıtıgtıŋ grammatikasy jasalyp, b.z. 552-570 jyldary reformalanǧan. Al mynau odan būrynǧy dünie. Reformadan būryn baiyrǧy türık bıtıgterınıŋ ärıp-taŋbalaryn aǧymdaǧy türde qosyp jazatyn. Ol däuırde jazudyŋ grammatikalyq erejesı jasalǧan joq. Sondyqtan b.z. V ǧasyr mūrasy.
Saz aspabyna tömendegı jazu jazylǧan. Onda:
Transliterasiiasy:
ž² p r¹ küü čöre: lb²h²d²mz
Transkripsiiasy:
župar küü čöre sebit idmis
Audarmasy:
Jūpar küi äuenı bızdı süiıspenşılıkke böleidı
Tüsınıktemesı.
1. Jazu reformadan būryŋǧy. Dälelı: dybys üilesım erejesı saqtalmaǧan.
2. «küü» leksemasy. Mūndaǧy B taŋba ök, kö, kü, ük dep oqylynady. Būǧan qosa (ü) taŋbasy qosa jazylǧan. Öitse, «küü» dep oqylady. Būl söz ejelgı türık tılınde «kügü» bolǧan. Ortadaǧy «g» fonemı tüsıp qalyp V ǧasyr däuırınde «küü»dep aitylǧan siiaqty. Bügıngı qazaq tılınıŋ «küj» sözınıŋ de aitylymy osyǧan ūqsas. Türık tılınıŋ osy sözın qytailar erte orta ǧasyrda «sh’ü» dep belgıleptı (Qaraŋyz: Giles, 3, 062). Ūiǧyr grafikalyq mätınde «tükedi Afrin čor Tegin kügi» «Afrin-chor Tegın küiı tügesıldı (aiaqtaldy)» [Uig.VIII]. Mani gimnderınde (VIII-IH ǧǧ), Qarahanid däuırınde (HI-HII ǧǧ), şaǧatai jazbalarynda (HIV-HV ǧǧ), 1172-1173 jyldary qūrastyrylǧan şaǧatai-parsy tılınıŋ sözdıgı (avtory Mūhammad Mahdi Haan) [E.J.W.Gibb. Memorial, New Series XX.London. 1960] eŋbekterde «köög, küüg, kügi» formada «än, äuen, küi» degen maǧynada berılgen [G.Clauson. An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Centrury Turkish. Oxford. 1972. ss. 709, 711]. Öitse, būl derekter «küü» sözın «küi» dep oqyp audaruymyzdyŋ jön ekenıne dälel bola alady.
3. «čöre». Būl sözdı türkı tılderınıŋ sözdıgınen kezdestıre almadym. Qazaq halqy eşkı maly laǧynan jerıgende «şöre-şöre-şöre» dep ozandatyp, ändetıp, äuendetıp otyryp laǧyn aldyratyn-dy. Öitse, būl söz köne türık tılınıŋ «äuen» degen sözı ekenı maǧynasynan, qoldanysynan özın-özı aqtap tūr. Būl aqparat bızge — bügıngı HHI ǧasyrda ömır sürıp otyrǧan bükıl türkı äuletıne dombyranyŋ küi janry b.z. V ǧasyr däuırınde äldeqaşan qalyptasyp qoiǧanyna dälel bola alady.
DOMBYRA ŞANAǦY
Şanaqtyŋ bırınşı betıne ekı ışektı aspaptyŋ tiegı ornalasqan. Alǧaş dombyrany ūstap körgenımde şanaqtyŋ betıne tiek jabysyp qalǧanyn kördık. Sol küiınde fotoǧa tüsırdım. Tiek ornynan qozǧalyp şanaqtyŋ betıne köldeneŋınen emes, ūzyna boiymen parallel jabysyp qalypty. Işek tartylyp baryp üzılgen kezde, ornynan qozǧalǧan. Şanaqtyŋ bırınşı betınde inenıŋ közındei üş tesık bar. Ülken tesık joq. Dombyranyŋ şanaǧynyŋ betkı betı moiynnan 2 mm-dei biık ornalasqan. Ülken tesıgı şanaqtyŋ syrtqy betıne aişyq taŋbamen oiylyp salynǧan. Aişyq — kerei taipasynyŋ taŋbasy. Şanaqtyŋ syrtqy betıne būǧynyŋ, būlannyŋ suretterı oiyp salynǧan eken. Tas betındegı suretterden köp aiyrmaşylyǧy joq.
DOMBYRA PERNESI
Pernelerın qaiyŋ tozdan tılıp japsyrǧan eken. Tek qana orny bar. Toǧyz perne. Bız dombyrany jasatqan kezde qaiyŋ tozdy japsyryp edık synyp, ügıtılıp toqtamady. Sondyqtan pernenıŋ ornyna süiekten syzdyqşa tılıp alyp moiynnyŋ betıne oiyp ornalastyrdyq. Eger qaiyŋ tozdyŋ qabyǧyn qandai bır erıtındıge salyp qaqyrap ketpeitındei etıp jasasaq dūrys bolar edı. Oǧan mümkındık bolǧan joq.
DOMBYRANYŊ BASY
Dombyranyŋ basy būǧy men būlannyŋ basyna ūqsas. Qazırgı dombyralardaǧydai qalaq bas emes. Ejelgı däuırden kele jatqan aŋ stilımen jasalǧan. Qazaq halqy mūsylman dının qabyldaǧannan keiın aŋ stilın joidy. Sebebı, täŋırşıldıktıŋ barlyq nyşandaryn joimaiynşa, mūsylman dınıne bükıl halyq boi ūsynu mümkın emes edı.
AŊYZ JÄNE 1500 JYL BŪRYNǦY DOMBYRA
Dombyra aspabynyŋ qalai paida boluyna bailanysty qazaq halqynyŋ ortasynda saqtalǧan aŋyz asa mol. Solardyŋ bırazyn B.Sarybaev (Qazaqtyŋ muzykalyq aspaptary. Almaty, 1978), Q.Jūbanov (İssledovaniia po kazahskomu iazyku. Alma-Aty, 1966), Ö.Jänıbekov (Altyn dombyra // Qazaq ädebietı. 1984, 6-qaŋtar), A.Seidımbek (Küi şejıre. Almaty, 1997) eŋbekterınde jaqsy körsetken. Dombyra jäne dombyra küiı turaly söz qozǧaǧanda osy zertteuşılerdıŋ eŋbekterıne süienemız. Aqseleu Seidımbek «Küi şejıre» eŋbegınde osy aŋyzdardyŋ ekeuıne erekşe nazar audarady. Sonyŋ bırı Şyǧys Qazaqstan oblysyndaǧy Kürşım audanynyŋ tumasy Arǧynbek Qilybaev aqsaqaldyŋ aituymen hatqa tüsken «Qos ışek» küiınıŋ aŋyzy. «Ertede bır aŋşy jıgıt bolypty, — dep aitylady «Qos ışek» küiınıŋ aŋyzy. — Sol aŋşy jıgıt biık taudyŋ qiiasyn, qalyŋ qaraǧaidyŋ arasyn tūraq etken būǧy-maraldy aulap, käsıp etse kerek. Bırde joly bolyp, biık taudyŋ qiyn qiiasynan teŋbıl maral atyp alady da, maraldy etekke tüsıru üşın ışek-qarynyn alyp tastaidy. Sodan, arada ailar ötkende, aŋşy jıgıt aŋ atuǧa ūrymtal jer edı ǧoi dep, baiaǧy teŋbıl maraldy atqan jerge soqsa, qūlaǧyna bır yzyŋdaǧan dauys estıledı deidı. Barlap qarasa, ötkende atqan maraldyŋ ışegın qarǧa-qūzǧyn ılıp ūşqan bolu kerek, qaraǧaidyŋ būtaǧyna qos tın bolyp kerılıp qalǧanyn köredı. Yzyŋdaǧan dybystyŋ sol ışekten şyǧyp tūrǧanyn aŋǧarady. Qaraǧaidyŋ būtaqtaryna kerıle kepken ışektı säl ǧana jel terbese yzyŋdap, janǧa jaily dybys şyǧarady. Onyŋ özı bırde uıldep, bırde sarnap, endı bırde syŋsyp jylaǧandai bolyp, aŋşy jıgıttı aluan türlı küige böleidı. Sol jerde aŋşy jıgıt «qoi myna qos ışekke tıl bıteiın dep tūr eken, bır amal jasaiyn» — dep, ışektı üige alyp keledı de, bır aspap jasap, soǧan qos ışektı taǧady. Sodan tartyp körse, şynynda da qos ışekke tıl bıtkendei sūŋqyldap qoia beredı. Būl ün aŋşy jıgıttıŋ ǧana janyn jadyratyp qoimaidy, tyŋdaǧan jannyŋ bärın ūiytady. Osylaişa dombyra köptıŋ süiıp tyŋdaityn aspabyna ainalady» (A. Seidımbek Küi şejıre. Almaty, 1997, 192-bet). Qazaq aŋyzy osylai dese, osydan XV ǧasyr būryn jasalǧan Altai jotasynyŋ bır üŋgırınde saqtalyp bızge jetken kärı dombyra şanaǧynyŋ syrtqy betıne būǧynyŋ, būlannyŋ suretterı oiyp salynǧan. Ol az deseŋız dombyranyŋ basy būǧynyŋ, būlannyŋ basy. Sonda deimın-au, būl kezdeisoqtyq pa, älde tarihi şyndyq pa? Aŋyz ne aitsa, myna kärı dombyra bıtım tūrpatymen sony däleldeidı. Bırın-bırı tolyqtyryp, bırın-bırı däleldep aŋyzda aitylǧan äŋgımenıŋ aqiqatyn aiǧaqtap tūrǧandai. Osy aŋyzdyŋ jalǧasy siiaqty aŋyz-äŋgımenı etnograf Ö.Jänıbekov aǧamyz öz eŋbegınde keltırgen. Būl aŋyz boiynşa, dombyranyŋ şanaǧyna tarihtyŋ toǧyz tarau şejıresı qūiylypty-mys. Tarihtyŋ sol şejıre-syry şyǧyp ketpesın dep, dombyranyŋ ön boiyna toǧyz tosqauyl perne taǧylypty. Dombyranyŋ moinynyŋ jıŋışkerıp, şanaǧynyŋ ülkeiıp ketuı sodan edı deidı. Künderdıŋ künınde köne ösietke yntyq bır dana qart tarih syryn tanyp-bılu üşın dombyranyŋ qūlaǧyn tesıp — tyŋdaityn, ışegın taǧyp — söileitın etedı. Sodan bylai dombyra şanaǧynan toǧyz tarau syr aqtarylatyn bolypty deidı (Jänıbekov Ö. «Altyn dombyra». «Qazaq ädebietı» gazetı. 1984, 6-qaŋtar). Al myna köne dombyrada toǧyz perne. Üşeu, beseu, jeteu, jiyrma bır emes, toǧyz perne. Aŋyz ben kärı dombyra ekeuı taǧy da bırın-bırı tolyqtap, bırın-bırı däleldep tūr.
Üşınşısı «Aqsaq qūlan» aŋyzy. Qaharly qaǧan ūlynyŋ ölımın kımde-kım estırtetın bolsa kömekeiıne qainap tūrǧan qorǧasyn qūiudy būiyrady. Sol kezde eşkımnıŋ jüregı daualamai tūrǧanda dombyraşy kelıp «Aqsaq qūlan» küiımen estırtedı. Ekı közınen jas aǧa tyŋdaǧan qaharly qaǧan: «Qūi mynanyŋ kömeiıne!» degen būiryq beredı. Dombyraşy ornynan ūşyp tūryp: «Dat taqsyr! Men emes, myna dombyra ǧoi Sızge estırt- ken», — deidı. «Olai bolsa, dombyranyŋ şanaǧyna qūi, qorǧasyndy!», — deidı qaǧan. Sodan berı qazaq dombyrasynyŋ şanaǧyna tesık paida bolypty-mys. Būl — Joşy qaǧan däuırı. Bızdıŋ jyl sanauymyzdyŋ HIII ǧasyrdyŋ basy. Dälırek aitsaq, 1220-1227 jyldar şamasy. Al myna köne dombyra V ǧasyrdyŋ mūrasy. V ǧasyr dombyrasynyŋ şanaǧynda tesık joq. Aŋyz büi deidı. Olai bolsa, «Aqsaq qūlan» küi aŋyzy tarihi şyndyqtyŋ aişyqty da, anyq aqparatyn bızge jetkızıp tūr. Bız joǧaryda erte orta ǧasyr men orta ǧasyrda «küi» sözı turaly aqparattar men tüsınıkteme berdık. Al bızdıŋ qazaq tılınde «küi» leksemasyna bailanysty taldau bersek (A.Seidımbekten).
Küi — qazaqtyŋ aspapty muzykasy.
Küi — adamnyŋ belgılı bır sezım sätı, ol sezımnıŋ quanyşty boluy da nemese mūŋdy, qaiǧyly boluy. Adamnyŋ köŋıl küiı.
Küi — būiryq raily mändegı söz. Mäselen, «otqa küi», «bıreu üşın bıreu küimek joq», «äbden şydamym tausylyp küiıp kettım», «naqaq küidıru» dep keletın beinelı obrazdy tırkester.
Küişı — muzykalyq aspapta küi tartuşy.
Küile — būiryq rai. «Dombyranyŋ qūlaq küiın keltır», t.s.s.
Küileu — etıstık. 1). Jan-januardyŋ tabiǧi äserlenuı, şaǧylysuy, sezımge berıluı. 2). Muzykalyq aspapty babyna keltıru.
Küilı — adamnyŋ jäne maldyŋ jai-küiınıŋ myqty boluy.
Küiıt — adamnyŋ jäne köŋıl qoşynyŋ keluı, sezımge bölenuı.
Küigelek — qyzu qandy, taǧatsyz adam.
Küizelu — adamnyŋ sezımge berılıp qinaluy, qaiǧyruy, qajuy.
Osynau «küi» tübırlı leksemanyŋ tüpkı män-maǧynasy sezımmen tıkelei bailanysty. Köşpelı halyqtardyŋ sonyŋ ışınde türkı-monǧol tektesterdıŋ dünietanymy boiynşa eŋ kielı, eŋ qasiettı ūǧym. Özgenıŋ de, özınıŋ de erık-jıgerınsız belgısız bır küştıŋ qūdıretımen berıletın ıs-qimyl. Sondyqtan da, türkı-monǧol halyqtarynda «küi» sözı men «kök» leksemasy «Täŋırdıŋ» sinonimı retınde berıledı. Tūjyryp aitsaq, Täŋırlık nanym-senımmen ūştasady. Öitse, «kögü, kü:ü, kök» tüu basta Täŋırlık qūbylysty, Täŋırdıŋ äserın bıldırgen. Ejelgı däuırden bermen qarai «kögü, kü:ü, kök» türde qoldanysta bolǧan osy leksemalardyŋ Täŋırlık nanym-senımmen bailanysty bolǧanyn däleldeitın tarihi-ruhani aiǧaqtar mol.
Türkı halyqtarynyŋ qaǧandyq zamanynda qaǧannyŋ altyn üzıktı aq ordasynda ärbır atar taŋdy küimen qarsy alu dästürı bolǧan. Dälırek aitqanda mūnyŋ özı dästürden görı täŋırlık nanym-senımnıŋ bır räsımı retınde atqarylǧan. Qaǧan ordasynda tartylatyn küidıŋ sany bır jyl ışındegı künderdıŋ sanyna säikes 366 bolǧan. Mūny «Täŋırdıŋ 366 tarmaq küiı» dep ataǧan. Jyl basy köktemdegı kün men tünnıŋ teŋeser künınen (nauryzdyŋ 22-23-ı) bastalyp, būl kündı «Ūlystyŋ ūly künı» dep, ūlan-asyr toiǧa ainaldyrǧan. Ūlystyŋ ūly künınde bükıl qaǧanattyŋ ümıt-tılegın Täŋırge jetkızetın 9 küi tartylǧan. Baiyrǧy grek tarihşysy Kvint Kursii Ruf (b.z.d. I ǧ.) özınıŋ «Eskendır joryǧy» dep atalatyn eŋbegınde Orta Aziia köşpelılerdıŋ Ūlys (nauryz) meiramyn qalai toilaitynyn jazady. Ūlys künı taŋ şapaq şaşar sätte qaǧan ordasynyŋ üstıne kün beinelı jalau köterılıp, qotanǧa öŋşeŋ qyzyl mauytydan kiım kigen 365 bozbalanyŋ şyǧatynyn, sonsoŋ bır jyl boiyndaǧy täulık sanyn bıldıretın 365 bozbalanyŋ merekenı bastaitynyn tamsana suretteidı (Ruf K.K. İstoriia A.Makedonskogo. M., 1993). Osynau täŋırlık nanym-senım turaly muzyka zertteuşı Äbdıqadyr Mūraǧi da özınıŋ «Zübdätel äduyr» degen kıtabynda bylai deptı: «Türkı-monǧol än-küiı mynadai üş bölımge bölınedı: muzyka qūralynda oinalatyn bır türı bar. Olardy «kökter» dep ataidy (kökha), endı dauyspen aitatyn türlerın «yr» jäne «dola» dep ataidy. Al, baiyrǧy türık elınde küidıŋ sany 366 bolady, bır jyldyŋ ışınde qanşa kün bolsa, sonyŋ sonşa küiı bolady. Onyŋ ärbıreuı bır künde hannyŋ aldynda tartylyp otyrady. Būlardyŋ ışınde eŋ asyl jäne eŋ ırısı 9 küi» (Seidımbek A. Küi şejıre. A., 1997, 150-151-better; Jubanov K. İssledovaniia po kazahskomu iazyku. A., 1966, s.309). Būl turaly qazaq küiın zerttegen belgılı etnograf-ǧalym A.Seidımbek bylaişa tüsinik beredı tüsınık beredı. Eŋ bastysy, täŋırlık nanym-senımnen şyqqan semantikalyq negızı ortaq. Köktı (aspandy, äuenı) Täŋır tūtqan qazaq ejelden-aq uaqyt pen keŋıstık aiasyndaǧy özgerısterdı täŋırlık qūbylys retınde qabyldaǧan. Sondyqtan da, künı bügınge deiın qazaqtar köktemdegı kün men tünnıŋ teŋeser kezın jyl basy sanap, «Ūlystyŋ ūly künı» deidı. Iаǧni, memlekettıŋ, ūlttyŋ eŋ ūly künı degen söz. Mūndai künde qaǧan ordasynda kielı 9 küidıŋ tartyluy Täŋırge degen mınäjattyŋ belgısı, jyl basyn aman-esen körgen quanyştyŋ aiǧaǧy. Mūnyŋ ädemı mysalyn qazaq halqynyŋ küişılık dästürınen älı de baiqauǧa bolady. «Toǧyz tarau» dep atalatyn tarmaqty küi qazaq arasynda qazır de tartylady. Tättımbet Qazanǧapūlynyŋ bır küiı «Toǧyz tarau» dep atalady. Belgılı «Kertolǧau» küiı erterekte «Toǧyz tarau — Kertolǧau» dep atalǧan tarmaqty küi ekenın köneköz qarttar aitady» (Seidımbek A. Küi şejıre. A., 1997, 152-b.). Būl tarihi derekter köne däuırdıŋ özınde dombyra aspaby, küi önerı, ony tanyp bılu, sezınu, qūrmet tūtyp boiǧa sıŋıru mentalitetı bügıngı deŋgeiden kem bolmaǧanyn körsetedı. Būl az deseŋız b.z. VII-VIII ǧasyrynda jazylyp bügınge jetken myna derekpen tanysyŋyz. Ortalyq Monǧoliianyŋ Baianhongor (Baiqoŋyr) aimaǧy (oblys) Ǧaluut (Qazdar) sūmynynyŋ Olon-nuur (Köp kölder) oipatynda ornalasqan baiyrǧy türık ǧibadathanasy 2008 jyly tabylǧan. Ǧibadathana ornyndaǧy şarbaqtasqa mynandai söilem qaşalyp jazylǧan: «Izgılık-chor segız türlı saz aspabyn meŋgergendıgı üşın qatty tastan ǧibadathana ornattyq» (Q.Jantegın, 2008).
B.z. VII-VIII ǧasyrdyŋ özınde bızdıŋ babalarymyz kök türıkterde 8 türlı saz aspaby bolǧanyn, sol aspapty meŋgerıp küi tartyp, än aitqan sazgerge arnap mäŋgılık ǧibadathana ornatqany turaly tarihi-ruhani mädenietımızden baǧa jetpes aqparat berıp tūr. Saz önerın, sazgerlık qūdıretın kezınde babalarymyz qanşalyq därejede ūlyqtap, ūlaǧat tūtqanyn osydan-aq bıluge bolady.
Sol saz aspabynyŋ bırı — qūdırettı qara dombyra b.z. V ǧasyrynda jasalǧan tırı beinesımen mıne bızdıŋ qolymyzǧa tüsıp otyr. Bügıngı jaǧdaida älemdegı şertpe saz aspabynyŋ eŋ könesı. Älemnıŋ köptegen elıne taraǧan ysyp oinalatyn saz aspaby qobyzdyŋ özın b.z. H ǧasyrdan berı qoldanysta bolǧan degen tūjyrym aitylady. Sondyqtan da qobyzdy yspa aspaptardyŋ atasy dep ataidy. Öitse, şertpe aspaptardyŋ eŋ könesı jäne atasy — Dombyra ekenın ǧylymi tūrǧyda däleldenıp otyr deuge negız bar.
Tiek
Joǧaryda söz etken tarihi derekter men halyqtar arasyndaǧy taralymy şertpe aspaptardyŋ atasy dombyra ekenın körsetedı. Onymen qatar, türkı halyqtarynyŋ sonyŋ ışındegı qazaq halqynyŋ ūlttyq dılınıŋ (mentalitetınıŋ) muzykalyq mädenietınıŋ biık öresın körsetedı. Dombyra ünındegı dästürlı saz tılınıŋ bailyǧy, onyŋ bolmysy ūltymyzdyŋ jan düniesımen bıte qainasyp ketkendıgın bıldıredı. Dombyranyŋ maida qoŋyr ünı tek tylsym syrly küiı qazaq bolmysynyŋ, qazaq ruhynyŋ ūlttyq tılı dep tūjyrym jasauǧa mümkındık beredı.
Redaksiiadan: Türkıtanuşy ǧalymnyŋ aşqan jaŋalyǧy qazaq ǧylymyndaǧy sensasiialyq oqiǧa bolyp tabylatyndyǧy anyq. Ärı baspasözde tūŋǧyş ret jaryq körıp otyrǧan būl maqalanyŋ jariialau qūqyǧy «Dala men Qala» gazetıne tiesılı ekenın de oqyrman esıne sala ketkendı jön kördık.
Qarjaubai Sartqojaūly, L.N. Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetı janyndaǧy Türkıtanu jäne Altaitanu ǧylymi-zertteu ortalyǧynyŋ direktory, Halyqaralyq Şyŋǧys han akademiiasynyŋ akademigı, filologiia ǧylymynyŋ doktory
Tüpnūsqadaǧy taqyryp: «ERTE ORTA ǦASYRDAN JETKEN MÄDENİ MŪRA TÜRKI TARİHYNYŊ KÖNEDEN TAMYR TARTATYNDYǦYNA NAQTY DÄLEL BOLA ALADY»
Qarjaubai SARTQOJAŪLY,
«Dala men qala» gazetı
.
