NARADA TUǦAN AI ARU
Erte, erte, ertede Taketori degen qariia ömır sürıptı. Qariia künde tauǧa bambuk kesuge barady eken. Kesıp alǧan bambukten sebet jasap, ony satyp künın körıp jürıptı. Bır künı, qariia ädettegıdei aǧaş kesıp jatsa, bır bambukten jarqyraǧan nūrly säule şyǧady.
«O, toba! Mynau bır ǧajap närse ǧoi!» dep, şal aǧaştyŋ ışın jaryp edı, ışınde şynaşaqtai säbi bar eken. Säbidıŋ süikımdılıgıne süisıngen qariia şūǧylaly balany bambuktyŋ ışınen şyǧaryp aldy. Şaldyŋ erekşe bala tauyp alǧanyna kempırı de quanady. Ekeuı balany mäpelep baǧypty. Şūǧylaly säbi şyqqan bambukten jarq-jūrq etken altyn teŋgelerdı kün saiyn alyp tūrady. Söitıp, qariia däuletı barşa jūrttan asqan bai adamǧa ainalypty.
Bambuktıŋ ışınen şyqqan balaǧa Kaguiahime (Ai nūrynan jaralǧan aru) degen esım taǧylady. Ai dese auzy, kün dese közı bar, ǧajaiyp bır sūlu qyz bop boi-jetedı. Kaguiahimenıŋ daŋqyn estıgen segız qyrly bes serı «maǧan qalyŋdyq bolar ma eken?» dep, qariianyŋ üiıne kelıptı. Kaguiahime bes jıgıttıŋ qaisysy oiyndaǧy zatty äkelse, soǧan qalyŋdyq bolatyndyǧyn aitady. Ol qandai zat? İşisukurinomiko esımdı jıgıtke Buddanyŋ İşipachi dep atalatyn qūndy jananyn, Kuramochino İşisukurinomiko degen serıge altyn aǧaşty, al ministr Obege ot tyşqanynyŋ terısın, Ootomo myrzaǧa bes tüske qūbylatyn monşaqty, İsonokamimaro myrzaǧa qarlyǧaştyŋ qauyrsynyn alyp kelu tapsyrylady.
İşisukurinomiko qariia aitqan zatty tappai qinaldy. Buddanyŋ janany japon elınde joq närse eken. Alystaǧy Ündı jerınde bar desedı el. «Sonau alys elge qalai barmaqpyn?» dep oilaidy ol. Söitıp, belgılengen merzımge deiın üiınde jata beredı de, qol astyndaǧylardy janandy ızdeuge jıberedı. Olar bolsa, bır taudyŋ qoinauyndaǧy hramdaǧy köne janandy alyp keledı.
Kuramochinomikoǧa qymbat aǧaşty tabu tapsyrylǧan bolatyn. Ol aǧaş tegın aǧaş emes: būtaqtary altynnan, jemısterı appaq nūrly boluy kerek. Kuramochinomiko Kaguiahimenıŋ üiıne baryp: «Men qazırden bastap, asyl aǧaşty ızdeimın», – deidı de, özı serıkterımen kemege mınıp, saiahattauǧa ketedı. Bıraq üş kün ötpei qaityp oralady. Sosyn şeberlerdı jinap: «Būtaqtary altyn, jemısterı appaq aǧaşty jasaŋdar» dep tapsyrady. Aǧaş äp-sätte daiyn boldy. Jarq-jūrq etken būtaqtarynyŋ säulesı appaq jemısterımen şaǧylysyp ainalany nūrǧa bölep tūr. Ädemılıgı sonşa, beinebır jūmaq aǧaşy dersıŋ.
Kuramochinomiko aǧaşty alyp, bırden Kaguiahimege barady. «Men būl aǧaşty alys-alys elderge sapar şegıp, äreŋ taptym» deidı. Bıraq aǧaştyŋ jasandy ekendıgı aşylyp qalady.
«Ot tyşqanynyŋ terısın qolǧa qalai tüsırsem eken?» dep oilaidy Abe. Alystaǧy eldıŋ bır adamyna «ot tyşqanynyŋ terısın tauyp, maǧan jıberıŋızşı» dep hat jazady. Sodan soŋ hatpen bırge köp aqşany serıgıne beredı de, alys elge jıberedı. Aqşa men hatty alǧan kısı «ot tyşqanynyŋ terısı degendı estuım bar, bıraq körgen emespın. Degenmen, ızdestırıp köreiın», – deidı. Hatty tapsyrǧan kısı älgı adamnyŋ sözın Abege jetkızedı. Olar ot tyşqanynyŋ terısın kütıp jata bersın.
Üş jyl öttı. Alystaǧy eldıŋ adamy uädelı zatyn jıberdı. Ministr quanyp, zatty aşyp kördı. Terı aspan tüstes kögıldır ärı jalt-jūlt etıp, şūǧylaly säule şaşyp tūr. Ministr «būl şynymen de baǧa jetpes zat qoi. Kaguiahimege körsetıp, quantaiyn» dep, terını örnektelgen sändı sandyqqa salyp qyzdyŋ üiıne apardy.
«Ot tyşqanynyŋ terısın äkeldım, mıne!» dep, sandyqty qyzdyŋ aldyna qoidy. «İä, şynymen de ädemı eken», – deidı Kaguiahime. «Bıraq būl naǧyz asyl terı me eken, synap körmei senbeimın. Naǧyz ot tyşqanynyŋ terısı otqa salsa janbaidy. Qane, köreiık!» dep, qyz terını oşaqqa tastady. Sol-aq eken, terı lap etıp otqa orandy da, demde janyp kettı.
Ootomonomiiuki bes tüske qūbylatyn monşaq tabuy kerek bolatyn. Monşaq kısıde emes, aidahardyŋ moinynda desedı jūrt. Ootomonomiiuki serıkterımen kemege mınıp, saparǧa şyǧady. «Aidahardy myna sadaqpen atu kerek», – deidı ol. Kenet aidahar qozǧalysyn bıldırgendei teŋız tulady. Keme asau tolqynmen bır köterıldı de jaǧaǧa bır-aq şyqty. Söitıp, asyl Ootomonomiiukidıŋ monşaqty ızdeuı osymen aiaqtalypty.
İsonokamimaro qarlyǧaştyŋ qauyrsynyn ızdedı. Saraidyŋ şatyrynda qarlyǧaştyŋ ūiasy bar edı. Serıkterıne aspaly sebet jasatqyzdy. Özı sebettıŋ ışıne kırdı. Serıkterı sebettı şatyr töbesıne deiın köterdı. İsonokamimaro qolyn qarlyǧaştyŋ ūiasyna salyp edı, domalaq bırdeŋe ılıktı. Sol kezde aspaly sebettıŋ arqany üzılıp, İsonokamimaro jerge qūlap tüstı. Belı synyp, esınen tanyp qaldy. Serıkterı jedel kömektese bastady. İsonokamimaro esın jinap, jūmylǧan alaqanyn aşyp edı, qarlyǧaştyŋ qatyp qalǧan qūmalaǧy eken.
Kaguiahimenıŋ sūlulyǧy kün saiyn arta tüsıp, daŋqy bükıl älemge şaryqtady. Onyŋ körkın körmei ǧaşyq bolǧan jıgıtter de köbeidı. Tenşi degen myrza jıgıt: «Būl özı qandai eken, öz közımmen köreiınşı» dep, Kaguiahimenıŋ elıne qarai bet aldy. Sändı küime darbaza aldyna toqtaǧanyn körgen kempır men şal: «Būl kım boldy eken?» dep qarasa, äigılı Tenşi myrza eken. Qariialar qonaqty qūrmetpen qarsy aldy. Qyzdy körgen Tenşi esınen tanyp qala jazdady. «Menıŋ saraiymda tūrǧyŋ kele me?» dedı ol Kaguiahimege. «Jo-oq, menı atam men äjemnen aiyruǧa bolmaidy» dep jauap berdı qyz.
Kaguiahime qariianyŋ üiıne kelgelı qanşama jyldar öttı? Sodan berı ol künde keş bata mūŋaiyp, aspandaǧy Aiǧa mūŋyn şaqqandai, kök jüzıne ūzaq-ūzaq qaraumen boldy. «Qaraǧym, şyraǧym Hime, sonşa qaiǧyly küige tüsetındei ne boldy?!» dep atasy men äjesı jalynsa da, Kaguiahime ündemedı. Ai küntızbesı boiynşa 15-nen 16-na qaraǧan tünı Kaguiahime köz jasyn tögıp, mūŋaiyp jylaityn boldy. Öitkenı, onyŋ Ai elıne oralatyn merzımı jetıp edı. «Osy jolǧy djiugoia keşınde Ai elınıŋ ökılı menı alyp ketuge keledı. Atam men äjemnen ajyraitynymdy oilap qaiǧyramyn», – deidı. Qariialar qyzdyŋ būl sözıne taŋdanyp, «Bız Kaguiahimenı tittei kezınen baǧyp, tärbieledık. Ol bızdıŋ tuǧan balamyzdai. Eşkımge bermeimız», – deidı. Al Kaguiahime bolsa, «Ai elınıŋ ökılıne eşkım qarsylyq körsete almaidy» dep, köz jasyn odan saiyn köldetıp, egıle jylady.
Qariia siynatyn orynǧa baryp, perıştelerge: «Osy jolǧy djiugoia tünınde Ai elınıŋ ökılı Kaguiahimenı alyp ketuge kelmek. Qalai da bermei, alyp qaludy sızden sūraimyn» dep perıştelerge jalbaryndy. Perışte basyn izep: «Jaraidy, bärımız jabylyp, Kaguiahimenı alyp qalaiyq» dep jauap berdı. Djiugoia keşı de kelıp jettı. Perışteler qariianyŋ üiın ainala qorşai bastady. Kenet Ai jap-jaryq bop kettı de, odan aq būlt baiau qalqyp tömenge tüse bastady. Būlt üstıne qonyp alǧan Ai elınıŋ ökılderı edı. Perışteler sadaqtaryn daiyndady. Sol sätte ne boldy deŋız? Auyl halqy kenetten qalşyldap, selkıldei bastady da, közderı tūmandanyp, eş närse körmei qaldy.
Ai elınıŋ ökılderı: «Kaguiahime, bız keldık», – dedı. Kempır qyzdy qūşaqtap, jıbergısı kelmese de, Kaguiahime baiau syrǧyp äjesınıŋ qūşaǧynan ajyrai bastady. «Ata, äje, menı baǧyp, tärbielegenderıŋız üşın myŋ alǧys. Ekeuıŋız baqytty ömır sürıŋızder» dep, Kaguiahime qariialarǧa qoştasu sözın aitty. Ol kimonosyn qaldyrdy. Özın baqqan ata-äjesıne arnap şyǧarǧan qoştasu jyryn änımen qosyp jazyp qoiǧan edı. Än jazylǧan hatty da qaldyrdy.
Ai älemınen kelgen ökılder Kaguiahimege ädemı qauyrsyndardan tıgılgen köilektı kigızdı. Kaguiahimenıŋ jarq-jarq etıp küimege mıngenı ǧana körındı. Kaguiahime mıngen küime alyp būltqa oranyp, ǧalamat Ai nūryn sepken aspan elıne köterılıp, körınbei kettı.
Al qariia Kaguiahimenı tauyp alǧan bambuk Narada ösıp tūr. Nara prefekturasyndaǧy Kitakasuragi uezıne qarasty Kouriou şaharynda Taketori degen jer bar. Japon elı Taketori baǧyn «Taketorimonogatari» ertegısımen bailanystyrady. Nara qariialary baqqa nemerelerın ertıp aparyp, Ai nūrynan jaralǧan aru turaly ertegını osylai baiandaidy.
JAUYNDY KÜNGI JÜZDESU
Nara baǧyndaǧy aǧaştan tūrǧyzylǧan köne sarailardyŋ arasy. 1300 jyl būrynǧy Iаmato däuırı me, älde HHI ǧasyrdaǧy tehnikasy damyǧan eldıŋ şahary ma? Stansadan tüsken sätten ejelgı Jıbek joly tūsyndaǧy auyl şyqty aldydan. «Kiotonomiiabini, Naranohinabi» degen sözdıŋ mänısın būl şahardyŋ yqylym zaman auylyna tän kelbetı däleldegendei. İä, Kioto – kerbez qala bolsa, Nara nar tūlǧaly erlerdıŋ qolymen tūrǧyzylǧan küiı, bırde-bır baǧany özgermegen qalpy saqtalǧan auyl keipındegı şahar. Nara el astanasy bolǧan zamanda salynǧan Toudaidzi – ūly Şyǧys ǧibadathanasynda ūly şeberlerdıŋ qolynyŋ taby qalǧandai. Bügınde maŋyzy zor mädeni mūra retınde qorǧauǧa alynǧan būl keşendegı Daibusuden düniejüzındegı eŋ ülken aǧaş ǧimarat retınde belgılı. Naradaǧy üiler de alǧaşqy keipın saqtap otyr. Älemdegı eŋ köne aǧaş ǧimarat ta Narada. Houriudzidıŋ Kondou saraiynyŋ oiuly jaqtaularyna qarap tūryp, tozdy deuge bolmaityn köne örkeniet tuyndysy qanşama däuır ötse de özgerıssız qalǧanyna taŋdanasyŋ. Myŋjyldyqtardyŋ kuägerı bop tūrǧan Daibusuden saraiynyŋ enı o basta 87 metr bolypty. Niu-Iorktyŋ simvoly sanalatyn Bostandyq monumentı syiyp ketedı deidı.
Arhitekturanyŋ ǧalamat ülgılerın Şyǧys memleketterın aralaǧanda köremız. Toudaidzi, Toufukudzi, Kasuga, Hiodzio, Houriudzi, Iаkuşidji, Toşiodaidzi sarailaryn aralap jürgende özıŋ ömır sürıp jatqan zaman esıŋnen şyǧyp ketedı. Tūnyq aua, janǧa jaily klimat, alyp darbazalar men şaǧyn şarbaqtar, möldır bastau suy, balyǧy alaŋsyz jüzgen aina köl – naǧyz auyl körınısı. Şöbı küzde de sarǧaimaityn şabyndyqta elıkter jaiyluda. Qūralaiyn ertken elıkter Naranyŋ köşelerınde köp. Būl düniejüzındegı elıkter mekendeitın jalǧyz şahar.
Naraǧa aiaq basqanda taifun bastalǧan kez edı. Prefekturadaǧy bır auyldyŋ tau bökterındegı on şaqty üiı selge ketıp, tolassyz jauǧan jaŋbyrdan özen arnasynan asyp jatqan. Künşyǧysta küzgı jauyn da jyp-jyly. Osakadan Naraǧa baratyn elektrpoiyzǧa mıngende qolymda bır gazet bolǧan. Qolşatyry bar qala tūrǧyndary jauyndy elemei erkın basyp barady. Basqa qaladan qolşatyrsyz kelgenderı qasyndaǧy aǧaş sarai şatyrynyŋ jiegı astyna tūra-tūra qaldy. Nara baǧynan şyǧyp, qalyŋ elıktıŋ arasymen kele jatyr edım, köne üilerdıŋ qataryndaǧy «Aqparat ortalyǧyna» közım tüstı. «Taifun kezınde kelgenıŋız-ai» dedı, qabyldauşy kelınşek. Ekeumız ekı saǧattai äŋgımelestık. Bır kezde küzetşı taiau tūrǧan appaq kreslony nūsqady. Pışını qoljuǧyş siiaqty şūŋǧyl aq «oryndyq» 8 balmen selkıldeidı eken. Jer sılkınısınıŋ qalai bolatynyn sezıngısı keletınder üşın jasalypty. Oǧan otyrudan bas tartyp syrtqa şyqtym. Jaŋbyr älı jauyp tūr.
Vakakusa tauyndaǧy elıkterdı baqylap, İkoma, Uda, Ioşino, Amanokaguiama, Miminaşiiama, Unebiiama, Iаmatosandzan jotalarynan asyp, Naranyŋ ortalyq köşesıne jetkenşe qolymdaǧy gazettı qaldyrmadym. Būl jarnamasymen tanysyp bolyp, jyrta salatyn nemese et oraǧan soŋ oşaqqa paidalanatyn, älde üi jöndegende edenge töseitın jai gazet emes, qiyn kezeŋderde ot keşıp jürıp şyǧarǧan qalamger atalardyŋ maŋdai terı sıŋgen «Qazaq ädebietı» ǧoi. Būl gazet qazaqtyŋ basqa da gazet-jurnaldary siiaqty Japoniianyŋ barlyq aimaǧyndaǧy tanymal tūlǧalar men türlı mekemelerdıŋ jeke qorlarynda saqtauly. Qazaq gazet-jurnaldaryn Japoniianyŋ är aimaǧyna jetkızude qoldau körsetken japon azamattaryna alǧys aitamyn.
Elektrpoiyzben Naraǧa bara jatqanda qasyma bır aqsaqal jaiǧasty. Qolymdaǧy gazettı alyp, ışındegı «Ägugai, Nara!» degen maqalany körgende «oqymasam da maǧynasyn tüsınıp tūrmyn» dep, jymidy. Qariianyŋ kelını tai ūltynyŋ ökılı eken. Japon tılın jaqsy bıletın körınedı. Bır qyzyǧy qazaq gazetterın körgen japondar onyŋ mänın bırden bıledı. Qos halyq arasyndaǧy ruhani bailanystyŋ bır qūraly osy gazet ekendıgı belgılı. Aqsaqal Nara prefekturasynda tūrady. Şahar maŋyndaǧy tuysynyŋ üiıne qonaqqa barady eken. Az uaqytta ülken tarihtan da bıraz dünienı qozǧaǧan qariia Nara şaharyna bır stansa jetpei tüsıp qaldy. «İchigoichie» deidı japondar. Japon tanymynda är adam maŋyzdy jäne är kezdesudıŋ eşqaşan qaitalanbas mänı bar degen ūǧym berık oryn alǧan. Sondyqtan bıreumen jüzdeskende ony jasyna qaramai qūrmetteidı. «Ülkenge qūrmet, kışıge ızet» qaǧidasy osyndaida eske oralady.
Nara Ortalyq kıtaphanasynyŋ direktory Masuşima Teiichi qalypty jaǧdaida qarsy aldy. «Qazaq ädebietı» gazetın tapsyrady dep kütpegen edı. Beinebır özı syilyq alyp tūrǧandai äserde boldy. Orynbasaryn, kıtaphanaşylardy şaqyrdy. Bıraz talqylaudan keiın Almaty men Naranyŋ arasyn jalǧaǧan «Qazaq ädebietı» kıtaphananyŋ arnaiy bölımınde saqtalatyn boldy. Taifunda, jauyn astyndaǧy Nara baǧynyŋ jūpar auasyn sıŋırgen gazet osylaişa ornyn tapty. Masuşima san Japoniia men Qazaqstan arasyndaǧy ädebi-mädeni yntymaqtastyqtyŋ örkendeuıne ülken üles qosqan «Qazaq ädebietı» gazetınıŋ redaksiiasyna ülken alǧysyn jetkızdı.
Būl kıtaphanadan Nara tūrǧyndary bes kıtapqa deiın alyp oqidy. Kıtaptar on bes künge tegın berıledı. Mektep jasyna deiıngı büldırşınderge arnalǧan bölme de jabdyqtalǧan. Analar säbilerın körpe üstıne jatqyzyp qoiyp, kıtap oqyp beruıne bolady. Közı naşar köretın kısılerge kıtaphanaşylar qalaǧan kıtabyn oqyp beretın qyzmet türlerı bar eken.
Nara tauly jerdegı şahar. Mätelde atalǧan ejelgı astana Kiotomen Kinki dep atalatyn bır aimaqqa jatady. Naranyŋ taularynda bolǧan ǧajaiyp oqiǧa myna bır folklor tuyndysynda surettelgen.
BARQYT BELBEUDIŊ QŪPİIаSY
Sonau erte zamanda Narada güldı erekşe jaqsy köretın bır qariia tūrypty. Bır künı ol ǧajaiyp güldı ızdep Ioşino tauyna barady. Qariia taudyŋ qatpar-qatpar qoinaularyn kezıp jürıp äbden şarşaidy. Bır kezde betkeiden qamys şatyrly üidı kördı. «Būl tauda kısı tūrady eken ǧoi» dep quanǧan qariia jalǧyz aiaq jolmen älgı üige taiady. Esıgın qaqqanda bır sūlu qyz şyqty. Külgın krıbdışın köilegı bar, qara barqyt belbeu bailaǧan boijetken aqsaqalǧa iılıp sälem berdı. Şal qalyŋ tau arasynda üi tūrǧanyna qatty taŋdandy. «Älde būl eles pe eken?».
– Qandai şaruamen keldıŋız?– dedı qyz jūmsaq ünmen.
– Taudan erekşe gül ızdep kelıp edım, keş batyp kettı. Tüneuge rūqsat pa?
– Üi iesı bolmasa da kırıŋız, – dedı qyz. Üiden su alyp şyǧyp qariianyŋ qolyna qūidy.
Üi-ışı mūntazdai. Ülken peşte ot laulauda. Qyz qariiaǧa būryn-soŋdy tatpaǧan dämı erekşe şai berdı. Aldyna qoiǧan taǧam aşylau bolǧanmen, tıske jūmsaq eken. Şai ışıp bolǧanda şarşaǧany basyldy.
– Myna susyn adamǧa keremet küş beredı eken. Myŋ ri ( 1 ri – 3,927 km.) jügırsem de qajymaspyn, – dedı qariia terın sürtıp jatyp. – Tau tūrǧyndarynyŋ susyny ma? Elsız jerde qoryqpaisyŋ ba?
– Būl üige menı ǧajaiyp küş ūrlap äkelgen. Özım kiotolyq saudagerdıŋ qyzymyn. Esımım – Haru. Bırde körşımmen İnariiama tauyna paporotnik jinauǧa bardym. Kenet qarsy aldymnan qūrma tüstı kiımı bar, ötkır közdı dın adamy şyǧa keldı. Ol menı erıksız ertıp äkettı. Qanşa uaqyt jürgenımdı bılmeimın, esımdı jiǧanda osy üide otyr ekenmın. Dın adamy menı üi ielerıne tapsyrdy da özı şyǧyp kettı. Ol ketken sätte äueden syŋǧyrlaǧan qoŋyrau ünı estıldı. Dın adamyn sodan keiın körmedım.
– Qyzyq eken. Būl üidıŋ iesı kım sonda?
– Tyrnadai aryq, aq saqaldy tau adamy. Men oǧan künde osy şaidy beremın. Özı taŋerteŋ ketıp, keşke bır-aq keledı.
Haru mūŋaia qarady.
– Ata, menı alyp ketıŋızşı. Üi iesınen sūrap alyŋyzşy. Kelın ǧyp alamyn deseŋız de…
Şal qyzdy aiady.
– Rasynda jiyrma bırdegı ūlym bar edı. Aittyruǧa keldım deiın.
Keşke üi iesı keldı. Şaldyŋ sözın ündemei tyŋdady.
Taŋerteŋ ol qariiaǧa bylai dedı:
– Sız ızdegen ösımdıktı bereiın, jürıŋız. Üi iesınıŋ qimyly şiraq. Qariia da ǧajaiyp susyndy ışkendıkten be, jürısı būrynǧydan jyldam. Ekeuı biık jartastyŋ basyna şyqty.
– Izdegenıŋız myna gül ǧoi?
Jartas tübındegı orhideiany körsettı. Qariia mūndai güldı būryn körmegen edı. Üi iesı qariiaǧa orhideiany üzıp alyp ūstatty da «Aialap ösırıŋız!» dedı. Sodan soŋ beinebır qūs siiaqty qalyqtap ūşa jöneldı. Osy sätte qariia Nara şaharyndaǧy öz üiınıŋ aldynda tūrǧandai boldy. Orhideia ösken jerden qarasa kädımgı öz mekenı. Üi terezesınen ūlynyŋ däpterge bırdeŋe jazyp otyrǧany körınedı. Kempırı Kamidana (Pırge siynatyn oryn) aldynda şyraq jaǧyp, siynyp otyr. Anadai jerdegı düken aldynda büldırşınder su şaşyp oinap jür. Üi-ışı qariianyŋ qarap tūrǧanyn bılmeidı de. Kenet art jaǧynan «keteiık» degen dauys estıldı. Özın jartas töbesıne äkelgen tau ışındegı üi iesı eken. Qariia ornynan qozǧalǧanda üiı de, şahar da ǧaiyp boldy.
– Üiıŋızdı kördık, endı qyzdy beruge kelısemın. Taudan tüsıp qaita berıŋız. Kelesı künı taŋerteŋ Iаmaguchi degen jerden tosyŋyz. Qyzdy sol jerge äkelemın.
Qariia alǧys aityp, taudan tüstı. Aldynan jol şyqty. Osy jolmen Ioşino tauyndaǧy üiıne keldı. Üi-ışı qariiany ızdep äbıgerge tüsıptı. «Qasqyr jaryp kettı me?» degen oi da kelıptı. Qariia ǧajaiyp üi, barqyt belbeulı qyz turaly aitty.
Taŋerteŋ möldır būlaqty Iаmaguchige bardy. Köpır üstınde sūlu qyz tūr. Qariia qyzdy üiıne äkeldı. Qyzdyŋ tabylǧany turaly habar Kiotoǧa da jettı. At sabyltyp ata-anasy keldı. Söitse, qyzdy on alty jasynda joǧaltypty. Bes jyl ötse de qyz balǧyn qalpy, tük özgermegen. Külgın krıpdışın köilegı, barqyt belbeuı de kırlemegen, tozbaǧan. Ata-anasy qyzynyŋ tabylǧanyna quanyp, Kiotoǧa qaitty. Jetı sandyqqa jasauyn salyp, Harudy sän-saltanatymen ūzatty.
Qariianyŋ kelını erekşe qasietke ie bolypty deidı. Araǧa ekı jyl salǧanda jaŋa jyl qarsaŋynda Haru Kiotodaǧy törkınıne bylai dep sälem aitty: «Jaqynda Higaşiiamada ört bolady. El köşsın. Qūndy zattardy alyp, Naraǧa kelıŋızder».
Törkını aŋ-taŋ bolyp, jügın tiep, Naraǧa keledı. Rasynda Harudyŋ aitqanyndai, Higaşiiama ot qūşaǧynda qalyp, Kioto külge orandy. Jūrt Harudy «körıpkel kelın» ataityn bolypty.
Haru balaly-şaǧaly bolyp, baqytty ömır sürıptı.
Baqtaǧy ǧajaiyp orhideia älı künge güldep tūr desedı…
Nara ejelgı Iаmato (Japoniia) elınıŋ örkeniettı şahary bolǧandyǧyn, Orta Aziiamen mädeni bailanysta erekşe maŋyzy bar meken ekendıgın el tarihynan bılemız. Japoniianyŋ basqa aimaqtarynyŋ aŋyz-ertegılerınde keiıpker kiımı kimono dep berıledı. Al Naradan jazylyp alynǧan joǧarydaǧy aŋyzda qyzdy «külgın krıbdışın köilek kigen, qara barqyt belbeu bailaǧan» dep surettegen. Būl kiım ülgısı qazırgı japonnyŋ ūlttyq kiımı kimonoǧa säikes emes. Kimonony jıbek kezdemeden tıgedı, «obi» dep atalatyn jalpaq belbeuı de barqyt emes, jıbek bolady. Aŋyz siujetı Naranyŋ ejelgı köşpendıler däuırındegı örkeniet şahary ekendıgın däleldeidı. Naradaǧy köne qabyrǧa suretterınde etegı tar, dästürlı kimono emes, keŋ köilektı, ūzyn şapan kigen adamdar beinelengen. Asuka kezeŋınıŋ türlı-tüstı ǧajaiyp mūralaryn aitsaq ta bolady.
Al Ai nūrynan jaralǧan aru turaly aŋyz siujetınıŋ Oǧyz qaǧan jyrymen ūqsastyǧy turaly «Künşyǧys aŋyzdary» degen eŋbegımızde jazǧanbyz.
Nara – japon ädebietınıŋ ordasy, Künşyǧys örkenietınıŋ besıgı. Nara prefekturasyndaǧy Sakurai şaharynda «Manioşiu» poeziia antologiiasynan alynǧan 62 jyr tasqa qaşalǧan. «Manioşiuge» öleŋderı engen ūly aqyndardyŋ esımderı Nara prefekturasynyŋ Kaşihara qalasyndaǧy tasqa bederlengen. Kaşihara – tūŋǧyş imperator Djimmudyŋ saraiy salynǧan tarihi oryn. Äigılı Fudzivara ruy Saitamadan ken qazyp, alǧaşqy japon aqşasyn qūiyp şyǧarǧan. Narada mädeni mūra retınde erekşe qorǧauǧa alynǧan 200 arhitekturalyq nysan bar. Ūlttyq muzyka, etnografiialyq zattar, ädebiet janrlary, taǧam türlerı men sake susyny da tarihyn Naradan bastaidy. Nara myŋdaǧan jyldar būryn Orta Aziiamen ädebi-mädeni bailanysqa qaqpasyn aşqan, eldıŋ ejelgı astanasy. 712 jyly «Kodziki», 720 jyly «Nihoŋgi», «Manioşiu» şejırelık kıtaptary men poeziia antologiiasy Narada jazylǧan. Kii taularyn künde körseŋ de, Ioşinogava, Iаmatogava, Tosukava özenderınıŋ jaǧasynda qanşa seruendeseŋ de Nara eşkımdı jalyqtyrmaidy.
SUDZAKU – OŊTÜSTIK ÄMIRŞISI
Kioto şahary alǧaş salynǧan kezeŋde – Heiankiou, al Nara – Heidziokiou dep atalǧan. Japon ǧalymdary Nara dalasynda tūrǧyzylǧan şaharda qolönerdıŋ, auyl şaruaşylyǧynyŋ bırneşe myŋ jyl būryn ornyqqanyn däleldegen. Şioumu imperatordyŋ kezınde Fudzivara äuletınıŋ kösemderı Heidziokiou saraiyn jabdyqtap bolǧanda ūly Sudzaku qaqpasy aşylǧan. Osy kezde qazaq dalasynyŋ Oŋtüstıgındegı Sozaq jerınde bır örkeniet şahary bolǧan-dy…
İmperatordyŋ ämırımen boi kötergen astananyŋ tört qaqpasy bar edı. Şyǧys tanymynda şahardy tört taraptan äulie Pırler qorǧaidy desedı. Är qaqpa Pırdıŋ atymen atalady. Soltüstıktı Genbu, Şyǧysty Seiriu (Kök aidahar), Oŋtüstıktı Sudzaku (Qyzyl torǧai), Batysty Biakko (Aq jolbarys) jebeidı eken. Būndaǧy qūs pen aŋ ataulary taŋbalardyŋ tıkelei audarmasy bolyp tabylady. Sonymen bırge Soltüstıkten tau, Şyǧystan özen, Oŋtüstıkten köl, Batystan jol aşylady dep esepteidı. Mūnyŋ barlyǧy alǧaş astana salynǧan kezeŋnen jetken simvolikalyq tüsınıkter.
Nara bır jarym jylda salynǧan şahar. Atauy Heidziokiou dep taŋbalanǧanmen, «Naranomiiako» (Nara astanasy) dep oqylǧan. Sudzaku saraidyŋ aldyŋǧy qaqpasy bolyp tabylady. Biıktıgı – jiyrma metr, qos qabatty qaqpa şetel delegasiiasyn qarsy alatyn oryn retınde halyqaralyq rol atqarǧan. Japon mifterınde Şyǧys bileuşısı Kök aidahar bolsa, Oŋtüstık ämırşısı – Sudzaku. Auzy Oŋtüstıkke qaraǧan qyzyl tüstı alyp qaqpanyŋ aldyna kelgende oŋtüstık astana Almaty oiǧa oraldy. Ekeuı de narttai qyzyl almanyŋ atasy salǧan şaharlar. Alaida, ejelgı Almatynyŋ qandai bolǧanyn eşkım bılmeidı.
Osakaǧa bet alǧan elektrpoiyz temırjolmen zulap keledı. Şırkın, osy jolmen Sozaqqa tura tartar ma ed!..
Şarafat JYLQYBAEVA,
«Qazaq ädebietı»
