Qylmys älemınde «Baha-Festival» degen laqap atpen tanymal Baqytkeldı Baiasov kım? Qai jerdıŋ tumasy? Baha-Festival jaily jūrt nenı bıledı, nenı bılmeidı? Bız bügın osyndai sūraqtarǧa jauap ızdep körmekpız...
1990 jyldardyŋ basynda Qazaqstanda almatylyq Baha-Festivaldıŋ (Baqytkeldı) däurenı jürdı. Būl jıgıt köpşılıktıŋ esınde asa qatygezdıgımen qaldy. Özımen sanaspaǧandardyŋ taqiiasyn terıs ainaldyryp jıberetın batyrlyǧy jaily da aŋyz köp. Ol almatylyq bauyrlaryn aşsa – alaqanynda, jūmsa – jūdyryǧynda ūstady. Alaida būl tırlıgı reseilık «şırenuşılerge» ūnamady. Eşkımnıŋ aldynda tızerlemegen Baha-Festival nebır myqtysymaqtardy ornyna qoidy. Ol 1993 jyly janyndaǧy tört kömekşısımen bırge köz jūmdy. Qazaqstandaǧy reketterge jasalǧan eŋ bırınşı qastandyq ta osy Bahaǧa baǧyttaldy.
Şyndyǧyn aitu kerek, bızdıŋ elde qylmys älemınıŋ serkelerı jaily derekter öte az. Būl taqyryp älı de öz därgeiınde zerttelıp jazyla qoiǧan joq. Sondyqtan da qolda bar derekterdı ǧana mıse tūtuǧa mäjbürmız.
Baha-Festival 1963 jyly Almaty oblysyndaǧy qazırgı Raiymbek audanyna qarasty Qarasaz auylynda düniege kelgen. Kındıgı qazaqtyŋ aqiyq aqyny Mūqaǧalidyŋ jyrlaryna arqau bolǧan äigılı Qarasazdyŋ topyraǧynda kesılgen. Raiymbek batyrdyŋ tıkelei ūrpaǧy. Ol kezde Qarasaz «Engels sovhozy» dep atalatyn. Sol Engelsten bala Baqytkeldı ata-anasymen 3-4 jasynda köşıp, qazırgı Eŋbekşıqazaq audanyna kelıp tūraqtaidy.
Baqytkeldınıŋ äkesı Qamatai aqiyq aqyn Mūqaǧalidyŋ dosy bolǧan. Ekı otbasy aralas-qūralas bolypty. Tıptı, Mūqaǧali säbi Baqytkeldını köterıp tūryp suretke de tüsken eken. Baqytkeldı dünieden ozǧan soŋ, osy üige kelgen qonaqtar estelık üşın Baha-Festivaldıŋ suretterın alyp ketetındı şyǧarady. Baqyttyŋ Mūqaǧali aǧasymen tüsken suretı sol kezde qoldy bolsa kerek.
1966 jyly Qarasazdan Şelekke köşıp kelgen soŋ, Baqytkeldınıŋ balalyq şaǧy qazırgı Eŋbekşıqazaq audanynyŋ Sögetı auylynda ötken. Baqytkeldı öte alǧyr bala bolyp ösedı. 1-synypty Sögetıde oqyp, odan keiın oquyn Şelek auylynda jalǧastyrdy. Matematika men fizika pänderıne degen qyzyǧuşylyǧynyŋ arqasynda Almatydaǧy O.Jäutıkov atyndaǧy fizika-matematika mektebıne qabyldandy. 8-synyptan bastap, bır jarym jyldai sol mektepte oqidy. Baqytkeldınıŋ bılımı öz aldyna, sporttyq qabıletı de joǧary deŋgeide boldy. Ol sporttyq saiystarda közge tüsıp, artynşa öz qalauymen sporttyq mektepke auysyp ketedı.
Baqytkeldı 17 jasynda mekteptı tämamdap, qazırgı T.Rysqūlov atyndaǧy Jaŋa ekonomikalyq universitetıne (Narhoz) oquǧa tüstı. 1-kursynda äsker qataryna şaqyrylyp, boryşyn öteu üşın Auǧanstanǧa attandy. 1981 jyly alǧaşqy lekpen Auǧanstandaǧy soǧysqa qatysady.
Baqytkeldınıŋ batyr bolyp qalyptasuyna soǧystyŋ yqpaly zor boldy. Qylmys älemınıŋ serkesıne ainaluyna da sol Auǧanstanda körgen taǧdyry äser etse kerek. Özgeler beibıt ömır sürıp jatqan kezde ol Auǧanstanda qan keşıp jürdı. Mūnyŋ bärı Baqyttyŋ sanasyna äser etken.
Äskerdegı - Baha. Bırınşı surettegı oŋ jaqtaǧy bırınşı otyrǧan jıgıt Baqytkeldı.
Ekınşı surettegı közıldırıktı jıgıt Baqytkeldı Baiasov.
Auǧanstannan kele salyp, Baqytkeldı qaitadan oquyna qabyldandy. Bıraq türlı jaǧdailarǧa bailanysty oquyn bıtıre almai, baspahanada jūmys ıstep köredı. Söitıp jürgende Odaq ydyrap, jatjūrttyqtar elımızde tairaŋdai bastady. Sol tūsta qazaqtyŋ jürektı jıgıtterı saiasat sahnasyna köterıldı.
Baqytkeldınıŋ aǧasy Amangeldı Baiasov ınısı jaily sūhbat bergende: «Men sızge bır mysal aitaiyn. Qazaqtyŋ belgılı boksşysy Bekzat Satarhanov jiyrma jasynda ömırden ozdy. Söite tūra, ol ömırge kelgendegı missiiasyn tolyq atqaryp, Sidnei Olimpiadasynda qazaqtyŋ tuyn kökke jelbırettı. Menıŋşe, Baqytkeldınıŋ de ömırge kelgende atqaruy tiıs özındık missiiasy boldy. Ol sol missiiany adal atqaryp, öz zamanynyŋ batyryna ainaldy. Köp azamattarǧa kömek qolyn sozdy. Küştılerdıŋ bärı Baqyttan yǧatyn-dy. Onyŋ jany ädıldıktı qalaityn, tärtıptı jaqsy köretın, aitqanyn oryndaityn, oryndatqyzatyn. Mūnyŋ bärı öner. Bır ǧana mysal, Baqytkeldı Öskemendegı şeşender men qazaqtar arasyndaǧy tüitkıldı mäselelerdı şeştı. Osy oqiǧadan keiın onyŋ abyroiy qatty östı» deptı.
Ras. Sol tūsta Baqytkeldınıŋ abyroiy qatty asqaqtady. Groznyidan qylmys älemınıŋ jıgıtterı kelıp Baqytqa: «Almaty bai qala eken. Osy qaladan bızge jūmys ısteitın bır audan ber», – dep ötınış aitady. Olar öte ülken daiyndyqpen kelıptı-mıs. «Joq» dep aitsa, atys bolyp, köp adamnyŋ ömırıne qauıp tönedı. «İä» deiın dese, «Qazaqstandaǧy barlyq mäselenı özımız şeşemız» degen qaǧidasyna qarsy bolady. Baqytkeldı älgı jıgıtterge: «Jaraidy, Almatydan bır audan alyŋdar. Bıraq bızge Groznyidan däl sondai audan beresıŋder», – deptı. Osy sözden keiın astamsyǧan jatjūrttyqtar ne derlerın bılmei sasyp qalady.
Baqytkeldınıŋ osy bır sözı qanatty sözge ainalyp kettı. Baqytkeldınıŋ joldastary onyŋ adal adamnyŋ bärımen dos bolatynyn aitady. «Talai jıgıtke järdemdesıp, qolynan kelgen kömektı aiaǧan joq» deidı olar. Baha-Festival qazaqtyŋ belgılı qairatker ūly Asanbai Asqarovtyŋ basyna ıs tüskende de qol ūşyn sozǧan. Türmeden şyqqan soŋ Asanbai aǧaǧa «Volga» mıngızdı. Asanbai Asqarov Baqyttyŋ osy jaqsylyǧyna riza bolyp, äke-şeşesıne alǧys aityp, arnaiy kelıp, qonaq bolǧan körınedı.
Keŋes Odaǧy ydyraǧan tūsta elımızde beibereketsızdık bastaldy. Halyqtyŋ mūŋyn mūŋdap, joǧyn joqtauy tiıs memlekettık qūrylymdar öz qūlqynynyŋ qūly bolyp kettı. Eşkım eşkımge senbeitın, qazır jasalǧan kelısım-şart qazır būzylatyn... Bırın-bırı aldaǧan, bırın-bırı tonaǧan zamanda kımnıŋ aqşasy köp bolsa, prokuror da, sot ta sonyŋ sözın söileidı. Osyndai ädıletsızdıkke Baqytkeldıler şydaǧan joq. Ūltyna, näsılıne qaramai ädıletsızdıkke qarsy tūrdy. Onyŋ atynyŋ älı ataluy, abyroiynyŋ halyq sanasynan öşpeuı nelıkten dep oilaisyz? Būl – ädıldıgınıŋ arqasy.
Baqyttardyŋ qyzmetıne şeneunıkterdıŋ de jügıngen kezderı boldy. Bır künı Baqytqa bır jaqsy tanysy kelıp, tuysynyŋ äldekımnen aldanyp qalǧanyn aitypty. Baqyt dereu ekı jaqty da şaqyrtyp söilesedı. Baqyttyŋ tanysy arqyly kelgen adam asqaqtap, al ekınşı taraptaǧy jıgıt qobaljyp otyrady. Baqyt ekeuın bettestırıp, ädıldık tanysy jaqta emes ekenın bıledı de, ıstı qobaljyp otyrǧan jıgıttıŋ paidasyna şeşıp beredı. Sonda ol taŋǧalyp: «Būl ömırde däl osyndai ädıl adam bar dep oilamappyn», – deptı.
Baqytkeldı 1993 jyly 7 qazanda Almatydaǧy Jandosov köşesınıŋ boiynda ornalasqan №12 emhanada köz jūmdy. Qastandyq Keŋsai jaqtaǧy Asqar degen dosynyŋ üiınde jasalǧan. Amal ne, auyr jaralanǧan Baqytkeldı 11 qazan künı, iaǧni 30 jasqa tolǧan tuǧan künınde jer qoinyna tapsyryldy.
Baqytkeldı Qamataiūly Raiymbektegı atyndaǧy meşıt
Baha-Festival qaitys bolarynan bır jyl būryn dostaryna meşıt salu turaly oiyn aitqan. Sol oiyn ıske asyru üşın Almaarasanǧa barar joldan jer de alady. Bıraq, būl meşıt salynyp bıtpei jatyp, Baqytkeldı qaza tapty. Keiınnen bauyrlary bırıgıp, atalǧan meşıt boi tüzedı. Qazır Baqytkeldı Qamataiūly Raiymbektegı atyndaǧy meşıt özı oilaǧandai ruhani ortalyqqa ainalyp, jūmys ıstep tūr.
Şyndyǧyn aitu kerek, bızdıŋ elde qylmys älemınıŋ serkelerı jaily derekter öte az. Būl taqyryp älı de öz därgeiınde zerttelıp jazyla qoiǧan joq. Sondyqtan da qolda bar derekterdı ǧana mıse tūtuǧa mäjbürmız.
Baha-Festival 1963 jyly Almaty oblysyndaǧy qazırgı Raiymbek audanyna qarasty Qarasaz auylynda düniege kelgen. Kındıgı qazaqtyŋ aqiyq aqyny Mūqaǧalidyŋ jyrlaryna arqau bolǧan äigılı Qarasazdyŋ topyraǧynda kesılgen. Raiymbek batyrdyŋ tıkelei ūrpaǧy. Ol kezde Qarasaz «Engels sovhozy» dep atalatyn. Sol Engelsten bala Baqytkeldı ata-anasymen 3-4 jasynda köşıp, qazırgı Eŋbekşıqazaq audanyna kelıp tūraqtaidy.
Baqytkeldınıŋ äkesı Qamatai aqiyq aqyn Mūqaǧalidyŋ dosy bolǧan. Ekı otbasy aralas-qūralas bolypty. Tıptı, Mūqaǧali säbi Baqytkeldını köterıp tūryp suretke de tüsken eken. Baqytkeldı dünieden ozǧan soŋ, osy üige kelgen qonaqtar estelık üşın Baha-Festivaldıŋ suretterın alyp ketetındı şyǧarady. Baqyttyŋ Mūqaǧali aǧasymen tüsken suretı sol kezde qoldy bolsa kerek.
1966 jyly Qarasazdan Şelekke köşıp kelgen soŋ, Baqytkeldınıŋ balalyq şaǧy qazırgı Eŋbekşıqazaq audanynyŋ Sögetı auylynda ötken. Baqytkeldı öte alǧyr bala bolyp ösedı. 1-synypty Sögetıde oqyp, odan keiın oquyn Şelek auylynda jalǧastyrdy. Matematika men fizika pänderıne degen qyzyǧuşylyǧynyŋ arqasynda Almatydaǧy O.Jäutıkov atyndaǧy fizika-matematika mektebıne qabyldandy. 8-synyptan bastap, bır jarym jyldai sol mektepte oqidy. Baqytkeldınıŋ bılımı öz aldyna, sporttyq qabıletı de joǧary deŋgeide boldy. Ol sporttyq saiystarda közge tüsıp, artynşa öz qalauymen sporttyq mektepke auysyp ketedı.
Baqytkeldı 17 jasynda mekteptı tämamdap, qazırgı T.Rysqūlov atyndaǧy Jaŋa ekonomikalyq universitetıne (Narhoz) oquǧa tüstı. 1-kursynda äsker qataryna şaqyrylyp, boryşyn öteu üşın Auǧanstanǧa attandy. 1981 jyly alǧaşqy lekpen Auǧanstandaǧy soǧysqa qatysady.
Baqytkeldınıŋ batyr bolyp qalyptasuyna soǧystyŋ yqpaly zor boldy. Qylmys älemınıŋ serkesıne ainaluyna da sol Auǧanstanda körgen taǧdyry äser etse kerek. Özgeler beibıt ömır sürıp jatqan kezde ol Auǧanstanda qan keşıp jürdı. Mūnyŋ bärı Baqyttyŋ sanasyna äser etken.
Äskerdegı - Baha. Bırınşı surettegı oŋ jaqtaǧy bırınşı otyrǧan jıgıt Baqytkeldı.
Ekınşı surettegı közıldırıktı jıgıt Baqytkeldı Baiasov.
Auǧanstannan kele salyp, Baqytkeldı qaitadan oquyna qabyldandy. Bıraq türlı jaǧdailarǧa bailanysty oquyn bıtıre almai, baspahanada jūmys ıstep köredı. Söitıp jürgende Odaq ydyrap, jatjūrttyqtar elımızde tairaŋdai bastady. Sol tūsta qazaqtyŋ jürektı jıgıtterı saiasat sahnasyna köterıldı.
Baqytkeldınıŋ aǧasy Amangeldı Baiasov ınısı jaily sūhbat bergende: «Men sızge bır mysal aitaiyn. Qazaqtyŋ belgılı boksşysy Bekzat Satarhanov jiyrma jasynda ömırden ozdy. Söite tūra, ol ömırge kelgendegı missiiasyn tolyq atqaryp, Sidnei Olimpiadasynda qazaqtyŋ tuyn kökke jelbırettı. Menıŋşe, Baqytkeldınıŋ de ömırge kelgende atqaruy tiıs özındık missiiasy boldy. Ol sol missiiany adal atqaryp, öz zamanynyŋ batyryna ainaldy. Köp azamattarǧa kömek qolyn sozdy. Küştılerdıŋ bärı Baqyttan yǧatyn-dy. Onyŋ jany ädıldıktı qalaityn, tärtıptı jaqsy köretın, aitqanyn oryndaityn, oryndatqyzatyn. Mūnyŋ bärı öner. Bır ǧana mysal, Baqytkeldı Öskemendegı şeşender men qazaqtar arasyndaǧy tüitkıldı mäselelerdı şeştı. Osy oqiǧadan keiın onyŋ abyroiy qatty östı» deptı.
Ras. Sol tūsta Baqytkeldınıŋ abyroiy qatty asqaqtady. Groznyidan qylmys älemınıŋ jıgıtterı kelıp Baqytqa: «Almaty bai qala eken. Osy qaladan bızge jūmys ısteitın bır audan ber», – dep ötınış aitady. Olar öte ülken daiyndyqpen kelıptı-mıs. «Joq» dep aitsa, atys bolyp, köp adamnyŋ ömırıne qauıp tönedı. «İä» deiın dese, «Qazaqstandaǧy barlyq mäselenı özımız şeşemız» degen qaǧidasyna qarsy bolady. Baqytkeldı älgı jıgıtterge: «Jaraidy, Almatydan bır audan alyŋdar. Bıraq bızge Groznyidan däl sondai audan beresıŋder», – deptı. Osy sözden keiın astamsyǧan jatjūrttyqtar ne derlerın bılmei sasyp qalady.
Baqytkeldınıŋ osy bır sözı qanatty sözge ainalyp kettı. Baqytkeldınıŋ joldastary onyŋ adal adamnyŋ bärımen dos bolatynyn aitady. «Talai jıgıtke järdemdesıp, qolynan kelgen kömektı aiaǧan joq» deidı olar. Baha-Festival qazaqtyŋ belgılı qairatker ūly Asanbai Asqarovtyŋ basyna ıs tüskende de qol ūşyn sozǧan. Türmeden şyqqan soŋ Asanbai aǧaǧa «Volga» mıngızdı. Asanbai Asqarov Baqyttyŋ osy jaqsylyǧyna riza bolyp, äke-şeşesıne alǧys aityp, arnaiy kelıp, qonaq bolǧan körınedı.
Keŋes Odaǧy ydyraǧan tūsta elımızde beibereketsızdık bastaldy. Halyqtyŋ mūŋyn mūŋdap, joǧyn joqtauy tiıs memlekettık qūrylymdar öz qūlqynynyŋ qūly bolyp kettı. Eşkım eşkımge senbeitın, qazır jasalǧan kelısım-şart qazır būzylatyn... Bırın-bırı aldaǧan, bırın-bırı tonaǧan zamanda kımnıŋ aqşasy köp bolsa, prokuror da, sot ta sonyŋ sözın söileidı. Osyndai ädıletsızdıkke Baqytkeldıler şydaǧan joq. Ūltyna, näsılıne qaramai ädıletsızdıkke qarsy tūrdy. Onyŋ atynyŋ älı ataluy, abyroiynyŋ halyq sanasynan öşpeuı nelıkten dep oilaisyz? Būl – ädıldıgınıŋ arqasy.
Baqyttardyŋ qyzmetıne şeneunıkterdıŋ de jügıngen kezderı boldy. Bır künı Baqytqa bır jaqsy tanysy kelıp, tuysynyŋ äldekımnen aldanyp qalǧanyn aitypty. Baqyt dereu ekı jaqty da şaqyrtyp söilesedı. Baqyttyŋ tanysy arqyly kelgen adam asqaqtap, al ekınşı taraptaǧy jıgıt qobaljyp otyrady. Baqyt ekeuın bettestırıp, ädıldık tanysy jaqta emes ekenın bıledı de, ıstı qobaljyp otyrǧan jıgıttıŋ paidasyna şeşıp beredı. Sonda ol taŋǧalyp: «Būl ömırde däl osyndai ädıl adam bar dep oilamappyn», – deptı.
Baqytkeldı 1993 jyly 7 qazanda Almatydaǧy Jandosov köşesınıŋ boiynda ornalasqan №12 emhanada köz jūmdy. Qastandyq Keŋsai jaqtaǧy Asqar degen dosynyŋ üiınde jasalǧan. Amal ne, auyr jaralanǧan Baqytkeldı 11 qazan künı, iaǧni 30 jasqa tolǧan tuǧan künınde jer qoinyna tapsyryldy.
Baqytkeldı Qamataiūly Raiymbektegı atyndaǧy meşıt
Baha-Festival qaitys bolarynan bır jyl būryn dostaryna meşıt salu turaly oiyn aitqan. Sol oiyn ıske asyru üşın Almaarasanǧa barar joldan jer de alady. Bıraq, būl meşıt salynyp bıtpei jatyp, Baqytkeldı qaza tapty. Keiınnen bauyrlary bırıgıp, atalǧan meşıt boi tüzedı. Qazır Baqytkeldı Qamataiūly Raiymbektegı atyndaǧy meşıt özı oilaǧandai ruhani ortalyqqa ainalyp, jūmys ıstep tūr.
Şärıphan Qaisar
Abai.kz
