L.N.Gumilev atyndaǧy Euraziia Ūlttyq universitetınıŋ oqytuşysy, türkıtanuşy ǧalym Qarjaubai Sartqoja myrzany Astanaǧa ädeiı ızdep baryp, jūmys ornynda kezdestıre almadym. Issaparda Almatyda eken. Keiın, telefon arqyly habarlasudyŋ da sätı tüspei jür edı. Jaqynda onymen “Egemen Qazaqstan” gazetınde jaryq körgen “Jädıger” maqalasyndaǧy mädeni mūralyq, tarihi maŋyzy zor derektı mälımet arqyly elınen, mädeniet, aqparat salasyndaǧy ziialylardan sūraǧan süiınşısıne rahmetımdı aityp, köpten bergı tüitkıldenıp jürgen oilarymmen bölıstım.
Qaraǧai aǧaştan V-VI ǧasyrda jasalǧan, bır kezderdegı Kök türıkterdıŋ (qypşaqtardyŋ) atamekenı, Altai tauynyŋ soltüstıgınde, tau jolbarysynyŋ mekenı atanǧan Kerbez tauynyŋ qoinauyndaǧy bır üŋgırden 2007 jyly şılde aiynda Moŋǧoliianyŋ Manhan ölkesındegı tarih pänınıŋ mūǧalımı Chimiddorjy Enkıtör kädımgı dombyraǧa ūqsas aspapty tauyp alady. S.Torbat bastaǧan arheologtar Ch.Enkıtördı ertıp, sol üŋgırge qaita baryp, adam süiegın, kiımın, sadaq pen oqtaryn jinap äketedı.
Qarjaubai būl aspapty özınıŋ Moŋǧoliiaǧa barǧan kezektı ıssaparynda būryn 15 jyldai sol arheologiia ūjymynda bırge qyzmettes adamdarymen syrlasyp otyrǧanda köredı. Mūnyŋ dombyra ekenıne senımdı ǧalym ony qolyna alyp, är-berı sūqtana, taŋdana qaraǧanda, moŋǧol arheologtary būl jädıgerdı tezırek közden tasa qyluǧa tyrysyp, suretke de tüsırtpei, alyp ketuge tyrysady. Dei tūra, elge kelısımen Qarjekeŋ ışıne simaǧan jaŋalyǧyn “Egemen Qazaqstan” gazetı arqyly halqyna jariia etıp, süiınşı sūraǧanyna da ekı aidan asty. Bıraq oǧan būl salanyŋ mamandary da, “Mädeni mūranyŋ” maŋaiyndaǧylar da nege ekenı belgısız, älı ünsız.
Qarjaubaidyŋ suretterı boiynşa dombyra pernelerı qaiyŋnyŋ, tobylǧynyŋ, ūşqattyŋ qabyqtarynan jabystyrylǧan degen anyqtamasyna, sondai (äsırese, tobylǧy, qaiyŋ) aǧaştardan jasalǧan perneler – dombyra sabaǧyna oiylyp (gitara, mandolina, balalaika, t.b. siiaqty aspaptardaǧydai) kırgızılgen degen uäj aitqym keledı. Sebebı, dombyraǧa perne bolyp jabysqan qabyq sol qoldyŋ dombyra şegın ünemı basyp, syrǧyp otyruynan qajalyp, köpke şydamaidy. Būl menıŋ pıkırım. Mümkın Qarjaubai dombyranyŋ pernelerın jetkılıktı därejede zerttemegen de bolar. Eger, menıŋ osy tūjyrymdamam däleldense, onda qazaǧymnyŋ qara dombyrasy köptegen halyqtardyŋ däl osyndai şektı aspaptarynyŋ atasy dep aituǧa laiyq. Öitkenı, kädımgı gitara aspabyn arabtar İspaniiaǧa HIII ǧasyrda äkelgen eken. Onyŋ eŋ jetılgen qazırgı nūsqasy HIH ǧasyrda aiaqtalypty. Iаǧni, gitara pernelerınıŋ, onyŋ şegıne laiyq – mystan, qatty metaldan gitara sabaǧyna oiylyp ornatyluyna – onyŋ aldynda on ǧasyrdan da artyq uaqyt būryn paida bolǧan dombyranyŋ ülgısı alynǧan degendı älemge moiyndatu – ärine qiynnyŋ qiyny. Bızdıŋ qara qobyzymyz da skripkanyŋ bır kezdegı atasy bolǧany turaly derektı älemge däleldı türde moiyndatu oŋai bolmai keledı.
Qobyz, dombyra, t.b. muzykalyq aspaptar turaly derekterdıŋ Äl-Farabi babamyzdyŋ eŋbekterınde kezdesuınıŋ özı naqty dälel emes pe!
Dombyra betınıŋ oiyǧy Joşy hannan bylai qarai HIII ǧasyrda paida bolǧany aŋyz da bolsa şyndyq. Al Qarjaubaidyŋ tauyp otyrǧan dombyra aspabynyŋ nūsqasynda dombyra betınde oiyq joq, tesıgı şanaǧynyŋ artynda, qosu belgısımen örnektelgen. Būl derek ǧalymnyŋ süiınşı sūrarlyqtai ırı jaŋalyǧy ekenı dausyz.
Berıde ömır sürgen Qūrmanǧazy babamyzdyŋ dombyrasy büktemelı bolypty. At sauyrlyǧyndaǧy su, dymqyl, suyq, ystyqtan qorǧar (kigız, terı) dorbaǧa büktelıp salynǧan dombyra barǧan jerlerınde sairai jöneletındei, yŋǧaily aspap bolǧan eken.
Dombyrany aǧaştan oiyp, qaşap jasau, aǧaşyn keptırıp, qūlaq, tiek betterıne laiyqty aǧaştardy ızdestıru jūmystary ǧylymi deŋgeide jetkılıktı jäne öz därejesınde elenbei kele jatqandyqtarynan da dombyranyŋ tabiǧi ünı alystap, sapasy tömendep bara jatqandai. Būl uäj qobyzǧa da tän, qobyzdyŋ öz tabiǧi ünı joqtyŋ qasy, skripkadan aiyru qiyndap barady. Öitkenı, qobyzdyŋ süiegı (aǧaşy), tiegı, şegı, ysqysy ertedegı ülgılerden köp auytqyǧan.
“Qobyz 20-25 jyl köleŋkede keptırılgen öte qatty (qandai? E.Q.) aǧaştan jasalady, şegıne tırı bestı aiǧyrdyŋ qūiryǧynyŋ qyly alynady. Qobyz qaraǧaidan, üieŋkınıŋ tübınen (tübınıŋ, tüiını bolar… E.Q.) jasalady degen aŋyz bar, al tiegı ortekenıŋ müiızınen jasalady eken”. Būl derekter de “Egemen Qazaqstannyŋ” 2009 jylǧy 28 qaŋtardaǧy sanyndaǧy Erkın Äbıldıŋ “Ortekenıŋ müiızın tiek qylǧan qobyzy” maqalasynan alynyp otyr.
Qarjaubai Sartqojaūlynyŋ surettemesındegı dombyra pernelerı jiı ornalasyp, san jaǧynan bügıngı qoldanystaǧy dombyranyŋ pernelerıne ūqsaidy. Ü-ÜI ǧasyrdaǧy köne dombyranyŋ perne sanynyŋ osynşama köp boluy küdıksız bolsa, jetıldırılgen dombyranyŋ sol erte kezdegı nūsqasynyŋ bızdıŋ uaqytqa deiın özgerıssız kele jatqany taŋǧalarlyq jaŋalyq.
Dombyra men qobyz aspaptarynyŋ öte köne däuır kezınıŋ özındegı türı qanşama ǧasyrlar ötse de özgerıssız kele jatqanyna, būl aspaptardyŋ könenıŋ közı, asyl qazyna retınde babadan-ataǧa, atadan-balaǧa mūra bolyp, halqymyzdyŋ közınıŋ qaraşyǧyndai saqtalyp kele jatqandyǧynyŋ özı qandai keremet.
Qarjaubaidyŋ qazırgı muzykalyq aspap jasauşy şeberlerge qūlaqqaǧys qyp otyrǧany – dombyranyŋ ekı qūlaǧynyŋ ūşar basynda attyŋ ba, tüienıŋ be basy tärızdes müsın. Dombyranyŋ aǧaştan oiylyp, bıtık jäne büktemelı bolyp jasaluynyŋ özı erte zamandaǧy şeberlerdıŋ qanşalyqty talǧampaz bolǧandaryna qazırgı şeberlerdıŋ nazar audaryp, eskergenderı dūrys bolar edı.
Erkın QOJAHMETŪLY,
eŋbek ardagerı. Arqalyq.
