Almatyda nauryz aiynda «körgen de armanda, körmegen de armanda» deitındei, keremet aitys öttı. Qyzyq bolǧanda, aqyndar alamanynda äkelı-balaly — Aitaqyn men Jandarbek Būlǧaqovtar bır-bırımen söz jarystyryp, bügıngı aitystyŋ ädemı ülgısın körsettı. Bız bırı — Taldyqorǧanda, bırı — Astanada tūratyn qasiettı öner ielerımen tıldesıp, osy erekşe jyr dodasy jaily sūraǧan edık.
- Aitaqyn Būlǧaqovtyŋ aitysqannan basqa jūmysy bar ma?
- Almaty oblystyq qoǧamdyq-saiasi «Alatau» gazetınıŋ redaktorymyn. Negızgı jūmysym — filarmoniiada. Mynau qosymşa jūmys. Künkörıs kerek qoi.
- Tuǧan balasymen aitysqan qandai eken?
- Būl aiaqastynan boldy. Jürsın osy ideiasyn aitqanda, at-tonymdy ala qaştym. Jandarbek — Astanada, men — myna jaqta jürmın. Balanyŋ betıne qalai kelemın?! Aitysymyz dūrys şyqsa jaqsy, şyqpai qalsa, elge külkı bolamyz ǧoi. Jürsın «Köptı körgen adamsyŋ. Bır jaǧyma şyǧysa ma desem, keiın şegınesıŋ. Eŋ bolmasa, aitysqa janyŋ aşysyn da» dep bıraz qairady. Jandarbekpen de söilesken eken, oǧan da taǧy bıraz taisaqtap edım, «Äke, nar täuekel, köreiık» dep şeşuşı sözdı sol aitty. Sosyn ne aityp, ne qoiu kerek bärın oilap-oilap, ūlyma telefon şaldym. «Balam, men keşegı kompartiianyŋ adamymyn, sen keŋestık tärbienı körgen joqsyŋ, täuelsızdık alǧanda tuǧan, jaŋa zamannyŋ adamysyŋ. Osy baǧytty ūstanaiyq. Sen öz betıŋşe daiyndala ber, men de öz betımşe daiyndalaiyn. Ärkım öz zamanyn jyrlasyn» dedım. Sonymen, bardyq. Eldıŋ aitysyna qaraǧanda, jaman öner körsetpegen siiaqtymyz. Jükeŋnıŋ «diskısın şyǧaramyz» degen sözın estıp jatyrmyz. Özım älı habarlasqan joqpyn.
- Demek, aldyn ala daiyndyq boldy ǧoi…
- Daiyndyq bolǧanda, jobasy ǧana… Sözbe-söz «sen mynany aitasyŋ, men bylai jauap beremın» degen «zagotovka» bolǧan joq. Tek balam «eskı men jaŋa zamandy jyrlai bergenımız, jalaŋ bolyp qalmasyn.
Qūnanbai men Abaidyŋ arasyndaǧy sözdı däneker ete keteiık» dedı.
Qalǧany aiaqastynan şyqty.
- Balaŋyzben söilesıp edım «Äkemnen jeŋılıp qaldym» deidı. Sız balaŋyzdy jeŋdıŋız be?
- Joq, balam jeŋdı. Ūlymnan ūtyldym.
«Bır emes, ekı aqyndy baptap jürgen,
Äketai, būl aitysta mamam jeŋdı!»
dep tauyp kettı. «Myqty bolsaŋ, Abaidai ūl taptyryp al» degen Qūnanbaidyŋ sözın aitqanyŋyzda sasyp qaldym. Sosyn şeşeme qarai būruǧa tura keldı» deidı.
- Jandarbek neşe jastan alǧyrlyq tanyta bastady?
- Bala künınde aitysqa barǧan saiyn, jetektep alyp ketetınmın. Öitkenı kenjem ǧoi. Jasynan sanasyna sıŋdı. Qūdai bergen ekı bala bar. Beseu edı, üşeuı dünie saldy. Qūdai özı berıp, özı aldy. «Ekı balamnyŋ qaisysy önerge jaqyn eken» dep, otyrǧyzyp qoiyp, dombyra üirettım. Onda Jandarbek segız jasta edı. Dombyranyŋ şanaǧyna qoly jetpese de, bır jetıde töselıp kettı. Ülkenım on tört künde üirengen boldy. On tört künnen keiın tastap kettı. Keşke qarai ekeuın jūmbaq aityp, maqal aityp, oidan şyǧartyp jarystyratynmyn. Aqyryn qarasam, anaǧan qaraǧanda, mynau alǧyrlau. «Osyda bırdeŋe bar-au» dep titteiınen baulydym. Törtınşı synyptarda aitys mektebın aştyq. Sol kezdegı bılım departamentınıŋ direktory Toqqoja Estenov köp kömek körsettı. Al altynşy synypta «oblystyq oquşylardyŋ aitysyn nege ötkızbeske?» dep Estenovke aityp, ekı jyl ūiymdastyrdyq. Bügıngı künge deiın Almaty oblysynda respublikalyq mektep oquşylarynyŋ aitysy ötıp tūrady. Sonyŋ äserı köp qamşy boldy. Būrynǧy, qazırgı aitystardy jatqa bıledı. Qai aqyn, qai jerde ne aitqanyn közın jūmyp aityp beredı. Ädebietke de jetık. Auyz ädebietın köp oqidy. Balǧynbektıŋ, Aibektıŋ, Bekarystyŋ aitystaryn jaqsy kördı. Bala bolyp, u-şuǧa qūmar bolyp, qazırgı selkıldektı tyŋdaǧan emes. Estradalyq janrdan Meirambek Bespaevtyŋ dombyramen üilesken änderın tyŋdaidy. Balamnyŋ bır armany «Orazalymen aityssam» deitın. Bır künı «Äke, men Oraz aqyndy ūstaityn jer taptym. Söz saptauyn äbden zerttedım. Onyŋ aitysyndaǧy kesek-kesek sözder, teŋeuler Jūmatai Jaqypbaevtan alǧan azyǧy eken. Şırkın, bır jaqsy aitys şyǧar edı-au» dep jüretın. Orekeŋ ömırden ötıp ketıp qaldy da, būl armany oryndalmady.
- Alǧaş aqyndyq qyry qai kezde baiqaldy?
- Aitysqa şyqpai tūryp, mekteptegı müşäiralarǧa qatysa bastady. Ūmytpasam, on jasynda boluy kerek. Balanyŋ bır qinalǧan jerı — qalada östı. «Noqta, jügen, äbzel» degen qazaqy sözderdı tüsındıre almaitynmyn. Mūrajaiǧa aparyp «Mynau er, mynau tartpa, mynau arbanyŋ oqtemırı» dep körsetetınmın. Bıraq közben körsetken basqa da, ony qolmen ūstau, sezınu, tüisınu bır basqa. Auyldaǧy tuǧan-tuystarǧa ekı jyl qatarynan jailauǧa jıberdık. Küzde jailaudan tüskende bır däpter körgen-bılgenderın jazyp kelıptı.
- Balaŋyz qatysqan aitysqa qazylyq ettıŋız be?
- İä. Aldyŋǧy jyly oblysta ötken respublikalyq studentter aitysynda qazylar alqasynda otyrdym. Bala topty jaryp tūr. Oǧan dau joq. Rektorymyz kelıp, «El bızdıkı, jer bızdıkı. Jandarbektıŋ jeŋgenı ras. Bıraq bas bäigenı özımızge alyp qalsaq, erteŋ söz bolady ǧoi. Sız būǧan qalai qaraisyz?» dedı. Balamdy şaqyryp tüsındırdım. «Özım de sony sızge aita almai tūr edım, äke. Dūrys» dedı. Söitıp, balama tiesılı bäigenı syrttan kelgen aqynnyŋ qanjyǧasyna bailadyq. Maǧan ünemı pıkır-keŋesın bıldırıp, «Basqa jaqqa ketıp qaldyŋ, bylai aituyŋ kerek edı» dep aitysyma baǧa berıp otyrady. Ekeuımızdıŋ täsılımız ekı bölek. Men äzılge jaqyndaumyn. Ol kışkene sabyrly. Keŋ tolǧap aitady.
- Syrtqa şyǧaryp aitpasaŋyzda, qūlynyŋyzben ıştei maqtanyp, masattanyp jüretın şyǧarsyz…
- Şükır. Tıl-közden aman bolsa eken deimın. El maqtap jatady. «Jūldyz auruymen auyrypty» degen äŋgıme de şyqty. Ony estıp, kädımgıdei jatyp qaldy. «Öner adamdarynyŋ taǧdyry qiyn bolady. Bıreu kerı tartady, bıreu aiaqtan şalady. Ondai sözderge boi berme. Bır uaqyt adam sürınuı de kerek. Ylǧi jeŋıske jete bergende, jaqsy emes. Basyŋa taiaq tise, quǧyn-sürgın körseŋ, ysylasyŋ. Barlyq qoǧamda sondai bolǧan. Aqiqat pen ädıldıktıŋ arasynda bır qara mysyq ylǧi jüredı, balam» dep jūbattym. Qazır Qūdaiǧa şükır, bes uaqyt namaz oqidy. Namazǧa jyǧylǧaly köp närsenı tüsındı ǧoi. Bügınde artyq-auys sözımızge eskertu jasaǧanda, özımız qyzaramyz.
- Özınıŋ äŋgımesıne qaraǧanda, sızdıŋ aituyŋyzşa da qaǧılez siiaqty…
- Elgezek. «Anany, mynany jasasaq. El qatarly biznes közın aşsaq» dep aldy-artyn köp saraptap, baǧamdap jüredı. Qoldyŋ qysqalyǧy ǧoi, bırdeŋege jetkızseŋ, bırdeŋege jetpeidı. Eldıŋ bärı bızdı «aitystan alyp jatyr, bai» dep oilaidy. Almadyq emes, Qūdai balamyzdyŋ nietıne qarai berdı. Sonyŋ bärın aǧaiyn-tuys bar, solardyŋ jaqsylyǧyna, toi-tomalaǧyna şaşyp jıberıppın. Jambasymyzǧa basyp, uysymyzdan şyǧarmai otyrudy bılmeidı ekenbız. Qazır qarasam, qaltamda soqyr tiyn da joq. «Äke, osynşa dünie qalai keldı, solai kettı. Kışkene oilanbai jasadyŋ-au» dep özıme syn aitqany da bar.
- Kölık mınu jaǧynan kım alda kele jatyr?
- Aitystan men — ekı, Jandarbek onnan asa kölık aldy.
Jūlynǧan jyr Aitaqyn:
- Äke — şaŋyraq, al bala — kerege eken,
Ekeuı bır otauǧa kerek eken.
Ainalaiyn, qaraǧym, berı qara,
Men saǧan, tarihtan syr, derek etem.
Bır kezdegı bala Abai, Qūnanbaiǧa,
Özınıŋ oiyn aityp keledı eken.
- Äke sızden ozdym ǧoi bılım alyp,
Sızden menıŋ zeiınım zerek eken, -
degen sözge Qūnanbai aşulanbai,
Jauabyn salmaqtyraq beredı eken.
- Qūlynym, Qūnanbaidai bolu üşın,
Abaidai bala taptyr, — degen eken.
Endı men saǧan qarai būrylaiyn,
Būl bala mämılege kele me eken.
Bır saual taǧy saǧan men tastaiyn,
Bılımıŋ menıkınen bölek eken.
Būl aitysta sen jeŋdıŋ be, men jeŋdım be?
Ekeuımızdı synaǧan öleŋ eken.
Äkesınıŋ şäkırtı jas Jandarbek,
Qaneki, būl sözıme ne der eken?!
Jandarbek:
- Men nege keregedei kerılmeimın,
Eldıŋ sözın söileuden erınbeimın.
Jeŋdıŋ be, jeŋıldıŋ be dep sūraisyz,
Jaŋaǧy saualyŋnan şegınbeimın.
Sözıŋızge astarlap jauap berem,
Men nege märe jaqtan körınbeimın.
Äkemnen jeŋılsem de osy aitysta,
Şeşemnıŋ küieuınen jeŋılmeimın.
Mıneki, bızdıŋ aitys tamam boldy,
Batpaqqa tastamassyŋ balaŋdy endı.
Jeŋdım be, jeŋıldım be, bıle almadym,
Äiteuır şaiqasuǧa şamam keldı.
Aitaqyn öz balasyn jeŋdı ǧoi dep,
Bıreu ışten dauysyn saǧan berdı.
Jandarbek öz äkesın jeŋdı ǧoi dep,
Bıreu ışten dauysyn maǧan berdı.
Būl aitysta özımdı emes, sızdı de emes,
Ardaqtap aitpaimyn ba anamdy endı.
Bır emes, ekı aqyndy baptap jürgen,
Äketai, būl aitysta mamam jeŋdı!
Jandarbek BŪLǦAQOV: ÄKEMNEN JEŊILDIM
- Jas perı Jandarbek qai jerde bılım alady? Qaida tūrady?
- Astanada Euraziia ūlttyq universitetınde tıl-ädebiet mamandyǧy boiynşa oqyp jatyrmyn. 2-kursty tamamdaimyn. Aqyn bolsam — üide jatamyn. Student küiıme tüssem — jataqhanadamyn.
- Aqyn bolatyn kezıŋ köp pe, student bolatyn kezıŋ köp pe?
- Sözdıŋ şyny kerek, aqyn bolatyn kezım köp.
- Demek, sabaqtan jiı qalasyŋ…
- Aqyn bolǧanda, üide jatyp, būrqyratyp öleŋ jazu emes. Toi-duman, aitys quyp ketesıŋ… Sabaqtan da qalmauǧa tyrysamyn.
- Euraziianyŋ erkesı boldyŋ ǧoi…
- Men bolaşaq tıl-ädebiet mamanymyn. Aitys — ädebiettıŋ janry bolǧan soŋ, aqyndar aiqasy maǧan taptyrmaityn täjıribe. Önerdı mülde tüsınbeitın oqytuşylar da bar. Keide azdap tüsınıspei qalamyz. Qazır eşkım eşkımnıŋ erkelıgın kötermeitın zaman bop qaldy ǧoi. Jalpy, «aqyn edım, änşı edım» dep önerımdı būldamaimyn. Ūstanymym — «Aqyn bolu şart emes, azamat bolu paryzyŋ».
- İnternettegı özıŋ turaly aqparatqa qaraǧanda, üilenıp ülgergen siiaqtysyŋ…
- Joq, äzırge şaŋyraq kötermedım. Qyzdar mazalamasyn dep ädeiı «üilendım» dep jazyp qoiǧanmyn.
- Mazalaityndar köp pe?
- Barşylyq qoi.
- Äkesımen aitysqan qalai bolady eken?
- Toqsanynşy jyldardyŋ basynda Syr elınde Manap Kökenov balasy Äbdıkärım Kökenovpen aitysqan eken. Qazaq kökpar tartyssa da, äkesı men balasy talasyp, ekı jaqqa tartqan ǧoi. Aitysta da däl solai. Men bıraq äkemnen jeŋılıp qaldym.
- Mamaŋ jeŋgen joq pa?
- Mamam ünemı jeŋıste ǧoi…
- Äkeŋdı jeŋbegenıŋe ökınışıŋ bar siiaqty…
- Joq, äkemmen aitysqanym üşın baqyttymyn. Quanbasam, ökınbeimın. Äkem aitysta baqandai 20 jyl ter töktı. Bilıkten bıraz qysym kördı. Ädıletsızdık te kördı. Men äkemdı odan beter asqaqtatu üşın de aitysqa keldım.
- Esımıŋ Jandarbek Begımbetovtıŋ qūrmetıne qoiylǧanyn bılemız. Sen ol kısı turaly ne bılesıŋ?
- Ol kısınıŋ közın körmedım. Bıraq aqyndar älı künge adamgerşılıgın, önerın, aitystaryn aityp jüredı. Kezınde Däneş Raqyşev Jandarbek Begımbetovtıŋ dauysyn estıp «Kenennıŋ jas kezındegı dauysy osyndai bolǧan şyǧar» deptı. Jandarbek aǧanyŋ anasynan bata alǧanmyn.
- Jaqsy äkenıŋ abyroiy balaǧa azyq bola ma eken?
- Jürsın aǧam «Men bıraz uaqyt familiiama jūmys ıstedım, endı ol maǧan qyzmet etse deimın» dep edı. Men «Aitaqynnyŋ balasymyn» dep maqtanbai, äkem «Jandarbek menıŋ balam» dep maqtanatyn halge jetse deimın. Onyŋ üstıne, aitys aqyny qanşa ataqty bolsa da, onyŋ ataǧy qarapaiym tyŋdauşylary üşın ǧana. Al joǧary jaqtaǧylarǧa, aitys körmeitınderge bız eşkım de emespız. Isıŋ tüsıp, keibıreuınıŋ aldyna barsaŋ, «Aitysker aqyn degen kım?» dep emes, «Aitysker aqyn degen ne?» dep sūraityndar bar.
- Işıŋde bır qyjyl bar…
- Bar, ärine. Aitys aqyndarynyŋ bırı — mūǧalım, bırı — asaba. Jalpy, aitys aqyndary qaŋǧyryp kettı. Mysaly, köz aldyŋda adam ölıp bara jatsa, aman alyp qalu üşın amal qylasyŋ ǧoi. Al köz aldymyzda ūlttyq öner ölıp bara jatyr, eşkım ündemeidı. Qazaq tılınıŋ qaimaǧy aitysta emes pe? Aitysqa tyiym salyp, ana tıldı damytam deu — güldıŋ japyraǧyna su qūiyp, tamyryn kesıp tastaǧanmen bırdei. Būl bükıl qazaqtyŋ qyjyly bolu kerek. Tek Jürsın Ermanov qana basyn bäigege tıgıp, şapqylap jür. Qazaqtyŋ önerı tek soǧan kerektei… Baiaǧyda ekı aqyn aitysyp, bıreuıne qiianat jasalsa, zaldaǧylar aiqai-şu şyǧaryp, arty töbeleske ūlasatyn jaǧdailar bolǧan. Qazır bır aqynǧa emes, ūlttyŋ önerıne qiianat jasalyp otyr. Bıraq eşkım ündemeidı. Al kerısınşe, aitysqa tıgılgen jüldelerge küiıp-pısetınder jetkılıktı. Sodan memleket eşqandai şyǧyn körmeidı. Halyqtyŋ qazynasyna qol sūǧyp jatqan da eşkım joq. Bıraq «Baidyŋ asyn baiǧūs qyzǧanady» degendei, «aityskerler jarty saǧat otyryp, aqşa-maşina alyp jatyr» dep baibalam salady.
- «Aiqynnyŋ» oqyrmandaryna aitaryŋ bar ma?
- Qynda qalǧan qylyştai tılımız bar,
Şyŋǧyryp şarmauda tūr jyrymyz däl.
Aitys joqta, köŋılge medeu qylyp,
«Aiqynnan» bızdı köre tūryŋyzdar.
Tura bi
Jürsın ERMANOV: MAMASY JEŊDI
- Äkesı «balam jeŋdı» deidı, balasy «Äkem jeŋdı» deidı. Sız aityŋyzşy, ekeuınıŋ qaisysy jeŋdı?
- Mamasy jeŋdı. Ony balasy aitty ǧoi. 25 jyldan astam aityspen ainalysyp jürmın. Talai aitystar bolyp jatyr. Sonyŋ ışınde Aitaqyn men Jandarbek Būlǧaqovtardyŋ aitysy körkemdık därejesı, saiasi ötkırlıgı, tereŋdıgı, jarasymy, ötken zaman men bū zamandy teŋdestıruı, salystyruy arqyly aitqan uäjderı joǧary därejede dep sanaimyn. Äkesı men balasy ūrpaq pen ūrpaqty bailanystyra otyryp, qoǧamǧa qajettı köp pıkırlerdı ortaǧa saldy. Mäsele kımnıŋ jeŋgenınde emes, aitystyŋ sapasynda. Köpten berı bolmaǧan, jaqsy aitys boldy.
Aiqyn gazetı
