Äleumettık tölem kedeişılıkten qūtqarmaidy, özgerıs kerek

«Analitik» saraptau ortalyǧynyŋ qarjygerı Arman Musin Qazaqstanǧa atauly äleumettık kömek türıne qatysty jaŋa formatty ūstanatyn kezeŋ jetkenın alǧa tartty. Qarjygerdıŋ paiymdauynşa, aldaǧy üş jylda naq osy salaǧa qatysty jaŋaşa baǧyttardy täjıribege engızgen jön. «2018 jyldyŋ 1 qaraşasynda bız «Qandai mäselege alaŋdaisyz» degen saualdy ūstana otyryp 2 mln 300 myŋ adam qatysqan arnaiy saualnama jürgızdık. Sonda saualnamaǧa qatysqandardyŋ 46 paiyzy azyq-tülıktıŋ jäne baspananyŋ qymbattyǧyna qynjylǧan. Al 43 paiyzy aqşanyŋ tapşylyǧyna, äleumettık tölemderdıŋ azdyǧyna, järdemaqynyŋ jetpeitınıne köŋılı tolmaǧan. Al qalǧan 11 paiyzy kommunaldyq tölemderdıŋ qymbattauyna narazy. Qazırde osy üş saual qarapaiym halyqty alaŋdatyp otyr. Bız būǧan qosa atauly äleumettık kömek alatyn 448,1 myŋ adamnyŋ 300 myŋyn jeke saualnamaǧa tartyp kördık. Nätijesınde olardyŋ 66 paiyzy «kedeişılıktıŋ qaqpanynda» jürgenın aitty. Qosymşa tabysy joq, kırısı mardymsyz tek äleumettık tölemge ǧana künı qarap otyrǧan  adamǧa 4176,6 teŋge bır ailyq kün körısıne jetpeidı. Sondai-aq qys mezgılı taqaǧanda 19 myŋ 240 teŋge kömek beru de aqylǧa syiymsyz. Būl somaǧa şyndap kelgende bır tonna kömır de kelmeidı. Öz basym, osyǧan qatysty äleumettık tölemder jüiesıne qatysty zamanǧa sai jaŋaşyldyq  kerek dep esepteimın»,-dedı qarjyger Arman Musin. Qarjygerdıŋ aituynşa, äleumettık tölemder mäselesıne kelgende «qolūşyn ber» dep tek memleketke ǧana telmırıp otyru dūrys emes. Būl rette qosymşa  äleumettık-qoǧamdyq qorlar qūrylǧany dūrys. «Äleumettık saiasatta halyqtyŋ jaǧdaiyn memleketten berıletın äleumettık tölemmen köteru mümkın emes. Būǧan qatysty düniejüzınde türlı täjıribeler bar. Mysaly, Malaiziiada tūrmysy tömen otbasylarǧa qarjylai kömek körsetetın äleumettık-qoǧamdyq qorlar bar. Būl elde jaǧdaiy tömen otbasy sol qorlarǧa baryp tırkeledı.  Ol qor jaŋaǧy otbasyn qamqorlyǧyna alyp jūmyspen qamtuǧa, balasyn oqytuǧa, tıptı mikronesiemen qamtuǧa da jaǧdai jasaidy. Osy tärızdı äleumettık-qoǧamdyq qorlar bızdıŋ elımızde de qūryluy qajet. Bızdegı türlı şaǧyn nesie ūiymdary äleumettık az qamtylǧan otbasylarǧa nesie beru jaǧyn mülde oiǧa da almaidy. Al Malaiziia, Finliiandiia, Germaniia tärızdı elderde 1 % üstemaqymen jaǧdaiy tömen otbasylarǧa köpjyldyq nesie beru jüiesı qalyptasqan»,-dedı Arman Musin. Onyŋ aituynşa, mūndai az paiyzdyq üstemaqymen tūrmysy tömen adamǧa nesie beru olarǧa ülken mümkındık aşar edı. «Qolyna qarajat tigennen keiın olar belgılı bır käsıppen şūǧyldanuy  da mümkın. Şaǧyn şeberhana, tıgınşılık, etık jöndeu ısterın döŋgeletıp äketkısı keletınder de bar. Sondyqtan äleumettık az qamtylǧan topqa  arzan nesie beru jaiy da qolǧa alynsa» deidı ol. Qarjygerdıŋ būl pıkırın ekonomika ǧylymynyŋ doktory, professor Beisenbek Ziiabekov te qoldap otyr. «Bırqatar damyǧan elderde jaǧdaiy tömen, memlekettık baqylauda tūrǧan otbasylarǧa bırneşe märte kömek berıledı. Mysaly, Oŋtüstık Koreiada damu deŋgeiı tömen aimaqta tūrǧan äleumettık jaǧdaiy joq adamǧa memleket tarapynan ai saiyn 280 dollar kölemınde arnaiy järdemaqy tölenedı. Eŋ qyzyǧy, uaqyt ötıp olar basqa qalaǧa nemese özge memleketke qonys audarsa da memleket sol järdemaqyny olarǧa töleuın toqtatpaidy. Öitkenı olar damu deŋgeiı tömen aimaqta ömır sürdı. Sol üşın memleket olardy äleumettık tölemmen ömırınıŋ soŋyna deiın qamtuǧa mındettı. Al bızde bır ǧana  Semei poligon aimaǧynda tūrǧan adamdar öz ışımızde  basqa qalaǧa qonys audarsa bıttı, tölenıp otyrǧan mardymsyz ekologiialyq tölem dereu toqtatylady. Osyndai aiyrmaşylyqtar erıksız qynjyltady»,- dedı ekonomist-ǧalym. Būǧan qosa mamannyŋ baiyptauynşa, bız üşın aldaǧy bes jylda halyqtyŋ tūrmysyn teŋestıru maŋyzdy bola tüsedı. «Ol üşın bolaşaqta eldegı auqatty tabysy barlardy  qataŋ baqylauǧa alu qajet» deidı maman. «Kez kelgen memlekette monopolister üstemdık ornatpauy üşın auqattylardy baqylap otyru qajet. Kezınde KSRO zamanynda bır memlekettık qyzmetkerdıŋ artyq kassalyq jinaǧy boldy ma, ol dereu tergelıp tekserıletın. Al qazır bızde baqylau az. Negızınde, halyqaralyq äleumettık baǧdarlama boiynşa 18 mln halqy bar eldıŋ 10 paiyzy auqattylar, 5 paiyzy kedeiler, qalǧany orta taptaǧy adamdar boluy tiıs. Sonda memlekette halyqtyŋ tūrmysy teŋestırılgen bolyp esepteledı. Al bızde mūndai paiyzdyq mölşerlemeler saqtalmai tūr. Bızde auqattylar men orta taptaǧylardan kedeiler köp. Eldıŋ tūrmysynan habar beretın osyndai körsetkışter oŋ nätije beru üşın aldymen eldegı auqattylardyŋ tabysy aşyq jariialanyp, baqylanyp, tiıstı şaralar qabyldanyp otyrǧany jön»,- dedı Beisenbek Ziiabekov.

Qarlyǧaş ZARYQHANQYZY,

«Adyrna» ūlttyq portaly