Şämıl Äbıltai, küişı, kompozitor:
– Bala şaqtan bolaşaqqa deiıngı jürıp ötken jolyŋyzdy saralasaq, «Şämıl küişı» degen ataqqa qalai jettıŋız?
– Adamǧa kez kelgen öner äuelde qanmen daridy. Bara-bara boidaǧy tabiǧi daryn eŋbekpen jetılıp, täjıribemen tolyǧady. Men tört jasymnan bastap dombyra tarta bastadym. Alǧaşqy aspabymdy äkem öz qolymen jasap bergen. Ol kısı – qolynan kelmeitını joq, «segız qyrly, bır syrly» deuge tūrarlyq önerlı ärı şeber jan bolatyn. Qaiystan qamşy öretın, temırden tüiın tüiıp, aǧaştan neşe türlı būiymdar qaşaityn. Ülken bır audanǧa jetekşılık etıp, el basqaryp jürse de äkemız köp närsenı öz qolymen jasaityn. Äkemızdıŋ eskı kümıs teŋgelerdı balqytyp, anamyzǧa saqina soǧyp bergenı älı esımde. Ol kez eldıŋ soǧystan keiın endı es jiia bastaǧan şaǧy edı. Bıraq adamgerşılıktı alǧa qoiyp, bır-bırıne qarailasyp jürgen el-jūrttyŋ erteŋge degen senımı berık edı. Işıp-jem men dünie tapşy bolsa da halyq qajymady. Sebebı ruhani bai bolatyn. Bız bala künımızden jyr, qissa, dastandardy, ertegı, aŋyzdardy, halyq änderı men küilerın tyŋdap östık. Kezınde küllı Narynǧa aty şyqqan äigılı Serkebai, Qameş, Köşälı degen küişıler bızdıŋ üige jiı tüsetın. Solar arqyly qanşama küilerdı sanama sıŋırdım?! Osy üş kısınıŋ özı men üşın ülken mektep boldy.
– Ädette, är bala Almatydaǧy ruhani ortadan öz ornyn tabudy arman etedı. Jalpy, sol kezderdegı qoǧamnyŋ önerge degen közqarasy qandai edı?
– Almatyǧa 1966 jyly keldım. Onyŋ aldynda elde muzyka uchilişesınde oqyǧanmyn. Sol uaqyttarda respublikamyzdyŋ barlyq oblys, audan ortalyqtarynda mädeniet üilerı men muzyka mektepterı köptep aşyla bastady. Būl şarualarǧa, äsırese, Qūrmanǧazy elınde jıtı män berıldı. Al uchilişe bıtırgen bız siiaqty jas mamandardy aldymen jergılıktı muzyka mektepterıne jıberetın. Alaida baǧyma qarai ataqty muzykatanuşy, etnograf ǧalym Bolat Sarybaev bastaǧan bılgırler elge arnaiy kelıp emtihan alyp, men Qūrmanǧazy atyndaǧy konservatoriiaǧa oquǧa joldama alyp kettım. Jalpy, ol kezderde önerge degen közqaras jaqsy edı. Ärbır qazaqtyŋ üiınıŋ törınde dombyra tūratyn. Qazır būl ürdıs sol kezderdegıdei emes. Sol 50-jyldary Batys öŋırde belgılı qoǧam qairatkerı, qazaq ruhaniiatynyŋ ülken janaşyry Nūrtas Oŋdasynov basşylyq qyzmetter atqarǧan. Ol kısı: - «Būl – Qūrmanǧazy men Dinanyŋ elı ǧoi» – dep, osy öŋırde tūŋǧyş muzyka uchilişesın aşqan. Sonyŋ alǧaşqy tülekterınıŋ bırı – özım.
Būdan soŋ Nūrtas aǧa Dina Nūrpeiısova atyndaǧy ūlt aspaptar orkestrınıŋ qūryluyna bırden-bır sebepker boldy. Keiınnen Seiılhan Qūsaiynov pen Nūrǧisa Tılendiev syndy talanttardy şaqyryp, Atyrau jerındegı ülken bır stadionda 500-den asa küişınıŋ basyn qosyp, auqymdy şara ötkızdı. Keŋes ökımetı tūsynda ūlt önerın äigılei tüsken mūndai şarany dürıldetıp ötkızu naǧyz erlıkke barabar edı. Būl bastama Oŋdasynov syndy qairatkerlerdıŋ qoldauymen osydan jarty ǧasyr būryn öz biıgınen körıngen.
– El bilegen erlerdıŋ obrazyn jasau sızdıŋ şyǧarmaşylyq ızdenısıŋızdıŋ negızgı tını siiaqty. Bıraz änderıŋızdı aitpaǧannyŋ özınde, sızdıŋ elge belgılı «Şyŋǧyshan», «Beket ata», «Qarakerei Qabanbai», «Äulie aǧaş», «Denderım» jäne Mūhtar Äuezov jaiyndaǧy «Qoŋyr» atty küilerıŋızdı bılemız. Jaŋa küilerıŋız jaiynda aita otyrsaŋyz…
– Şyǧarmanyŋ sapasy sanymen ölşenbeitını belgılı. Menıŋ halyqqa ūsyna alatyn on şaqty ǧana küiım bar. Soŋǧy kezderı «Nūrtolǧau» atty küiımdı ara-tūra el aldynda oryndap jürmın. Būl küidı – Täuelsız elımızdıŋ jäne sony basqaryp otyrǧan tūŋǧyş Elbasymyzdyŋ portretı deuge bolady. Men mūny äldekımderdıŋ tapsyrysymen nemese belgılı bır adamdarǧa jaǧynu üşın, jalǧan ataq jinau üşın şyǧarǧan joqpyn. Būl – özımnıŋ ar-ūjdanymnan, jürek qalauymnan küi bolyp şyqqan tolǧanys. Öz basym qazaq halqynyŋ tarihi tūlǧalaryna arnap, bırneşe küiler şyǧardym. Būl – aldymen Allanyŋ bergen qasietı şyǧar… Jalpy, būl ısterge qadam basuyma maǧan marqūm Asqar Egeubaev audarǧan Jüsıp Balasaǧūnnyŋ «Qūtty Bılık» şyǧarmasy qozǧau boldy. Ol būl şyǧarmasyn öz patşasyna arnaǧany belgılı. Bıraq onda maqtau-madaqtan körı, patşaǧa aitar bazyna-tılek basym. Balasaǧūn öz şyǧarmasynda patşasynyŋ jaqsy qasietterın aita otyra, eldıŋ jaiynan da habar berıp, odan barynşa ädıl boludy talap etken. Demek, belgılı bır basşyǧa şyǧarma arnaudy jaǧynu emes, oǧan dem beru dep tüsıngen abzal. Mysaly, äigılı Būqar jyraudy alyp qaraŋyz. Ol Abylai handy ünemı qairap, quattandyryp otyrdy. Osyndai tarihi täjıribeler maǧan qatty äser ettı. Bıreuler «Şämıldıŋ mūnysy nesı» der. Bıreuler ülken basşylarǧa öleŋ, än, suret arnap jatady. «Bolmasaŋ da ūqsap baq» dep Abai aitqandai, men de osy ürdıstı jaŋǧyrtu arqyly aitar oiymdy küi tılımen jetkızuge tyrysyp, «Nūrtolǧaudy» düniege äkeldım. Būl küi ekı bölımnen tūrady. Alǧaşqy bölımı tek jalǧyz ışekpen tartylady. Onda «osy bız kımbız, qaidan kelemız, qaida bara jatyrmyz» degen siiaqty oi-tebırenıs töŋıregındegı tolǧanys bar. Ekınşı bölımde bügıngı Qazaqstannyŋ jasampazdyq kezeŋı suretteledı. Osylaişa, keşegı men bügındı jymdastyrǧan küidı bırtūtas düniege ainaldyruǧa ūmtylys jasadym. Mūnda şertpe küi men tökpe küidıŋ üilesımdı sintezın jasauǧa tyrystym.
– Sız soŋǧy kezderı ülken sahnalardan körınbei kettıŋız….
– Men osy uaqytqa deiın joǧarydan orden, medal bolmasa basqa da syi-siiapat dämetıp, konsertke şyǧaryŋdar dep sūranǧan emespın. Özderı şaqyrtyp jatsa, tartynyp qalmaimyn. Ötken jyly, Täuelsızdık merekesı künı Qazaqstan Ūlttyq arnasyndaǧy «Taŋşolpan» baǧdarlamasynda «Nūrtolǧaudy» tıkelei efirde tūŋǧyş oryndadym. Būdan soŋ «Almaty aqşamy» gazetı būl küidı notasymen jariialady. Sodan bastap ol jūrtqa tarai bastady. Kezındegı Mädeniet ministrlıgındegı atqamınerler de «Nūrtolǧaudy» ülken bır orkestrge oryndatamyz dep te uäde bergen edı. Äzırge būl şarua qaŋtarylyp tūr. Äiteuır, küidıŋ körımdıgı dep maǧan Azat Özenbaev degen şeberdıŋ qolynan şyqqan dombyrany syilady. Jaqynda ǧana Elordamyz Astananyŋ törındegı Beibıtşılık jäne kelısım saraiynda «Euraziia dialogy» forumy bolyp öttı. Osy jiyndy basqarǧan azamat, körnektı aqyn, Qazaqstan Jazuşylar odaǧy basqarmasynyŋ töraǧasy Nūrlan Orazalin forumnyŋ qūrmettı qonaqtarynyŋ bırı retınde menı arnaiy şaqyrtqan edı. On alty eldıŋ delegattary bas qosqan osynau ülken halyqaralyq jiynnyŋ saltanatty aşyluynda men «Nūrtolǧau» küiın oryndadym. Jūrt jaqsy äsermen qabyldady dep oilaimyn.
– Sız dästürlı baǧytty ūstanǧan küişısız. Qazırgı zaman talaby özgeşe. Ūlttyq muzykamyzdyŋ bügıngı betalysyna öner adamy retınde baǧa bere alasyz ba?
– Jalpy, önerdegı bügıngı jastardyŋ aiaqalysy jaman emes. Degenmen olardyŋ köbı qazaqqa ǧana tän dybystar men äuenderdı qoldana bermeidı. Syrtqa elıkteuşılık, ūlttyq boiauǧa böten dybystardy japsyru basym. Önerdegı eŋ auyr qylmys, ol – plagiattyqqa jol beru, iaǧni bıreudıŋ düniesıne qol sūǧu. Sonymen qatar önerge degen nemqūraidylyqty, iaǧni halturany keşıruge bolmaidy. Desek te, bügıngı qoǧamnyŋ sapyrylysqan qazanynda talai närse qainap jatyr. Nenıŋ ne ekenın, kımnıŋ kım ekenın tek uaqyt qana anyqtai alady.
Negızı, halyqtyŋ muzykalyq mūrasyn bügıngı künnıŋ körkem beineleu tūrǧysynan öŋdep berudıŋ ülgısın eŋ alǧaş jasaǧan qazaq – kompozitor Mūqan Tölebaev bolatyn. Mysaly, «Bırjan-Sara» operasynda oryndalatyn bır bi bar. Operanyŋ arasynda bige negızdelıp «Soqyr Esjannyŋ» küiı alynǧan. Tölebaev syndy maitalmandardyŋ qolyna tüskende mūndai köne tuyndylar jaŋaşa qūlpyryp sala beredı. Jaryqtyq Nūrǧisa Tılendiev arqyly da qanşama küiler tırılıp, eskı dünieler jaŋǧyryp, jadymyzǧa qaita oraldy?!.Äitse de, şynaiy dänı bar dünieler ǧana ömırşeŋ bolmaq. Mysaly, küidıŋ öz tılı, öz ünı bolady. Ony – küi qūdyretın sezınıp, jan-tänımen berılıp tyŋdai alatyndar ǧana tüsıne alady. Naǧyz öner adamǧa topyraqpen daryp, atanyŋ qanymen, ananyŋ sütımen sıŋedı. Halyqtyŋ jüregınde ot bolady, tek ony tūtata bılu kerek. Ūlttyq önerdıŋ tamyrynan när almai jaŋa tuyndy jasau mümkın emes.
– Önerıŋızdı ılıp äketetın şäkırtterıŋız bar ma jäne özge önerpazdar syndy toi-tomalaqtarǧa jiı şyǧyp tūrasyz ba?
– Qūdaiǧa şükır, şäkırtterım barşylyq. «Şäkırtsız ūstaz – tūl» demei me? Men resmi oqu oryndarynda sabaq bermesem de menı ūstaz tūtatyndar bar.
Al toilarǧa ärtıs retınde emes, qonaq retınde ǧana baramyn. Ärine, keide toiǧa barǧannan soŋ küi tartqyzbai qoimaidy. Syilaǧandary qazaqy yrymmen iyǧyma şapan jauyp jatady. Men toi-tomalaqty jaǧalap, aqşa tabu üşın äreket etetınderdıŋ qatarynan emespın. «El toq bolsa, er aştan qalmaidy». Bärıne qanaǧat kerek.
– Qazırgı öner adamdaryna prodiuserlermen jūmys ısteu öte tiımdı. Būl mäseledegı sızdıŋ ūstanymyŋyz qalai?
– Batystan oiysyp kelse de būl ürdısten bas alyp qaşpau qajet. Äsırese, dästürlı änşıler men küişıler prodiuserlerdıŋ demeu-kömekterıne zäru. Onyŋ üstıne materialdyq tabysty oilaǧan eptı de aqşaly prodiuserler köbıne jeŋıl-jelpı estradaǧa moiyn būryp tūrady.
– Tapsyryspen şyǧarma jazasyz ba?
– Menıŋ şyǧarmaşylyq ömırımde bırınşı ret arnaiy tapsyrys bergen bır kısı bar. Ol – qazırgı Sport jäne turizm akademiiasynyŋ rektory, belgılı matematik, özı tarih taqyrybyn qauzap jürgen azamat Qairat Zakiriianov. Sol azamat jeke basyna ǧana emes, jalpy qazaqqa qajet ūsynys aitty. Bır künı menı şaqyryp alyp: «Şäke, sız bıraz tarihi tūlǧalarǧa küi arnapsyz. Endı, ejelgı Ǧūn elınıŋ patşasy bolǧan Möde qaǧanǧa arnap bır küi şyǧarmasaŋyz bolmaidy», – dedı. Būl tapsyrystan görı, ötınışke köbırek ūqsaidy. Negızı, būl küidıŋ aty – Matai bolady. Mödenıŋ şyn esımı solai atalatyn bolsa kerek. Qytailar qataŋ dybystardy atai almaǧandyqtan jylnamaşylardyŋ jazbalarynda tarihtaǧy köp esımder būrmalanyp ketken ǧoi. Tarih boiynşa Möde qaǧan jau aldynda qoinyndaǧy qatynynan bastap astyndaǧy atyn qūrbandyqqa qisa da, ūltaraqtai jerın Allanyŋ bergen syiy dep bılıp, eşkımnıŋ jaulap aluyna jol bermegen jaujürek ärı danyşpan tūlǧa bolǧan. Qairat myrza Möde turaly küige tapsyrys berıp qana qoimai, onyŋ zamanaui ülgıde öŋdeluıne jäne taspasynyŋ jaryq köruıne jäne özı basşylyq etetın oqu ornynyŋ ansamblıne oryndatuǧa da mūryndyq boldy. Būl paida tabu emes, būny tarihty tırıltu dep ūqqan jön. Endı az künde osy «Matai» küiınıŋ tūsaukeserın ötkızbekşı. Mūnyŋ bärı qyruar jūmystardy qajet etedı. Men ol azamatqa «sız menıŋ tūŋǧyş prodiuserım boldyŋyz» dep te qaljyŋdap qoiamyn. Osynyŋ aldynda men būl kısınıŋ Şyŋǧyshan jaiynda jazǧan eŋbegın oqyp, keiın osy attas küi-tolǧau da şyǧardym.
– Osydan bıraz būryn ūltymyzdyŋ muzykalyq mūrasyn qaita tületken «Qazaqtyŋ 1000 küiı» jobasynyŋ tūsauy kesıldı. Küişı retınde osy jobaǧa qatysty oi-pıkırıŋızdı bılsek…
– Būl jobanyŋ jūmysşy tobyna kırmesem de, syrttai tılekşı bolyp jürdım. 1000 küidıŋ ışınde menıŋ oryndauymda ekı-üş küi bar. Jobany jüzege asyru barysynda naǧyz qara jūmys ıstegen Bazaraly Müptekeev, Sapar Bahreddin, Särsenǧali Jüzbaev syndy azamattardyŋ esımderın erekşe atap ötkım keledı. Osyndai adamdar kündız-tünı köz mailaryn tauysyp, eskı üntaspalardy jaŋa kompiuterlık ülgıge köşırıp, öŋdep, qanşama küilerdı qaitadan sapaly qalpyna keltırdı. Sondai-aq Qazaq radiosynyŋ Altyn qorynda jūmys ıstei-tınderdıŋ de eŋbegı zor. Äitse de kerneiletıp, syrnailatyp ūiymdastyrǧan tūsaukeserdıŋ aiaǧy tynyştyqqa ūlasyp ketpese eken deimın. «Myŋ küidı jinadyq, boldy. Osymen ıs bıttı!» dep toqmeiılsuge bolmaidy. Jūmystyŋ qiyny älı alda bolsa kerek. Endıgı kezekte osy myŋ küi jaiynda zerdelı zertteuler qajet. Basty maqsat – jinaqtalǧan osynau mūǧjiza qūndylyǧymyzdy şaşau şyǧarmai, qarapaiym halyqtyŋ qūlaǧyna sıŋıruge küş salu. Ökınışke qarai, isı qazaqqa olja bop oralǧan myŋ küiımızdı bız myŋ qazaqqa da tarata almai otyrmyz. Äzırge atalǧan myŋ küidıŋ taspalary belgılı bır tanymal adamdarǧa, äkım-qaralar siiaqty yǧai men syǧailarǧa ǧana syi-siiapat retınde taratylyp jatqan körınedı. Būl taspalardy satyp aluǧa qalyŋ būqaranyŋ qaltasy da kötere bermeidı. Sondyqtan da myŋ küidıŋ el ışıne taratyluynyŋ basqa da tetıkterın qarastyru kerek siiaqty.
– Būl jönınde naqty qandai ūsynys-tılekterıŋız bar?
– Turasyn aitqanda «Qazaqtyŋ 1000 küiı» jobasynyŋ düniege keluı – naǧyz sensasiia. Būl – Türkı älemıne ortaq qazyna. Bız ony bır rettık tūsaukesermen ǧana atap öttık te qoidyq. Qajet bolatyn bolsa, osy myŋ küidı nasihattap, bır «ügıt poiyzymen» süiınşılep jürıp, qazaq jerın tūtas aralap şyǧuǧa bolady. Būl şaralarǧa küişılerdı, ǧalymdardy, jurnalisterdı tartuǧa bolady. Osylai etsek, halyqtyŋ ruhy bır köterılıp qalmas pa?! Türlı sailau qarsaŋyndaǧy saiasi aksiialarda äkım-qaralar änşılerdı arnaiy eşelonmen alyp jüredı emes pe?! Qazaqtyŋ küiıne de nege bır osyndai auqymdy şara ūiymdastyrmasqa. Myŋ küidı jinaqtamas būryn qandai jüie-jospar jasalsa, endı sony el qūlaǧyna jetkızu üşın de arnaiy joba qajet. Menıŋşe, elımızdıŋ ärbır qazaq mektebınde, ärbır oqu ornynda, auyl äkımşılıkterı men mädeniet üilerınde «Qazaqtyŋ 1000 küiı» boluǧa mındettı. Qazaqtyŋ balasynyŋ sanasynda batyrlar jyry men küi sairap tūrsa, kökıregınde ūlttyq namys köktep tūrsa – ol eşkımnen kem bolmaidy. Tıptı osy qūndy mūramyzdyŋ şetelderde de taraluyna män beru kerek. Osyǧan Mädeniet ministrlıgı mūryndyq bolyp, memlekettık därejede köŋıl bölınuge tiıs. Bızdıŋ basşylarda mynadai bır jaman ädet bar: bır jūmysty bastau üşın mındettı türde Elbasydan pärmen kütedı. Öz betterınşe eşteŋe jasai almaidy. Qalai aitsaq ta Allam özı qazaqqa bärın berıp tūr, al ony ūqsata almau – özımızge künä.
Alaşqa aitar datym…
Bügınde ortaqol muzykanttar men önerge kezdeisoq kelgen adamdar būrynǧy äuenderge özderınşe ärleu, qazırgı tılmen aitqanda – «aranjirovka» jasaǧylary kelıp, bosqa tyraştanyp jür. «Boiauşy, boiauşy degenge saqalyn boiapty» degendei, muzykalyq şyǧarmalardy zamanǧa sai ärleudıŋ de öz ülgılerı bolady emes pe?! Qaitken künde de ūlttyq boiau saqtalǧany dūrys. Keiıngı uaqyttardy, äsırese, jastar ärbır küidıŋ basyn qūrap, özderınşe popurri jasap, elektrondy dybystar qosyp, jeke bır kompozisiia qūrauǧa äues. Keşegı ūlttyq muzykamyzdyŋ bügıngı estradamen qosylyp, jaŋa zamannyŋ gibridıne ainalyp bara jatqandyǧy menı qatty alaŋdatady. Öitkenı qazırgı kezde ūlttyq öner türlı eksperimentterge ūşyrauda. Jalpy, qazaq änı men küiınıŋ öz qūrylymy, öz erekşelıkterı bolady. Zamanǧa laiyqtaimyz dep ony jönsız būzuǧa bolmaidy. Qalai bolǧan künde de küidıŋ qaitalanbas tabiǧatyn, özındık kanonyn, iaǧni ölşemın saqtau qajet. Myŋdaǧan jyldar boiy saqtalyp kelgen saryndy aiaqasty etuge eşkımnıŋ qaqysy joq.
Almat İsädıl
«Alaş ainasy».
