Qazaqstan prezidentı Qasym-Jomart Toqaevtyŋ nemıs basylymyna bergen sūhbatynda aitqandary qyzu talqyǧa tüsıp, mälımdemelerı el ışınde ǧana emes, şetelde de synǧa ūşyrady. Qazaqstandyq saiasattanuşy Dosym Sätpaev «Toqaev özınıŋ täjıribelı diplomat emesın körsettı» deidı.
Jeltoqsannyŋ 4-ı künı jariialanǧan sūhbatta Deutsche Welle nemıs teleradiokompaniiasynyŋ jurnalisı Janna Nemsova Toqaevtan «Qazaqstan bilıgı Ukrainadaǧy jaǧdaidan, Qyrym anneksiiasy men el şyǧysyndaǧy soǧystan şoşyp qaldy ma?» dep sūraidy. Toqaev oǧan «Qyrymda bolǧan jaǧdaidy anneksiia dep atamaimyz. Anneksiia – tym auyr söz» dep jauap beredı.
Ukrainanyŋ syrtqy ıster ministrlıgı prezidenttıŋ būl sözın synap, Qazaqstanǧa demarş joldaitynyn mälımdedı. Keibır ukrainalyqtar Toqaevty «elımızdıŋ territoriialyq tūtastyǧyn qūrmettemei, dostyq jaily kelısımdı, halyqaralyq-qūqyqtyq normalardy būzdy» dep aiyptady. Qazaqstandyq jelı qoldanuşylary da diplomat bolyp ıstegen prezidenttıŋ käsıbilıgıne kümän keltırdı.
Toqaevtyŋ Qyrymǧa qatysty mälımdemesıne Resei bilıgınıŋ ökılderı ǧana oŋ qabaq tanytty. Resei memlekettık dumasynyŋ deputaty Qazaqstan prezidentınıŋ sözın «batyldyq» dep atady.
Azattyq qazaqstandyq saiasattanuşy, Täuekelderdı baǧalau tobynyŋ direktory Dosym Sätpaevtan Toqaev sūhbatynyŋ dauly tūstary turaly sūrady.
Azattyq: Būǧan deiın Nūr-Sūltan 2014 jyly Resei öz jerı dep jariialaǧan Qyrym turaly pozisiiasyn anyq bıldırmei kelgen. Toqaevtyŋ būl mälımdemesı nenı aŋdatty?
Dosym Sätpaev: Būǧan deiın Qazaqstan bilıgınen eşkım «Qyrym anneksiiasy» terminı jaily mälımdeme jasamaǧan. Taŋqaldym. Būryn syrtqy ıster ministrı bolǧan adam mūndai saualǧa diplomat siiaqty jauap beruı kerek edı. Onyŋ üstıne taiauda ǧana Qazaqstannyŋ būrynǧy prezidentı Nūrsūltan Nazarbaev [Resei prezidentı Vladimir] Putin men [Ukraina prezidentı Vladimir] Zelenskiidı kelıssözge şaqyrǧan. Al Toqaev osy mälımdemesımen Kievtıŋ şamyna tiıp, diplomatiialyq ahualdy būzdy. Būl qate qadam boldy. Qazaqstan men Resei türlı baǧytta serıktes ekenı belgılı. Bıraq Qyrym dauy men Ukraina şyǧysyndaǧy soǧys Resei men älem elderı arasyndaǧy teketırestıŋ negızgı nüktesı ekenın ūmytpauymyz kerek. Sondyqtan osy mäselege kelgende Qazaqstan özınıŋ Reseidı jaqtap tūratynyn baiqatpai, beitarap boluy kerek edı.
Qazaqstan – postsovettık keŋıstıkte Ukrainadan diplomatiialyq nota alǧan jalǧyz el. 2014 jyly Qyrym statusy turaly referendum bolǧanda Nazarbaev tura aitpasa da, janama türde «Halyq nenı qalaitynyn körsettı» dep, referendum nätijesın moiyndaǧan. Iаǧni, Toqaevqa deiın de Nūr-Sūltannyŋ Qyrymǧa qatysty pozisiiasy reseişıl edı. Bıraq, qaitalap aitaiyn, Toqaev siiaqty aşyq aitqan emes. Osy sözı arqyly Toqaev Mäskeudıŋ jaǧynda ekenın körsettı.
Negızınen Toqaev ebedeisızdeu söilep qoiǧany bolmasa, tötenşe mälımdeme jasaǧan joq. Qyrymǧa qatysty Qazaqstan pozisiiasyn eldıŋ būrynǧy prezidentı Nūrsūltan Nazarbaev aiqyndap ketken. Toqaev ta sony ūstanady.
Qasym-Jomart Toqaev ant beru räsımınde būrynǧy prezident Nūrsūltan Nazarbaevpen qol alysyp tūr. 20 nauryz 2019 jyl.
Azattyq: Ūzaq jyl syrtqy ıster ministrlıgınde diplomat bolyp, ekı jyl Bırıkken Ūlttar Ūiymy Bas hatşysynyŋ orynbasary bolǧan Toqaevtyŋ būl mälımdemesı sızge tosyn körınbei me?
Dosym Sätpaev: Toqaevtyŋ sūhbat menı alaŋdatyp tastady. Ol Europanyŋ keibır elın, mäselen Germaniianyŋ jetıstıkterı men basym jaqtaryn aityp, maqtap qoidy. Bıraq «basqa elderde bilık mitingılerde küşpen taratady» dep, Fransiia men soǧan körşı elderge emeurın jasady.
Sonymen qatar Resei men Qytaidy asyra, tıptı şekten tys maqtap jıberdı. Eŋ qyzyǧy Resei men Qytaidy kötermelep otyryp, Toqaev Qazaqstannyŋ eŋ ırı ekonomikalyq serıktesı Europa odaǧy ekenın ūmytyp kettı. Qazaqstan mūnaiyn satyp alatyndardyŋ negızgı bölıgı – Europa elderı. Saudaǧa kelgende Resei men Qytai ekınşı jäne üşınşı orynda tūr. Sondyqtan, menıŋşe, Toqaev abailap söileuı qajet edı. Onyŋ tehnologtary, keŋesşılerı men sözın äzırleitınder prezidenttı sūhbatqa dūrystap daiyndauy kerek edı.
Sūhbattan Aqorda men «kıtaphana» (eks-prezident Nazarbaev otyrǧan Tūŋǧyş prezident kıtaphanasyn aitady – red.) Resei men Qytaidy negızgı serıktesı retınde köretını baiqaldy. Būl alaŋdatpai qoimaidy. Sebebı Qytai men Resei – Qazaqstandy serıktes emes, satellit dep sanaityn imperiialyq tüisıktegı ambisiialy elder. Älemge özımızdı olarmen tym jaqyn serıktes etıp körsetu «Qazaqstan sol ekı eldıŋ satellitı eken» degen oidy küşeite tüsedı.
Toqaev Resei men Qytaidy maqtap-madaqtau arqyly Pekin men Mäskeuge «prezidenttıkke men kelgenımmen, syrtqy saiasatta özderıŋmen serıktestıgımız jalǧasa beredı» dep emeurın jasady.
Bıraq Toqaev Qazaqstan qoǧamynda antireseişıl jäne antiqytaişyl köŋıl-küi baryn eskeruı kerek. El ışınde ūlttyq-patriottyq köŋıl-küi sözsız küşeie beredı. Resei men Qytai saiasatyna qyryn qaraityndar qatary arta bermek. Sondyqtan alda Toqaev ülken qiyndyqqa kezıguı mümkın. Iаǧni, Nūr-Sūltan özın Resei men Qytaidyŋ jaqyn serıktesı etıp körsetedı, al el ışı ekıge jarylyp jatady. Būl Toqaevtyŋ ǧana emes, Qazaqstannyŋ kelesı prezidentterınıŋ de aldynan şyǧady. Sebebı endı Nazarbaev kezındegı Qazaqstan joq. Qazaqstan özgerdı.
Azattyq: Qazaqstan prezidentı «Qytaidaǧy türkıtıldes halyqtardyŋ, onyŋ ışınde qazaqtardyŋ qysym körıp jatqany turaly halyqaralyq ūiymdardyŋ köp mälımdemesı jalǧan» dedı. Ekı jyldan köp uaqyt aitylyp kele jatqan mäselege Toqaevtyŋ būlai dep jauap bergenın qalai baǧalaisyz?
Dosym Sätpaev: Toqaevqa Şyŋjaŋdaǧy jaǧdai turaly sūraq qoiylatyny belgılı edı. Onyŋ būl sözı Qazaqstan ışınde narazylyq tuǧyzdy. Joqqa şyǧarudyŋ ne mänı bar? Būl sūraqqa Toqaev Qytai qazaqtarynyŋ mäselesın özektı tüitkıl dep sanaityn jūrttyŋ şamyna timeitındei etıp, diplomat siiaqty jauap beruı qajet edı. Keibır sūraqtarǧa Toqaev, diplomatiia jaǧynan alǧanda, sätsız jauap berdı. Onyŋ saldary bolary anyq. Syrtqy saiasat jaǧynan alǧanda Toqaev täjıribelı diplomat retınde söilegen joq.
Azattyq: Toqaev ışkı saiasat turaly saualdarǧa da jauap berdı. «Qazaqstanda qos bilık joq» degenın taǧy qaitalady. Bıraq Nazarbaev turaly bırneşe ret aityp, ony «memleket negızın qalaǧan adam» dep sipattady. Eks-prezidentpen keŋesıp otyratynyn aitty. Toqaev eks-prezidentten täuelsız bilık qūra alatynyna qoǧamda kümän da az emes. Būl mälımdeme mūndai pıkırdı küşeitıp jıbermei me?
Dosym Sätpaev: Toqaev osy sūhbatynda özınıŋ de, Nazarbaevtyŋ da bilıktegı ornyn aiqyn körsettı. Iаǧni, Nazarbaev – eldıŋ saiasi, strategiialyq damuyn körsetetın baǧyttauşy, al Toqaev – oryndauşy. «Aqorda men «kıtaphana» arasynda bölınu bar» degen sybys küşeigen tūsta Toqaev osyndai mälımdeme jasauy kerek boldy. Toqaev sūhbat bergende bırneşe auditoriiany közdegen siiaqty. Bırı – halyqaralyq, ekınşısı – el ışı. El ışındegı auditoriiany da özınşe jıktegen. Sūhbatta jasaǧan mälımdemelerınıŋ bırı «kıtaphanaǧa» baǧyttalǧan edı. Sybys küşeigen şaqta Nazarbaevta da Toqaev jaily küdık tuǧany sözsız. Toqaev Nazarbaevty jūbatyp qoiǧysy keldı. Toqaevtyŋ saiasi ambisiiasy paida boluy mümkın ekenı dausyz. Tıptı qazır keibır mäselege kelgende baiqalyp qalyp jatady. Bıraq oǧan tūsau bolyp tūrǧan şekteu köbın eskersek, qazır ol türlı jaǧdaidan amaldap jol tabuǧa mäjbür. Toqaev syrtqy saiasatqa qaraǧanda ışkı ahualda köbırek diplomat bolyp şyqty. «Strategiialyq mäselelerge kelgende Nazarbaevtyŋ pıkırı maŋyzdy» deu arqyly Toqaev bırınşı prezidenttıŋ köŋılın tabuǧa tyrysty. Būl sūhbat Toqaev bilıgı şekteulı dep sanaityn azamattarǧa negızgı bilık älı de «kıtaphanada» ekenın däleldedı.
Azattyq: Sūhbatyŋyzǧa raqmet!
"Azattyq" radiosy
