Keldenbai ÖLMESEKOV, dästürlı änşı:
- Keldenbai aǧa, jūrtşylyq sızdı äuelden-aq dästürlı än önerınıŋ belgılı ökılı retınde jaqsy bıledı. Bıraq soŋǧy jyldarda arnaiy leksiia-konsertter berumen erekşelenıp jürsız. Jalpy, oqyrman qauymnyŋ özıŋızdı kım dep qabyldaǧanyn qalaisyz?
- Men, negızı, änşımın. Soŋǧy 20 jylda Şäkärımnıŋ änderın jinastyryp, oryndap jürgenıme bailanysty, keibıreuler «zertteuşı» dep te esepteidı. Alaida men ǧalym emespın. Dästürlı önerdıŋ ökılı ärı ülken janaşyry retınde eskı än-äuenderdı, mätınderdı jinaitynym ras. Sondyqtan maǧan etnograf retınde qaraǧan dūrys bolatyn şyǧar. Şäkärımnıŋ än mūrasyn zerdelei jürıp, men sol töŋırektegı, zerttelmei qalǧan köptegen önerpazdardy taptym, Maǧjan men Mırjaqyptyŋ änderıne jolyqtym.
- Maǧjan demekşı, sız ol kısınıŋ «Sen sūlu» atty änın oryndap jürsız. Jäne ol Şämşı aǧamyzdyŋ köpşılıkke jaqsy tanys, osy attas änıne ūqsamaidy…
- Öitkenı Maǧjannyŋ öz «Sen sūluy», Şämşınıŋ öz «Sen sūluy» bar. Ärine, Şämşı änınıŋ sözın Maqsūt Maişekin Maǧjannyŋ ızımen jazǧan. Menıŋşe, Şämşı de Maǧjannyŋ änın bılgen siiaqty. Bıraq ekı ännıŋ sözı de, äuenı de mülde bölek.
- Al Maǧjannyŋ «Sen sūluy» sızge qalai tap boldy?
- 94 jasqa kelıp qaitys bolǧan halyq aqyny Şäkır Äbenov eskı änderdıŋ keremet bılgırı edı. Kezınde Säken Seifullin, Jambyl Jabaev, Mūhtar Äuezovterdıŋ janynda jürgen. Jas kezınde özı de änşı, kompozitor bolǧan. Maǧjannyŋ «Sen sūluyn» maǧan sol kısı üirettı.
Al osydan 6-7 jyl būryn Aqsuat audanyn aralap jürgende Qarpyqbai Egızov degen qart mūǧalımnen Mırjaqyptyŋ «Mūŋ» degen änın aldym. Qarpyqbai aqsaqal ony 1944-45 jyldary bır jurnalist tuysynan üirenıptı. Eskınıŋ adamdary estı ǧoi, qariianyŋ sonşama uaqyt boiy ūmytpai, jadynda saqtap kelgen sol änı 60 jyldan keiın menıŋ qolyma tidı. Bır retı kelgende Qazaq radiosyna jazǧyzǧan edım.
Jıgıtter özderı sodan alyp, «Qazaqtyŋ 1000 änı» degen atpen şyqqan diskıler jinaǧyna engızıptı.
- Şäkärım änderınıŋ bügıngı tyŋdarmanǧa jetuıne, negızınen, kımder mūryndyq bolǧan?
- Bızge Şäkärım änderın jetkızgen üş adam bar. Bırı — M.Äuezovtıŋ dosy, aŋşy, Şäkärımnıŋ süiegın tauyp bergen Qabyş Ainaqūlov, ekınşısı — Niiazbek Aldajarov, üşınşısı — aqynnyŋ öz balasy Ahat Qūdaiberdiev. Al änderdı osy üşeuınen tıkelei jazyp alǧan — Semeidegı Abai mūrajaiynyŋ direktory Töken İbragimov.
- Oryndauşy retınde Şäkärım änderınıŋ özındık erekşelıgı, maŋyzy jönınde ne aitar edıŋız?
- Erterekte şaldar balalarǧa «Batyrlar jyryn» oqytuşy edı. Men sonyŋ şet jaǧasyn kördım. 5-6 synypta oqyp jürgen kezımde «Er Tarǧyn», «Qobylandy», «Alpamys batyr» siiaqty bırtalai jyrdy jatqa bıletınmın. Ol — teledidardyŋ joq kezı.
Atam kün saiyn keşke jyr oqytyp qoiatyn. Sonda baiqaǧanym, jai ǧana maqammen oqysaŋ, jattalmaidy, al ändetıp oqysaŋ, tez sıŋedı, tyŋdarmanǧa da keremet ūǧynyqty bolady. Osy rette, Şäkärımnıŋ kompozitorlyǧy da Aqan serı, Bırjan saldardan bölek. Iаǧni Şäkärım ändı oidy jetkızu qūraly retınde paidalanǧan. Sondyqtan alǧaşqyda qūlaqqa bırtürlı estılıp, auyrlau qabyldanuy da mümkın. Sebebı onda qazaqqa jat intervaldar köp. Sosyn bızdıŋ än şumaqtary, ädette, tört joldan tūratyn bolsa, būl kısınıŋ keibır şumaqtary 6-7, tıptı 8-9 jolǧa deiın ketıp qalady. Menıŋ oiymşa, Şäkärım kompozitor boludy maqsat etıp qoimaǧan da.
Ärine, Abaiǧa elıkteu de bar şyǧar, bıraq negızınen, aitar oiyn än-äuen arqyly jetkızuge tyrysqan.
- Jalpy, sız Şäkärım änderımen qalai tabystyŋyz? Ol kısı aqtalǧannan keiın be?
- Men Şäkärımnıŋ änın eŋ alǧaş ret 1982 jyly estıdım. Söitıp, «Jastyq turaly», «Kärılık turaly» degen änderın üirenıp alyp, oŋaşada, öz ortamyzda aityp jürdım. Codan Töken İbragimovke bardym. Töken aǧa: «Kel, myna bır ändı tyŋda. Orystar Pasternagyn, bärın aqtap aldy. Osy özgerıs bızge de keledı. Şäkärımder, Maǧjandar aqtalatyn kün alys emes», — dedı. Söitıp, sol künı Şäkärımnıŋ bırneşe änın üirendım. Şynymen-aq artynşa Şäkärım aqtalyp, jazda Abai audanynda toi boldy. Sol toida men Şäkärımnıŋ ekı änın oryndadym. Sodan zaman da özgerdı. 10-15 adammen el aralap, konsert beru degen özın-özı aqtamaityn boldy. Sosyn Töken aǧamyzǧa Şäkärımnıŋ ömırbaiany men şyǧarmaşylyq tarihyn qysqaşa jazǧyzyp aldym da ony özımşe qorytyp, leksiia daiyndadym. Soǧan süiene otyryp, bas-aiaǧy bır saǧattyŋ ışınde tyŋdarmanǧa Şäkärımnıŋ kım ekenın ūǧyndyratyndai mümkındıkke ie boldym.
- Leksiia-konsertterıŋızdıŋ tarihy osylai bastalǧan eken ǧoi. Al oǧan tyŋdarman qauymnyŋ qyzyǧuşylyǧy qanşalyqty?
- Leksiia-konsertterımnıŋ arqasynda men dombyramen orys mektepterıne de emın-erkın kıre beretın boldym. Mūny aityp otyrǧan sebebım, kez kelgen qalada qazaq mektebınen görı orys mektebı köp qoi. Al men jylyna 200-den astam konsert beremın. Tabys tabu — öz aldyna, bıraq äŋgımeŋ qyzyqty, änderıŋ tartymdy bolmasa, tyŋdauşy da bolmaidy. Osy tūrǧydan alǧanda, men jasöspırımderdıŋ Şäkärım änderıne degen keremet qyzyǧuşylyǧyn baiqadym. Mysaly, orystyŋ 10-11 synypta oqityn jalaŋbūt qyzdary konsertten keiın qoltaŋba sūrap tūrady. «Jastyǧyma elıktı» deitındei jas emespın, «türıme qyzyqty» deitındei türım de joq, demek, menıŋ äŋgımemnıŋ, änderımnıŋ olardyŋ jüregıne jetıp, sanasyna säl de bolsyn bırdeŋe qūiǧany ǧoi. Äitpese öner-bılımge, tärbiege zorlyq jürmeidı, eşteŋenı küşpen sıŋıre almaisyŋ.
- Mektepterdegı konsertter barysynda türlı sūraqtar qoiylatyn şyǧar. Osy oraida, jasöspırımderdıŋ ne bılgılerı keledı, olardy Şäkärımge bailanysty ne qyzyqtyrady?
- Ädette, men Şäkärımdı aita otyryp, jalpy, qazaq muzykasy turaly da habar beruge tyrysamyn. Sodan balalar halyq änderınıŋ erekşelıgı turaly sūraidy. Mysaly, «bır ändı nege ekınşı ännıŋ sözımen aita beruge bolady?» degen siiaqty. Al Şäkärımge bailanysty bır qyz bala: «Abai» spektaklınde Kerım Aidarǧa u beredı ǧoi. Endeşe nege bız ony nasihattauymyz kerek?» — dep sūraq qoidy. Sūŋǧylalyǧy ǧoi, iaǧni ana Kerımdı Şäkärım dep qabyldap tūr. Sosyn men pesanyŋ jazuşy qiialynan tuǧan körkem dünie ekendıgın, keiıpkerlerınıŋ de oidan şyǧarylǧanyn barynşa tüsındıruge tyrystym. Qazırgı balalar öte sauatty. Keibır sūraǧyna ne dep jauap bererıŋdı bılmei, esıŋ şyǧyp ketetın de kez bolady.
- Şynymen de qyzyq eken. Mysaly, halyq änınıŋ erekşelıgıne qatysty sūraqqa qandai jauap aittyŋyz? Rasynda da, nege än sözderı bır-bırımen almastyryp aita beruge qolaily?
- Öitkenı bärı — qara öleŋ ülgısınde ǧoi. Onyŋ üstıne jazu-syzu, magnitofonǧa basyp alu degen bolmaǧan. Ūmytylyp qalǧan jerlerın ne özı şyǧara salady, ne bıreudıkın äkep qystyra salady. Al sız mynany bılesız be? 1933 jyly bızde ügıt-nasihatqa qaişy keletın 100 änge sot bolǧan. Sodan «myna öleŋ mülde jaramaidy», «al myna öleŋnıŋ myna jerın tüzetu kerek» dep saralap, «qūdai», «paiǧambar», «bai» degen siiaqty, jaŋa talappen üilespeitın talai mätınderdı özgertkızgen. Negızınen, köp änderdıŋ sözın İsa Baizaqov qaita jazyp şyqqan, keibırıne tüzetu engızgen. «Ai qabaq, altyn kırpık, qyzyl erın», bolmasa «Altaidyŋ ken şyǧardym saiasynan» degen tärızdı öleŋderdıŋ köpşılıgı — İsanykı. Olardyŋ än äuenımen sonşalyqty üilesıp, jatyq şyqqany sonşalyq, qazır tıptı qaisy ännıŋ özgerıp, qaisy ännıŋ özgermegenın ajyrata almai qalyp jatqan jaiymyz bar.
- Negızı, sondai närselerdıŋ aq-qarasyn ajyratuǧa tyrysu, qalpyna keltıru bügınde qanşalyqty qajet?
- Sokrattyŋ «Platon — menıŋ dosym, bıraq şyndyq odan qymbat» degen naqylǧa ainalyp ketken bır sözı bar ǧoi. Men jalpy, keide «osy bügınde aitylyp jürgen halyq änderıne, aŋyz-äŋgımelerge reviziia jasau kerek şyǧar» dep te oilaimyn. Mäselen, Jirenşe şeşenge qatysty «üiıne kırıp kösılıp jatsa, aiaǧy dalaǧa şyǧyp ketedı eken» degen bır äŋgıme bar ǧoi. Osy keŋestık ötırık boluy mümkın. Malsyz adamdy qazaq eşqaşan bilıkke salmaǧan. Sebebı satylyp ketuı yqtimal ǧoi. Al halyq änderıne kelsek, özektılıgın joǧaltqandary da bar. Solardyŋ mätının qaita jazyp nemese o bastaǧy nūsqasyn ızdestırıp körse, artyq bolmas edı. Bır jaǧynan, baiaǧyda qazaq änın jinastyrǧandar orystıldıler boldy ǧoi. Sonyŋ saldarynan şala-şarpy, qalai bolsa, solai jinaldy. Mysaly, Zataevichtı älı künge deiın töbemızge köteremız. Men sol jinaǧan 1000 ändı de, 500 ändı de tügel qarap şyqtym. Işınen bır ändı ala almaisyz. Osy tūrǧydan alǧanda, Zataevichtıŋ halqymyzǧa paidasy tidı me, timedı me, ol jaǧyn anyq aita almaimyn. Köp kompozitorlar halyq muzykasyn paidalanyp kettı, talai dünie şyqpai da qalyp jatyr.
- Al şyǧyp jatqan dünieler turaly ne aituǧa bolady? Mysaly, soŋǧy uaqyttarda jaryq körgen änder men küilerdıŋ nota jinaqtary, türlı antologiialar, diskıler közıŋızge tüstı me? Olardyŋ artyq-kem tūstary nede?
- Köp halyqtarmen salystyrǧanda, qūdaiǧa şükır, bız öz dästürımızdı, muzykalyq mūralarymyzdy joǧaltpaǧan elmız. Estuımşe, mysaly, Fransiianyŋ öz folklory joq körınedı. Negızı, halyqtyŋ baiyrǧy än mūrasyna öte yqtiiatty bolyp, mūqiiat qarau kerek. Än, küi jinaqtaryn da asyqpai, jauapkerşılıkpen şyǧarsa. Mysaly, solar erınbei Semeige kelse, barlyq änımdı aityp beremın ǧoi. Bıraq olar öitpeidı, konsertımdı alady da, notaǧa aidap jıberedı. Ol degen erteŋ üirenetın adamǧa obal ǧoi. Äuenge män berılmegennen keiın äiteuır bır şikılıgı şyǧyp tūrady. Äsılı, folklor degen — öte qauıptı närse. Mysaly, bır ändı jazyp otyryp, öz janymnan bırdeŋe qosyp jıbersem, sol boiy ketedı. Üirengen adam baiqap, tüzetıp aitsa, jaqsy. Tüzetpese, solai qalyptasyp qalady. Mıne, osy jaǧyna abai bolsaq deimın.
- Osy oraida, bügıngı än önerınıŋ baiyrǧy halyq muzykasymen ündestıgı, sabaqtastyǧy qalai?
- Şäkır Äbenov: «Ännıŋ üş avtory bar: aqyn, kompozitor, änşı. Osynyŋ ışınde eŋ köp jūmys ısteitını — änşı», — dep aityp otyruşy edı. Qazır özı än de, änşı de saŋyrauqūlaq siiaqty qaptap kettı. Jaqsysy da, jamany da bar. Eŋ bastysy, talapty jastardyŋ baiyrǧy halyq mūrasymen barynşa susyndap, tüp negızı, tamyry bar dünieler tuǧyzuǧa ūmtylǧany abzal. Ol üşın köp ızdenu kerek,üirenu kerek. Bır ökınetınım, mende kölık bolmady. Äitpese Abaidy, Şäkärımdı, Mūhtardy aityp otyratyn, basqa da ǧūlamalardyŋ közın körgen, jön bıletın qanşama qariialar boldy. Köpşılıgı dünieden ötıp kettı. Qazırgı ülken aqsaqaldardyŋ ǧibratty äŋgıme aituǧa uaqyty da, qūlqy da joq. Jäne «balalardy ǧarıpke ainaldyryp otyrmyz» dep eş oilamaidy.
- Sızdıŋşe, halyq muzykasy bügınde qanşalyqty sūranysqa ie?
- Qarap tūrsaŋyz, qazır radio-teledidar efirlerın tügeldei jylauyq, yŋyrsyǧan än-äuender jaulap aldy. Halyq änderınıŋ halı müşkıl qazır. Al keiıngı änderdıŋ denı — tamyrsyz, iaǧni negız joq.
- Al ne närsenı nemese qandai taqyryptardy negızge aluǧa bolar edı?
- Änşılerge aitarym, eŋ bırınşıden, halyq änderın jaqsy bılu kerek. Mysaly, olardyŋ negızınde ne jatuşy edı? Dala, orman, tau men tas, tabiǧat, adamnyŋ adamǧa degen köŋılı, adami qarym-qatynastary, ömır turaly tüsınıgı men parasat-paiymy. Qazırgı änderdıŋ köpşılıgı Batysqa elıkteuden tuyp jatyr, sonyŋ saldarynan oisyz, män-maǧynasyz dünieler qaptap kettı.
- Jalpy, än arqyly qandai ideiany nasihattauymyz kerek, ne närsenı negız etuge tiıspız dep oilaisyz?
- Negızı, qalai bolǧanda da, qazaqtyŋ tılın saqtap tūrǧan — änşı, jyrşy, termeşıler. Solar arqyly qazaqtyŋ sözı halyqqa tarap jatyr. Mysaly, sabaqqa künde barǧanymen, oquşy ūstazyn bırde tyŋdaidy, bırde tyŋdamaidy. Köp jaǧdaida mūǧalımnıŋ eŋbegı zaia ketuı de mümkın. Al keremet änşını, sal-serını tyŋdamaityn adam bolmaidy.
- Sondyqtan «än arqyly jürgızıletın tärbienı küşeitu kerek. Dästürlı muzykany, önerdı köteru kerek» deisız ǧoi…
- Ärine. «Tılımız qūryp bara jatyr», «mädenietımız kenjelep qaldy» dep baibalam sala bergendı qoiyp, patriottyq tärbienı myqtap qolǧa alu kerek. Ärbır balanyŋ jüregınde «Būl — menıŋ elım!», «Osy el üşın, jer üşın men otqa da, suǧa da tüsemın!» degen tüsınık berık ornyqqan jaǧdaida tıl de, tarih ta, mädeniet te eŋsesın tıkteidı.
Alaşqa aitar datym…
Ädette, jaman oi bırınşı jüredı ǧoi. Bırjan saldyŋ: «Qorqamyn, auruymnyŋ türı jaman, Bırjannyŋ kım ūstar dep dombyrasyn», Qasymnyŋ: «Künıne jüz oilanyp, myŋ tolǧanam, Özımmen bırge ölmesın öleŋım dep» degenı siiaqty, keide men de «halyq änderı ölıp kete me» dep qorqamyn. Sebebı bız tyŋdauşymyzdan aiyrylyp bara jatyrmyz. Osy rette, mektepte halyq muzykasynan arnaiy sabaq jürse, äldeqaida oŋdy bolar edı. «Ūiyqtap jatqan jürektı än oiatar» dep Abai tegın aitpaǧan. Bız şyndyǧynda, ännıŋ qadırın asa bılmeimız. Taŋerteŋ — jinalys, tüste — tamaq, tüsten keiın — taǧy jinalys… Al osylaişa jinalystan mezı bolǧan adam ädemı bır än estıse, gül siiaqty aşylyp şyǧa keler edı!..
Sūhbattasqan Roza RAQYMQYZY
«Alaş ainasy» gazetı
