Qazır elde halyqtyŋ kökeiınde jürgen bırşama saualdar bar. Köpşılık qauymnyŋ denı «Parlament sailauy qaşan ötedı» degen saualǧa jauap alǧysy keledı. Osyǧan orai bız «Adyrna» portalynyŋ atynan saiasattanuşy Äzımbai Ǧali men Bauyrjan Serıkbai myrzaǧa kökeide jürgen saualdarymyzdy qoidyq.
- Parlament sailauy qaşan ötedı?
Bauyrjan Serıkbai:
- Menıŋ oiymşa Parlament sailauy merzımınen būryn ötedı. Būl – bilıktıŋ oppozisiialyq küşter daiyndalyp ülgermeuı üşın şirek ǧasyr qoldanyp kele jatqan jattandy ärı qarapaiym taktikalyq qadamy. Ekınşı jaǧynan özın oppozisiiamyz dep tanystyratyn saiasi partiialar da bilıktıŋ būl qadamyn bıle tūra ünemı «saiasi nauqanǧa daiyndyqsyz qaldyq, bilık merzımınen būryn sailau ötkızdı» deuden jalyqpaidy. Būl bızdegı oppozisiianyŋ deŋgeiın körsetedı. Örkeniettı elderde sailauǧa daiyndyq, halyqtyŋ dausy üşın küres ünemı, toqtausyz jürıp jatady. Qazaqstan jaǧdaiynda sailau qaşan ötedı, erte me, keş pe dep uaqytyn kütıp otyratyn deŋgeiden ösuımız kerek. Tübınde äiteuır bır Parlamenttık sailaudyŋ ötetını anyq. Daiyndyq qazırden jasaluy tiıs. Jalpy, bäsekelı saiasi jüiede oppozisiia degenıŋ sailau bıtken künnıŋ ertesınde kelesı 5 jyldan keiın bolatyn sailauǧa daiyndyqty bastap ketetın rejimde jūmys ısteuı qajet. Esı dūrys saiasi jüie solai boluy da kerek. Bızde «Sailau qaşan ötedı, daiyndyqty qaşan bastaimyz?» dep bır-bırınen sūrap jüredı.
Äzımbai Ǧali:
- Bızge alys bolaşaqta 2-3 partiialyq jüie bolyp, sol arqyly bilıktı almastyryp tūru qajet. Qazırgısı de jaman emes, bıraq mäjbürlık jaǧdaida otyr. Parlamenttegı «Aq jol» da, Kompartiia da ymyraşyl – klassikalyq pliuralistık qoǧamnyŋ talabyna säikes kelmeidı. Sondyqtan saiasi jüienıŋ subektılerı jaŋǧyru kerek.
- Qūrylǧaly jatqan partiialardyŋ («Respublika», «Haq», «Qazaqstannyŋ demokratiialyq partiiasy») sailauǧa qatysu mümkındıgı?
Bauyrjan Serıkbai:
- Bilıkke demokratiialyq sūranysy artqan qoǧamnyŋ talabyn qanaǧattandyru maqsatynda jaŋa partiialardyŋ qūrylǧany, olardyŋ Parlamenttık sailauǧa qatysqany, saiasi jüiege jattandy partiialardan tys jaŋa küşterdıŋ qosylǧany qajet-aq. Bıraq, barlyq prosestı qadaǧalap, şekten şyǧyp jatsa toqtata alatyn, basqaruǧa keletın partiialardy tırkeuge tyrysatyny da jasyryn emes. Qarapaiym ǧana mysal soŋǧy sailauda özı ūsynyp, qoǧamnyŋ ortasyna özı daiyndap soqqan, ne qarajaty, ne halyq arasynda tanymaldyǧy joq Qosanovtan jeŋılıp qalǧan bilık jüiemen şynaiy küresetın sauatty saiasi partiialardyŋ qūryluyna, olardyŋ belsendı ügıt-nasihat jūmystaryn jürgızuıne nege rūqsat bersın? Menıŋ oiymşa jaŋa partiialar qūrylady. Parlamenttık sailauǧa qatysu mümkındıgın de joqqa şyǧaruǧa bolmaidy. Bıraq, bärınıŋ jürıs-tūrysy, mümkındıgı belgılı bır deŋgeide bolady. Örkeniettı elderdegıdei bilıktıŋ ärbır qadamyn döp basyp, şynaiy bäseke jasaityn saiasi partiiany kütu aŋǧaldyq.
Äzımbai Ǧali:
- Qazaqstan jūrtşylyǧynyŋ közı de, qūlaǧy da, miy dar bar. Sondyqtan jaŋa saiasi subektılerdı jaŋa tırşılıkke şyǧuy üşın tırkelu mümkındıgı jeŋıl bolu kerek. Halyqqa senımsızdık artuǧa bolmaidy. Qazır qazaq halqy 70 paiyz. Sondyqtan olar zaual tigızetın partiialardy közın baqyraityp qoiyp sailamaidy. Orys halqy da zaŋsyz, qisynsyz kandidaturany qoldamaidy
- Sailau turaly zaŋ özgeredı me?
Bauyrjan Serıkbai:
- Ärine, sailau turaly zaŋ belgılı bır özgerısterge tüsedı. Qalai degenmen bilık özgerıstı kütken qoǧamǧa «Jaŋa prezidenttıŋ keluımen jaŋa özgerıster bastaldy. Demokratiiaǧa satylap köterılıp kelemız» degen messedjdı beruı qajet. Mūndai qadamdy jasauǧa mäjbür. Bıraq, kez-kelgen närse salystyrudan kelıp şyǧady. Dekorativtı özgerıster jasalǧanymen tübegeilı kürdelı özgerısterdı kütudıŋ qajetı joq. Qarapaiym mysal, soŋǧy sailauda qanşama zaŋ būzuşylyq faktılerı tırkeldı. Qoldanystaǧy bar zaŋ aiasynda jauapqa tartylǧan faktını estıdıŋız be?! Mūnyŋ özı köp närseden habar beredı.
Äzımbai Ǧali:
- Bızdıŋ baiqaǧanymyz, reforma jasalmasa ekonomika qozǧalmaityn türı bar. 2015-16 jyly IJÖ ösımı 1 paiyz ǧana boldy. Sonan keiın bilık būl mäseleden şoşydy da, Ūlttyq qordyŋ aqşasyn qūrylysqa saldy. Nätijesınde ösım 4 paiyzǧa jettı. Bıraq ūlttyq qordyŋ aqşasy jylma-jyl jūmsai beruge jaramaidy ärı jetpeidı. Eger ekonomikada bärı dūrys bolsa Nazarbaev Toqaevty öz ornyna qoimas edı. Iаǧni, qordalanǧan mäselerdı şeşudıŋ basqa joly joq ekenın tüsındı.
- Sailaudan keiıngı Parlamenttıŋ yqpaly qandai bolmaq?
Baiyrjan Serıkbai:
- Negızı būl sailauǧa kımderdıŋ tüsetınıne, zaŋdardyŋ qalai özgeretınıne, sailau nätijelerıne bailanysty jauaby berıletın sūraq. Menıŋ oiymşa fors-majorlyq situasiia bolmasa Parlamenttegı köpşılık dauysty bilık alady. Al, köpşılık dauysty bilıktıŋ özı alǧan Parlamenttıŋ jūmysy, yqpaly qandai boluy mümkın?.. Būl sūraqqa 28 jyl osy jüiede ömır sürıp kele jatqan qoǧamnyŋ özı jauap berıp körsın.
Parlament sailauy biyl ötedı degen äŋgıme bar. Bıraq mäsele onda emes – prinpialdyq jaŋǧyruda jatyr. Menıŋ oiymşa revaliusiialyq jaŋǧyrudan körı beibıt jolmen jaŋǧyrǧan jaqsy. Mäselen, Toqaev bilıkke kele sala demokratiialyq reformalar jasaitynyn aitty. Endı solardy ıske asyru üşın jaŋa parlament, jaŋa elita, jaŋa komanda kerek. Sondyqtan eskı elitany elliustrasiialau (qiiu, tazalau) kerek. Beibıt revliusiianyŋ şartyna säikes olardy eşkım janşymaidy, sottamaidy. Sondyqtan Parlamenttı taratyp, jaŋa talaptarǧa säikes sailau ötkızu oryndy. Būl jerde halyq ta talapşyl bolu kerek.
Äzımbai Ǧali:
- Saiasi-qūqyqtyq reforma bilıktıŋ qolyn kesıp tastamaidy. Bärı baqylauda bolady. Reformalar tömennen emes, joǧarydan jasalyp jatyr. Onyŋ nätijelı ne nätijesızdıgı bilıktıŋ saiasi jıgerıne bailanysty. Eŋ bastysy menşık kepıldıgı men jeke bastyŋ kepıldıgı bolu kerek. Qazır osy ekı kepıldık te oidaǧydai bolmai tūr.
Jasūlan NAURYZÄLİEV,
«Adyrna» ūlttyq portaly
