- Dıni saladaǧy memlekettık saiasat qazır qoǧam tarapynan ünemı jäne maqsatty küş-jıgerdı talap etıp otyr. Eldegı dındarlyq deŋgei ösude. Äsırese dınge degen qyzyǧuşylyq jastar men jasöspırımder arasynda joǧary. Sondyqtan dıni sauattylyqty köterudıŋ, dıntanulyq bılım berudıŋ maŋyzdylyǧyn, jas jetkınşekterge ūlttyq jäne zaiyrly qūndylyqtar, dınder tarihy, dıni mädeniet pen qūndylyqtar turaly ǧylymi negızde bılım berudıŋ özektılıgın qalaişa arttyruǧa bolady?
- Bızdıŋ elımızde dästürlı dınder - sunnittık islamnyŋ hanafittık mektebı men hristiandyqtyŋ pravoslaviialyq baǧyty. Bız üşın būl dınderdıŋ el aumaǧyndaǧy tarihi-mädeni jäne uaqyttyq-kenıstık mänın bıldıredı. Atalǧan dınder elımızdıŋ ruhani damuynda, dınaralyq kelısım men ūltaralyq tatulyqta maŋyzdy röl atqarady. Sonymen qatar, älemdık jäne dästürlı dınderdıŋ jalpy adamzattyq qūndylyqtaryn ardaqtaimyz.
Älemde bolyp jatqan ekstremizm jäne lankestık, fanatizm körınısterı Ortalyq Aziia elderınıŋ dıni ekstremizm men lankestıkke qarsy kürestı küşeituıne jäne olardyŋ aldyn-alu şaralaryn jüieleuıne türtkı bolyp otyr. Osy aimaqtaǧa keibır dıni radikaldyq toptar dınnıŋ saiasilanuyna türtkı boluy mümkın. Sondyqtan būl aimaqtaǧy elder üşın zaiyrly qūndylyqtar men zamanaui bılım negızderın meŋgergen bılıktı dıntanuşylar men imamdardy daiyndau jolymen radikaldy aǧymdar ideologiiasyna qarsy tūruǧa bolady.
Dıni fanatizm jäne ekstremizmge qarsy küreste maŋyzdy qūraldardyŋ bırı ideologiialyq yqpal etu, dıni aǧartuşylyq qyzmet boluy kerek.
Sondai-aq ruhani saladaǧy elımızdıŋ bai täjıribesı, atap aitsaq, älemdık jäne dästürlı dınderdıŋ köşbasşylarynyŋ sezderınıŋ, ruhani forum jäne t.b. dınaralyq kelısım mädenietın baiandy etudıŋ maŋyzy zor.
– Jastar dıni taqyrypqa qatysty sūraqtardy internet saittarynan ızdeitını aqiqat. Būl jolda ne ısteluı qajet?
– 2004-2006 jyldary QR Joǧarǧy soty jäne Astana qalasy sotynyŋ şeşımımen ekstremistık jäne laŋkestık sipattaǧy dıni ūiymdardyŋ qyzmetıne el aumaǧynda tyiym salyndy. Olar äl-Kaeda, Şyǧys Türkıstan islam partiiasy, Kürd halyq kongresı, Hizb-ut-tahrir, Asbat äl – Aŋsar, Mūsylman bauyrlary, Taliban, Özbekstan İslam qozǧalysy, Laşqar-e- Taiba, Bozqūrt, Şyǧys Türkıstan azat etu ūiymy, Äleumettık reformalar qoǧamy, AUM Senrike, Halifat soldattary jäne 2013 jyly Tabliǧ jamaǧat ūiymyna tyiym salyndy. Sot şeşımımen el aumaǧynda 1000 juyq dıni-ekstremistık saittar jabyldy. Būl aqparattyq salada qoǧam men memleket müddesın qamtamasyz etuge baǧyttaǧan. Öitkenı özıŋız aitqandai, jastar dıni taqyrypqa qatysty sūraqtardy internet saittarynan ızdeitını aqiqat. Sondyqtan da qazır kezde aqparattyŋ ekstremistık qainar közderıne qarsy tūratyn, dıni radikalizm men ekstremizm ideialarynyŋ mänın aşyp körsetetın saittar aşu kerek.
– Qazırgı taŋda dıni sauatsyzdyqtyŋ aldyn alu üşın jastardyŋ dıni sauatyn qalai qalyptastyramyz jäne yntymaqtastyq pen tözımdılık mädenietke jas ūrpaqty qalai baulimyz?
– HH ǧasyrdyŋ 90-jyldarynan keiıngı ideologiialyq vakkum saldarynan qoǧamda san türlı jat dıni aǧymdar, äsırese jastar arasynda jyldam tarai bastady. Mūnyŋ sebebı, dıni sauatsyzdyq, jastyq albyrttyq, ömırlık täjıribenıŋ azdyǧy, ömırden öz ornyŋ tappau, äleumettenudıŋ qalypty ürdısınıŋ būzyluy, äleumettık jaǧdailar (jūmyssyzdyq, käsıbi bılıktılıktıŋ tömendıgı), ruhani älemnıŋ jūtaŋdyǧy,toryǧu, jalǧyzdyq, ruhani tırek ızdeu. aqparattyq materialdardyŋ tasqyny (şet eldık dıni ädebietter, internet jüiesı, äleumettık jelıler), elıkteuşılık, qoǧam ömırındegı körınıs bergen marginaldy qūbylystar, postmodernistık ūstanymdar.
Jahandanu zamanynda ärbır memleket özınıŋ ūlttyq qauıpsızdıgınıŋ ajyramas bölıgı – ruhani qauıpsızdıgın qorǧaudy erekşe nazarǧa ūstauǧa tiıs. Soŋǧy jyldary älemde oryn alǧan dıni qaqtyǧystar saldarynan köptegen elder osy saladaǧy zaŋdaryn qaita qarap otyr. Sondyqtan Qazaqstandaǧy dästürlı islam qūndylyqtaryŋ, ūlttyq dästür men ädet-ǧūryp, ūlttyq dıl, ūlttyq mädeniet pen dünietanym erekşelıkterın, Äbu Hanifa İmam Aǧzam mazhabynyŋ ūstanymdaryn jäne Äl-Matrudi ılımın ǧylymi jäne teologiialyq tūrǧydan zerdelep, taldaityn aqparattyq materialdardy daiyndau qajet. Şet elderge dıni bılım aluǧa baratyn jastardy arnaiy ırıkteuden ötkızu kerek. Alǧaşqy dıni bılım elımızde jäne dästürlı qūndylyqtar negızınde berıluı kerek.
Dın salasyndaǧy jaǧdaidy zaŋnamalyq retteu, osy saladaǧy memlekettık saiasattyŋ pärmendılıgın arttyru, konfessiiaaralyq qatynastardy jetıldıru – bügıngı özektı mäsele.
Dınnıŋ saiasilanuyna jol bermeu bügıngı taŋda elımız üşın maŋyzdy. Dın adam ruhymen bailanysty mäŋgılık qūndylyqtarmen erekşelenedı. Dıni salada memlekettık saiasatty jürgızudıŋ tiımdı joldarynyŋ bırı dıni bırlestıkterdıŋ qyzmetın zaŋnamalyq negızde qadaǧalau men retteu arqyly dın men qoǧamnyŋ üilesımdı damuyna baǧdar ūstanu.
– Dın alauyzdyqtyŋ emes, bırlık pen yntymaqtyŋ negızı boluy kerek deisız ǧoi. Endeşe, etnosaralyq jäne konfessiiaaralyq qatynastar mädenietın jetıldıru üşın qandai qadamdar jasau özınıŋ oŋ nätijesın beredı dep sanaisyz? Naqty ūsynystaryŋsyz qandai?
– Dıni oqu oryndarynda oqityn jastarǧa dın jäne qoǧam, elımızdegı dästürlı dınderdıŋ dıni ǧūryptary men meiramdary, dın jäne qūqyq, dın jäne ūlttyq ruhaniiat jäne zaiyrly moral negızderı syndy pänderdı jüielı türde okytu qajet.
Dındar jastardy dıni etikalyq ömır saltqa üiretıp, bırtındep dın negızderın oqytu qajet.
Elımızdıŋ ortalyq, şyǧys jäne batys aimaqtarynda dıntanu mamandyqtaryn daiarlaityn oqu oryndaryn aşu arqyly dıntanuşy kadr tapşylyǧyn şeşuge bolar edı.
Dıni sananyŋ radikalizasiialanuyna qarsy tūratyn saliqaly dıni ūstanym men zaiyrly qaǧidatty ǧylymi negızde zerdeleu qajet.
Joǧarǧy oqu oryndarynda zaiyrly qoǧam jäne dın pänın engızu qajet.
Dästürlı dınderdıŋ ortaq qūndylyqtaryn nasihattaudy küşeituge tiıspız.
Dıntanuşylyq sözdık pen terminologiiaǧa qatysty eŋbekter şyǧarudy qolǧa alu kerek.
Zaiyrly etika jäne dıni moralǧa qatysty ǧylymi-praktikalyq konferensiialardy jiı ūiymdastyru qajet.
Dästürden tys dıni bırlestıkterdıŋ jäne sektanttyq toptardyŋ jūmysy turaly ǧylymi saraptamalyq zertteu jūmystaryn BAQ betterınde jariialap otyru kerek.
Joǧarǧy oqu oryndarynda kuratorlar men ūstazdar üşın dıni fanatizm jäne ekstremizm, laŋkestık qauıp-qaterıŋ aldyn aluǧa qatysty seminarlar ötkızu.
Dıni jäne dıni emes dünietanym sūhbaty mäselesıne orai zaiyrly ǧalymdar men dındarlardyŋ döŋgelık üstelın ötkızu.
Monoqalalarda jastarǧa käsıbi baǧdar beru jäne mädeni-sporttyq keşender jūmysyn jetıldıruge män beru qajet.
Dıni tözımdılık pen ūltaralyq bırlık, erkın oişyldyq pen dındarlyq, dıni mädenietterdıŋ är aluandylyǧy jönınde konferensiialar ötkızıp, būl jūmystardyŋ nätijelerın BAQ betterınde jariialau.
Bılım beru mekemelerıne dästürlı dın ökılderınıŋ uaǧyz, nasihat jūmystaryn jürgızuge tyiym salu.
Baspasöz betterınde jaŋa dıni bırlestıkter turaly derekter men mälımetter jariialap tūru.
Äsıre dınşıldık pen dümşe dındarlardyŋ dıni ömır saltqa kerı äser tigızetınıŋ körsetu jön.
Dındar jastardy ädeptılık pen adamgerşılık negızderınde tärbieleu.
Dıni ekstremizm men laŋkestık ideologiiasyna qarsy tūratyn syni jäne baisaldy ūstanym qalyptastyruǧa qatysty därıster men seminarlar ötkızu.
Dınge qūştar jastardy eŋ aldymen ūlttyq ruhani qūndylyqtar pen zaiyrly memlekettık negızde tärbielep,islamdaǧy körkem mınezdılık jäne adamgerşılık qūndylyqtarǧa baulyp, otandy süiu, qoǧam men adamdy qūrmetteu syndy ūstanymdy sanasyna sıŋıru kerek. Būl tūrǧyda ministrlık köptegen ısterdı atqaryp jatyr. Endıgı mındet bız osy dın salasyna qatysty ministrlık ūsynǧan tūjyrymdamany ūrpaq sanasyna sauatty sıŋıre bılumız kerek.
Sūhbattasqan Tūrsynǧali ÄLIP
«Adyrna» ūlttyq portaly
