Taiauda Qazaqstan Jazuşylar odaǧynda biyl jetpıs jasqa tolǧan Zeinep apai Ahmetovamen kezdesu öttı. Batyr Baukeŋnıŋ – Bauyrjan Momyşūlynyŋ kelını, Alaş jūrtyna äigılı şaŋyraqtyŋ iesı – jazuşy Baqytjan Momyşūlynyŋ jary, oqyrman qauymǧa «Şuaqty künder», «Svetlye dni», «Babalar amanaty» tärızdı kıtaptary arqyly tanymal qalamgermen jüzdesu syr-sūhbat ülgısınde ūiymdastyryldy. Zeinep apai özı qozǧaǧan maŋyzdy äŋgımelerden bölek, zalǧa jinalǧan oqyrman qauymnan, äsırese jastar tarapynan köptegen sūraq qoiylyp, sūhbattyŋ auqymyn keŋeite tüstı.
Bız öz oqyrmandarymyzǧa ūlttyq ūǧym, halyqtyq salt-sana, qazaqy jön-joralǧynyŋ bılgırı Zeinep Ahmetovanyŋ keş barysynda aitqan mazmūndy oilaryn ekşep berıp otyrmyz.
BEIPIL MAQTAU –ADAMDY QŪRTATYN DERT
Adamdy maqtaǧanda da säl abailap maqtau kerek, äitpese… senıp qaluymyz mümkın ǧoi. Jalpy, baiqasaŋyzdar, bırınşı ret özın közın baqyraityp qoiyp maqtasa, adam kädımgıdei ūialady, qūlaǧyna deiın qyzaryp, «joq, o ne degenıŋız» dep, qaradai qysylyp, yŋǧaisyzdanady. Ekınşı ret maqtau estıgende eptep qolaisyzdanǧanymen, ıştei älgı jyly söz janyna jaǧa bastaidy. Üşınşı ret estıgende, ony solai boluy qajet närsege joridy, «sol maqtauǧa laiyq şyǧarmyn» dep oilaidy. Törtınşı rette bıreu arnaiy söz söilei bastasa-aq maqtau kütıp, dämetetın jaǧdaida jetedı. Besınşısınde tıptı «apyr-ai, mynau menı nege maqtamaidy?» dep ıştei qapalanady.
Beipıl maqtau degen, maqtangerşılık degen adamdy qūrtatyn dert qoi. Älgı aitylǧan jyly sözderdıŋ bärıne de rahmet, bıraq men ony «özıme arnaldy», «özımnıŋ arqam» dep oilamaimyn. Qazaqtan qandai jaqsy söz, jarqyn tılek estısem, sonyŋ bärın «batyr atanyŋ arqasy», «sol kısınıŋ şapaǧaty» dep bılemın. Aqiqatyna kelgende, ol kısınıŋ kelını bolmasam, menı kım tanyr edı? Qazaqtyŋ köp qarapaiym kelınınıŋ bırı bolar edım. Eşqaisyŋyzdan aiyrmam bolmas edı. Qazır köşede, toilarda, kezdesulerde köpşılık tanyp, amandasyp jatady. Mūnyŋ bärı – atanyŋ arqasy. Özıme aitylǧan maqtau söz, jyly lebızdıŋ bärın men «būl – maǧan emes, marqūm ataǧa körsetılgen qūrmet» dep esepteimın de, qūlaǧyma kırgızbei, ärı asyryp jıberemın.
«BESPLATNYI» BATA
Jazuşylar odaǧy – iısı qazaq üşın qadırlı, qasiettı qara şaŋyraq qoi. Sonau Mūhtar, Säken, Säbit, Ǧabit atalarymyzdyŋ, odan keiıngı basqa da aiauly aqyn-jazuşylarymyzdyŋ edenıne tabany tigen, dualyna dausy sıŋgen qūt meken. Älgınde Odaq ǧimaratyna kırerde, sosyn baspaldaqpen örlep kele jatqanda, sol kısılerdı oiladym, sol tūlǧalardyŋ aruaǧyna taǧzym ettım. Osydan üş jyl būryn bū dünieden ötken asyldyŋ synyǧy, tektınıŋ tūiaǧy, menıŋ Qūdai qosqan qosaǧym Baqytjannyŋ (Momyşūly –red.) aruaǧynan keşırım sūradym. «Osy qara şaŋyraqta Bäkeŋ ötkızbegen keştıŋ, Bäkeŋe būiyrmaǧan osyndai qoşemettıŋ myna menıŋ maŋdaiyma būiyrǧany-ai. Mūndai märtebege menen görı sol laiyq edı-au» dep kürsındım, jüregım şanşydy, janym auyrdy.
Men Jazuşylar odaǧynyŋ ǧimaratyna eŋ alǧaş 1962 jyly kırıp körgenmın. Ol kezde universitettıŋ filologiia fakultetınde oqimyn. Bıreudı ızdep jürgen adamdai üş qabatty tügel aralap, qarbalas jūmys sätındegı qyzmetkerlerge qyzyǧa qarap, foiede özara qauqyldasyp, äŋgımelesıp tūrǧan aǧalardyŋ janynan jyldam basa jylystai ötıp, ūly tūlǧalar jūtqan auamen tynystaǧanyma quanǧanmyn. Keiın, Momyşūly äuletıne kelın bolyp tüsken soŋ, bırde atamen bırge keldım. Ǧimaratqa kırer aldynda ata: «Balam, iılıp sälem sal!» – dedı. Qaraimyn, aldymda eşqandai kısı joq. «Kımge?» deppın. «Qazaq aldymen şaŋyraqqa sälem beredı. Būl – qazaqtyŋ qasiettı qara şaŋyraǧy ǧoi!» dedı ata. Oŋ tızemdı bügıp, iılıp sälem saldym. Tap sol sätte Odaq ǧimaratynan Dihan baba Äbılev şyǧyp kele jatyr eken. Ol kısı menı özıne sälem saldy dep oilap qalsa kerek, «Oi, ainalaiyn, köp jasa, şyraǧym, baqytty bol!» dep batasyn berıp, qauqalaqtap quanyp qaldy. Sondaǧy atanyŋ maǧan aitqan sözı älı esımde: «Kördıŋ be, balam, menıŋ arqamda besplatnyi bata alyp qaldyŋ!» – dedı. Atanyŋ sol bır önegesı maǧan ömır boiy būljymaityn ädet bolyp qalyptasty. Jaŋa äzırde osynda kırerde de iılıp sälem salyp, sosyn kırdım.
TELEARNALAR MAǦAN ON MİNUTTY QİMADY
(zaldaǧy oqyrmannyŋ «Nege qazaqtyŋ salt-dästürı turaly telebaǧdarlama jürgızbeisız?» degen sūraǧyna orai aitqany)
Myna zamanda ondai baǧdarlamany maǧan kım berıptı? Osydan bıraz jyl būryn televiziia basşylaryna baryp aitqanmyn: «Maǧan köp emes, aptasyna 10-aq minut uaqyt tauyp berseŋder boldy. Jastar qazır ūlttyq ūǧym-tüsınıktıŋ, qazaqy jön-joralǧynyŋ mänısın bıluden qalyp barady. Olarǧa ūǧyndyra jüretın ülkenderımızdıŋ de äuselesı anau. Qit etse «jastar būzyldy» deimız. Jastar sonyŋ bärın kımnen bılerın, kökeiındegı saualdardyŋ jauabyn qaidan ızderın bılmei dal bolyp jür ǧoi. Solarǧa säl de bolsyn baǧyt-baǧdar nūsqau, közın aşu, kökıregındegı ūlttyq sanany oiatu sipatyndaǧy dünie jasaiyq», – degenmın. Tyŋdap-tyŋdap bolyp, soŋynda maǧan qaitarǧan jauaptary – «Qanşa aqşa tölei alasyz?» boldy. Bū ne masqara? Tanymdyq baǧdarlama jasaityn da – men, ony tüsırıp, efirge şyǧaru üşın aqşa töleitın de – men bolyp şyǧam ba? Azyn-aulaq qana zeinetaqysy bar Zeinep Ahmetovanyŋ şamasy kele me oǧan?
Sosyn özımnıŋ ūlym Erjannyŋ ūsynysymen şaǧyn on minuttyq beinekörınıster jasap, ǧalamtorǧa saludy bastadyq. Qazır jastardyŋ köpşılıgı ǧalamtorda otyrady, älgı iutub dei me, sodan ne bolsa sony körıp, yrjyŋdap, uaqyt ötkızedı. Odan da älgındei mazmūndy äŋgıme tyŋdap, bılmegenın bıle jürsın degen niet menıkı. Keiın bıluımşe, menıŋ jaŋaǧy şaǧyn beine-äŋgımelerımdı de iutubtan myŋdaǧan adam körıp, tyŋdapty. Telearnadan oryn timegen soŋ, osynyŋ özıne şükırşılık etıp otyrmyz.
ÜLKEN ŪIаLMASA, KIŞI QAITIP QYMSYNSYN…
Qazır telearnalardy qarap otyrsaŋyz, ne köp – şou köp, şu köp. Solardyŋ bärıne qarajat bölınıp jatyr. Köpşılıgı – qazaqqa tük te bermeitın bostekı dünieler. Bū künde teleefir änşıler men äzılkeşterden bosamauǧa ainaldy. Nege ekenın qaidam, osy syqaq jaǧyndaǧy jıgıtter äieldıŋ rölıne tym äues bolyp kettı. Jäne kelıstırıp oinap, keremet qylyp jatqandary da şamaly. Sosyn qazaqtyŋ kelınınıŋ syrt kelbetın, kiım kiısın osy äzıl-syqaq teatrlary-aq äbden masqaralap bıttı. Qaisysyn qarasaŋyz da, basyna aq oramaldy japsyra bailap, üstıne qyrǧyzdyŋ bazarynan äkelgen qytaidyŋ arzan halatyn kiıp şyǧa keledı, aiaǧynda – qara şūlyq, jaman täpışke… Qazaq kelınınıŋ beinesı osyndai ma edı?
Tıptı «Şanşardyŋ» bır qoiylymynda kelını atasyn moinyna mıngızıp alyp, şauyp jür. Bälenıŋ bärın bıletın Uälibek sonyŋ ersı ekenın, ūiat ekenın nege bılmei qaldy eken? Kelınınıŋ moinynda būlǧaqtap otyrǧan ata – Jüsıp. Ol da dardai adam emes pe? Basqalary ündemegende, tym bolmasa sol aituy kerek edı ǧoi: «Äi, mynauymyz ūiat bolady! Atasyn moinyna mıngızgen kelın körıp pe edıŋder qazaqta?» dep. Ülken ūialmasa, kışı qaitıp qymsynsyn…
«JAR-JAR» JAŊARUY KEREK
Nebır sūmdyqtardy toiǧa barǧanda köremız. «Osy ömırge laiyq otty jaǧyp, jar-jar!» dep bastalatyn «Jar-jar» keşegı keŋes zamanynda öz qyzmetın ötedı, qazır de sännen qala qoiǧan joq, bıraq, endı «Jar-jarǧa» özgerıs, jaŋaru kerek. Öitkenı, bırınşıden, jar-jar – üilenu toiynda emes, qyz ūzatylarda aitylatyn närse. «Sen endı bıreudıŋ jary bolasyŋ» degen maǧynada bolǧan onyŋ mätını. Keŋes ökımetı tūsynda bız ony ekı jastyŋ bas qūraǧan toiynda şyrqalatyn änge ainaldyryp jıberdık. Qazır, Qūdaiǧa şükır, kım köp, aqyn köp. Solarǧa tapsyrys berıp, nege ūzatylu toiynda aitylatyn ūlttyq sipattaǧy jaŋa «Jar-jar» jazdyrmasqa? Sosyn qatyp qalǧan eşteŋe joq, aqyndarymyz sonyŋ bırneşe ülgısın jasasa, är toida äraluan «Jar-jar» aitylyp jatsa, nesı bar?
JARTYLAI JALAŊAŞ KELINNIŊ BETIN AŞUDYŊ QAJETI NE?
Sosyn, qyzdar, ainalaiyndar, tūrmysqa şyǧatyn kezde toiǧa iyǧy men keudesı aşyq, jotasy jalaŋaş, şeteldık ülgıdegı aq köilektı kimeŋderşı, bas tartyŋdarşy sodan! Nege osy bız özgenıŋ qaŋsyǧyna taŋsyq bolamyz da jüremız? Bar ǧoi, qazaqtyŋ ädemı köilekterı, säukelesı! Tıptı, arnaiy tıktıruge de bolady. Toiǧa keletın ülken qariialardyŋ, aqsaqaldardyŋ, aq jaulyqty äjelerdıŋ közınşe jaŋa tüsken kelınnıŋ aşyq-şaşyq jüruı jaraspaidy. Toi aldynda betaşar jasaitynymyz taǧy bar. Özı jartylai jalaŋaş jürgen kelınnıŋ betın aşuda ne män qalady?
Taǧy bır tüitkıl: jas kelınnıŋ gül laqtyruy. Ol terıs qarap tūrady da, qolyndaǧy şoq güldı art jaqqa qarai laqtyrady. Ol jerde küieuge şyqpaǧan bır top jas qyz ulasyp-şulasyp jatady. Syrttai qarap tūrsaŋ, osynyŋ özı ersı emes pe? Sol toida älgı jas boijetkenderdıŋ äke-şeşesı, aǧa-jeŋgesı, aǧaiyn-tuysy otyr. Qanşa baisyrap bara jatsaŋ da, solardyŋ közınşe «tezırek küieuge tieiın» dep gülge sonşa talasyp ne körındı?
JYRTYS-KÖKPAR
Baiaǧyda qyz ūzatylǧanda atam qazaq kökpar bergen. Qazır jaǧdai basqaşa. Men sonyŋ ornyna jyrtys-kökpar ūiymdastyrudy ūsynyp jürmın. Ol bylai: ūzatylyp bara jatqan qyzdyŋ aiaǧynyŋ astyna jıbek mata töseledı. Qyzdy jıgıt jaq aq mata üstımen jürgızıp alyp ketkennen keiın qalǧan jūrt ta jan-jaqqa bytyrai jönelmei, bıraz kıdıruı kerek. Tamada olardy aq matanyŋ ekı jaǧyna bölıp tūrǧyzyp, älgı jıbek matany ortaǧa tastap, jyrtys-kökpar jasaidy. Adamdar artysyp-tartysyp, jaŋaǧy matadan jyrtyp alady: bıreuge bır japyraǧy tier, bıreu qomaqtyraq jyrtyp alar – äiteuır eşkımge de ülessız qalmaidy. Būl – bır jaǧynan, «osyndai toi ärqaisymyzdyŋ şaŋyraǧymyzda bolsyn» degen yrym, täbärık, ekınşı jaǧynan, aialap ösırgen aqquyn qoldan ūşyryp, köŋılı jarym bop tūrǧan ata-ananyŋ, aǧaiynnyŋ eŋsesın tıkteu, toidyŋ soŋyn duman qyzyqqa ainaldyryp jıberu.
ATASYNYŊ AUZYNA QASYQ TYQQAN KELIN ERTEŊ ONYŊ KÖZIN ŞŪQYMAI MA?
Üilenu toiy äbden qyzyp, ülken kısılerdıŋ keibırı qaityp ketıp, qaisybır qonaqtardyŋ közıne bır adam ekı adam bop körıne bastaǧan tūsta jalp etıp jaryq sönetını bar. Söitsek, tort kele jatyr eken. Bır jaǧynan, toi aiaǧynda toiyp alǧan jūrt sol tortty jep te qaryq qylmaidy, bekerge räsua bolady. Ekınşıden, quanyş üstınde şam söndıru – qazaqta jaman yrym. «Şyraǧyŋ sönbesın» dep tıleimız ǧoi bır-bırımızge. Mynau – endı ǧana şaŋyraq köterıp, şam jaǧyp jatqan jas otau üşın tıpten jaqsy yrym emes. Sosyn ekı jas pen onyŋ ata-anasy ortaǧa şaqyrylyp, bır-bırıne torttan auyz tigızedı. Būl qaidan şyqqan salt, ne sän? Alǧaşqy künı-aq qaiynatasy men enesınıŋ auzyna qasyq tyqqan kelın erteŋ olardyŋ közıne pyşaq tyǧyp jürmei me? Būl dästürsymaqtyŋ ornyna kelın şäi ūiymdastyrsa qandai jaqsy bolar edı? Ärine, toidaǧy adamnyŋ bärıne şäi qūiuy şarty emes. Tördegı eŋ ülken äjeler men atalardyŋ üstelıne baryp, ol kısılerge yqylaspen bır-bır kese qūiyp berse, batalaryn alar edı ǧoi.
JAQSY ISIŊ DE, JAMAN QYLYǦYŊ DA TIKELEI ŪLTYŊA BARYP TİEDI
Auylda jürgende qai-qaisymyz da tek äke-şeşemızdıŋ perzentı boldyq. «Pälenşenıŋ qyzy ǧoi, örkenı össın!» deidı el riza bolsa. Äldebır qatelıgıŋ bolsa, «Öi, Tügenşenıŋ balasy emes pe, ata-anasy jaqsy adamdar, būl naǧyp mūndai boldy eken?» dep, keiıp jatady. Al tuǧan auyldan ūzap, qalaǧa, basqa ortaǧa kelgen sätten bastap bärımız «qazaqtyŋ ūly», «qazaqtyŋ qyzy» atanamyz. Sebebı, būl jaqta eşkım de auyldaǧy Pälenşe men Tügenşenı tanymaidy – qazaqsyŋ ba, jaqsy ısıŋ de, jaman qylyǧyŋ da tıkelei ūltyŋa baryp tiedı. İyǧyŋa ata-anaŋnyŋ, äuletıŋnıŋ, aulyŋnyŋ ǧana emes, ūltyŋnyŋ jauapkerşılıgı, ūltyŋnyŋ namysy artylǧanyn sonda bılesıŋ. Qazaqqa eŋbek sıŋırgen adam dep men ūrpaǧyn namysty, qazaqy, bılımdı etıp tärbielegen adamdardy ǧana aitar edım. Sondyqtan qaida jürseŋder de «qazaqtyŋ ūly», «qazaqtyŋ qyzy» degen atqa laiyq bolyp jürıŋder, ainalaiyndar!
* * *
Kezdesu barysynda būdan da basqa taqyryptar söz boldy. Köpşılıktı qyzyqtyrǧan bala tärbiesı, ene men kelın arasyndaǧy qarym-qatynas, jaŋa tıgılgen jas otaudyŋ qiyndyqtary, «Şuaqty künderdıŋ» jazylu tarihy, Bauyrjan atanyŋ mınezı, Baqytjan aǧanyŋ äzılkeştıgı, tūsaukeser salty turaly jan-jaqty äŋgıme şertıldı. Dästürlı änşı Gülşat Täkejanovanyŋ ötınışımen, Z.Ahmetova sahnada onyŋ kışkentai qyzynyŋ tūsauyn kesıp, batasyn berdı. Osyndai syrlasu keşterın saǧynǧan köpşılık jazuşydan qoltaŋba alyp, suretke tüstı.
Jazyp alǧan Säken SYBANBAI,
"Almaty aqşamy".
