Mamandardyŋ aituyna qaraǧanda, düniejüzındegı eŋ bai qorlardyŋ bırınen sanalatyn Qytaidyŋ bırınşı tarihi mūraǧatynyŋ qorynda on milliondai tarihi qūjat saqtauly jatyr eken. Osyndai dülei dünienıŋ ışınen qazaq tarihyna qatysty derektemelerdı tabu jäne ony audaryp, jüielep, ǧylymi ainalymǧa tüsıru ekınıŋ bırınıŋ kolynan kele beretın, at üstı şarua emes. Öitkenı būl qūjattardyŋ barlyǧy köne qytai tılınde, nemese mänjür tılınde, bolmasa şaǧatai tılınde, ne bolmasa tot-moŋǧol tılınde, tıpten parsy, tibet tılderde jazylyp, saqtalǧan bolyp şyqty. Äŋgıme osy jerden bastalady. Qytaidyŋ köne ädebi tıl-jazuyn ekınıŋ bırı tanyp, tüsıne bermeidı.
Öitkenı ol bır zamandarda bızde de ädebi tıl — jazu retınde qoldanysta bolǧan şaǧatai tılı siiaqty qazır qoldanystan qalǧan tıl — jazu. Myna, sol jūmysty qolǧa alyp, jaŋaǧy mol mūraǧatty qazaq tarihynyŋ kädesıne jaratu üşın sol tıldı bıluıŋ kerek. Qūdaiǧa şükır, «Mädeni mūra» memlekettık baǧdarlamasynyŋ aiasynda, osynau igılıktı ıske Qytaidan atamekenıne oralǧan oralman ǧalymdarymyz ülken üles qosuda. Olardyŋ denı Täuelsızdıktı alǧan bette-aq jaŋaşa köterılıp jatqan Qazaq elınıŋ ordasyna bır-bır uyq bolyp şanşylyp, şaŋyraqtyŋ şaiqalmai, eldıŋ eŋse köteruıne, demografiialyq jaqtan jetıluıne, ǧylym men önerıne ülken üles bolyp qosyldy. Būǧan da, mıne, 20 jylǧa juyq uaqyt bolypty. Mıne, osyndai otanşyl toptyŋ maŋdai aldynda körnektı tarihşy ǧalym, orientalist Baqyt Ejenhanūly da bar.
Ol joiylyp ketken mänjür tılın üirenıp, Abylai hannyŋ Sin patşasyna jazǧan hatyn oquynyŋ arqasynda qazaq tarihyn jaŋaşa tüzdı.
- Sızdı qytai tılın qytaidyŋ özınen artyq bıledı dep estimız…
- Men Şyǧys Türkıstannyŋ Qūmyl aimaǧynda düniege kelgenmın. Äkem öz zamanynda sol aimaqtyŋ uälıiı (bızdıŋşe oblys äkımı) bolǧan. Menıŋ jan-jaqtyly bılım aluyma, ǧylym jolyna tüsıp, kemeldı azamat bolyp qalyptasuyma äkemnıŋ kömegı az bolǧan joq, ärine. Balabaqşadan bastap, mektepte de, joǧary oqu ornynda da qytai tılınde oqydym. Qytai tılıne jetık bolǧanymnyŋ arqasynda qytai şäkırtterın aldyma tüsıre qoimadym. Jalpy, ışkı Qytaidyŋ şekarasyndaǧy qalaly jerde tuyp-ösken soŋ, qytaitıldı qazaq boldym. Qazaqşam öte naşar edı. Qaita demalys uaqytynda naǧaşylarymnyŋ auylyna baryp jürıp, qazaqşa eptep tıl syndyrdym desem bolady.
- Qytaidaǧy ekı millionǧa juyq qazaqtardyŋ arasynan tūŋǧyş ret ǧylym doktorlyǧyn nebärı 28 jasyŋyzda qorǧapsyz.
- Qytaida «Mädeniet töŋkerısınen» keiın, iaǧni 1949 jyldan 1978 jylǧa deiın ǧylymi ataq, däreje beru müldem toqtatylǧan, joiylǧan. 1978 jyldan bastalǧan reformanyŋ arqasynda ǧana ǧylymi däreje beru qalpyna keltırıldı. Sondyqtan attöbelındei qazaqtardy bylai qoiǧanda, oǧan deiın doktorlyq ǧylymi därejesın qorǧaǧan qytailardyŋ özı de joqtyŋ qasy bolatyn. 1984 jyly magistraturaǧa, odan doktoranturaǧa tüsıp, özıŋız aitqandai, 1990 jyly 28 jasymda ol jaqtaǧy qazaqtardyŋ arasynan tūŋǧyş doktorlyq ǧylymi därejege qol jetkızdım.
1991 jyly Ürımşıdegı Şyŋjaŋ universitetıne kelıp, jūmysqa ornalastym. Ekı jarym jyldai sol jerde qyzmet ıstedım. Professorlyq ataqty da, jaily üidı de bergen. Sol arada Qazaqstan täuelsızdık alyp, şattyǧymyzda şek bolǧan joq. Ölgenımız tırılıp, öşkenmız janǧandai küi keştık. Būl jaqta qūşaǧyn jaiyp, qarsy alyp tūrǧan jaqyn tuys, janaşyr jaqyn joq. Sonda da taǧdyrymyzdy ūlttyŋ taǧdyrymen bailanystyruǧa bırden bel budyq. Bärın tastap, 1993 jyly mamyr aiynda alǧaşqy köştıŋ qatarynda Qazaqstanǧa köşıp keldım. Artymnan äke-şeşem, bauyrlarym, naǧaşylarym bärı köşıp keldı. Ata-anama topyraq osy jerden būiyrdy.
- Būl jaqqa kelgen soŋ qinalyp qalǧan joqsyz ba?
- Alǧaşynda qinaldyq qoi. Bız ǧana emes, jergılıktı halyqtyŋ özı qinalyp jürgen şaq. Ǧylym-bılım salasy müldem toqyrap tūrǧan kez. Sol kezde janbaǧys üşın azdap sauda-sattyqqa da aralasyp kördık. Marqūm Manaş Qozybaevtyŋ qol astynda jūmys ıstedım. 1995 jylǧa deiın Ūlttyq ǧylym akademiiasynyŋ Şyǧystanu institutynda eŋbek ettım. Bıraq ol jerden eŋbekaqy ala almadyq. Abylai han atyndaǧy älem tılderı universitetınde sabaq berdım. 2003 jyly Şyǧystanu instituty «Mädeni mūra» baǧdarlamasy boiynşa arnaiy jūmysqa şaqyrdy. Osy jerde «Qazaq tarihyna qatysty qytai derektemelerı» degen taqyryptaǧy «Mädeni mūra» baǧdarlamasynyŋ aiasynda jüzege asyryluǧa tiıs asa auqymdy jobany qolǧa aldym.
- Qazaq tarihyna qatysty qūjattardyŋ basym bölıgı Qytaida saqtalǧan degen söz ras pa?
- Solai deuge de bolady. Jalpy sany tört myŋdai. Bes myŋ jyldyq tarihy bar elde qūjattardy saqtau tärtıbı keremet jolǧa qoiylǧan. Saq, Ǧūn däuırıne qatysty ol jaqtaǧy tarihi qūjattar jūrtqa belgılı bolǧanmen, keibırın qaitadan zertteu kerek. Qazırgı qazaqqa tıkelei qatysty qūjattarǧa kelsek, olar XVIII ǧasyrdyŋ 50-jyldarynan keiın paida bolǧan. Iаǧni, Şin patşalyǧy joŋǧar-qalmaqtardy joiu maqsatynda qazaq dalasynyŋ şetıne tūiaq ılıktırgen soŋ bastalǧan. Türlı maqsattarmen qytailar qazaq dalasyna elşıler jıbergen. Osy kezden bastap Töle bi, Abylai han, Äbılpeiız sūltan, Bolat han, Ädıl sūltan, Bopy, Kögedai jäne basqalary Şin patşasynyŋ bileuşılerıne, patşalaryna resmi hattar jazǧan. Ärtürlı mazmūnda jazylǧan būl hattardyŋ sany qazır 100-den astam ekendıgı anyqtalyp otyr. Būl hatnamalar qazaq elınıŋ memlekettık tarihy üşın asa maŋyzdy derektemeler ekendıgı dausyz. Endıgı bır para qūjattarda qazaq-qytai sauda qarym-qatynastary turaly, Abylai han, Äbılmämbet, Qabanbai syndy qazaq kösemderınıŋ osy ekı jaqtyly saudany jüzege asyruda atqarǧan rölderı körınıs tapqan. Būnda Şin patşalyǧynyŋ sauda-sattyqta ūstanǧan baǧa saiasaty men sauda-sattyqty jüzege asyrudaǧy ädıs-amaldary jazylyp qaldyrylǧan. Sonymen qatar, qazaq-qyrǧyz, qazaq-qoqan, qazaq-oirat, qazaq-orys qarym-qatynastary turaly da asa qūndy tarihi qūjattar tabylyp otyr. Tabylǧan, tanylǧan mūraǧattar būlarmen ǧana şektelıp qalmaidy, qazaq-mänjür diplomatiialyq bailanystary turaly qūjattar, qazaq halqynyŋ jan sany turaly da mälımettık qūjattar kezdesıp otyrady. Mūnyŋ bärı ekıjaqty bailanystyŋ jandanuynyŋ arqasy. Qytaidyŋ üş qalasynda: Qūlja, Ürımşı, Şäueşekte tūraqty türde ülken järmeŋkeler ūiymdastyrylǧan. Işkı Qytaidan äkelıngen torǧyn, jıbek matalar qazaqtyŋ malyna aiyrbastalyp otyrylǧan. Alys-berıs küşeigen.
- Qaibır jyly qytai mūraǧatynan Būhar jyraudyŋ öleŋderı de tabyldy emes pe?
- Ol ötırık söz. Keibıreulerdıŋ būrmalap jürgenı ǧoi. Olai deitınım, Pekindegı eŋ ülken mūraǧatta jūmys ıstegen sanauly ǧana adamdar bar. Ondaǧy qazaq tarihyna qatysty mälımetterdı basqalardan kem bılmeimın. Būhar jyraudyŋ öleŋın eş jerden kezdestırgen emespın. Qazaq elı men Şin patşalyǧynyŋ qarym-qatynasy tek 1754 jyldan keiın ǧana bastalǧan. Oǧan deiın de qytailar azǧantai mälımetter jinastyrǧan, bıraq qazaqtyŋ naqty bır jyrauynyŋ ne biınıŋ öleŋ sözı Pekindegı bırınşı mūraǧatqa tüsuı mümkın emes.
- Mūny aityp jatqanym, osyndai ürdıs köbeiıp kettı, qytaidyŋ ūly aqyny Li Baidy Elıbai esımdı qazaq aqyny etıp jatyr degendei…
- Qytaidan qazaqtyŋ atasyn ızdeu ūiat närse. Ärine, körşı eldermen myŋdaǧan jyldar jülgesınde özara yqpaldasty türde ömır sürıp kelgendıgımız, äsırese, qytai örkenietımen tyǧyz qarym-qatynasta bolǧandyǧymyz belgılı. Örkenietterdıŋ toǧysuyn zertteu kerek, bıraq Li Baidy qazaq qylu özımızdıŋ müddemızge de, tarihi şyndyqqa da sai kelmeidı.
- Qytai mūraǧattaryndaǧy qazaqqa qatysty tarihi qūjattar qai tılde saqtalǧan?
- XVIII ǧasyrdan bastalǧan tarihi qūjattar mänjür tılınde jazylǧan. Mūnyŋ sebebı mynada — Qytaidy üş ǧasyr bilegen mänjür patşalarynyŋ qataŋ talaby boiynşa, qūjattar tek mänjür tılınde jazylǧan.
- Mänjür degen qandai halyq?
- Olar — Qiyr Şyǧystan şyqqan jartylai köşpendı, jartylai otyryqşy el. Tılı — Altai tılı jüiesındegı mänjür-tūŋǧys tılıne jatady. Öte jauynger halyq bolǧan. Ortalyq Aziia halqynyŋ salt-dästürın, mädenietın erteden bılgen, aralasqan eldı ekeu desek, olar — orys pen mänjür. Ekeuınıŋ de tübımızge jete jazdaǧany sondyqtan. Būlar qytaimen erteden tyǧyz aralasqan el. Qytaidy üş ǧasyr bilegen mänjürlerdıŋ patşalyǧy 1911 jyly qytailardyŋ tarapynan qūlatylǧannan keiın, özderı de arada bır ǧasyrǧa jetpeitın uaqyttyŋ ışınde qytaiǧa sıŋısıp, jūtylyp, qytailanyp, qūryp joǧaldy.
- Müldem qalmady ma?
- Qytaidaǧy az sandy ūlttar ışınde özderın «mänjürmız» deitınder bar. Olary endı, ötırık bolar, sebebı tılderın bılmeidı. Mänjür degen qalmaqqa da, türkıge de jatpaityn, öz aldyna jeke-dara el. Mänjür tılı degen qazır ölgen tıl. Onyŋ tıl-jazuyn qoldanyp otyrǧan qazır eşqandai halyq joq.
- Osy joiylyp ketken mänjür tılın qazaqtan sız ǧana bıledı ekensız. Qaidan üirenıp jürsız?
- Joiylyp, joǧalyp kettı degenmen, mänjürlerdıŋ bır qyzyq tarihy bar. 1761-1762 jyldary Mänjuriiadan bırneşe mänjür, moŋǧol tektes halyqty qazaq dalasymen tüiısetın şekara tübıne qorǧanys üşın köşıredı. Özımızdıŋ Qorǧas şekarasynan ary, Qaljaq kedenınıŋ arǧy jaǧynda Şapşal degen audan bar. Sol jerde 20 — 30 myŋ jan sany bar «sıbe» degen halyq tūrady. Al «sıbe» men «mänjür» qazaq pen qyrǧyz siiaqty. Sıbe jūrtynyŋ ädebi tılı mänjür tılı bolǧan. Jastary bılmese de, qazır sıbelerdıŋ 60-70 jastaǧy sauatty qariialary mänjür tılın oqi alady. Sausaqpen sanarlyqtai qalǧan sondai bırlı-jarym köneköz ǧalym qariialardyŋ bırımen Ürımşıde maqsatty türde tanysyp, üş jyldai bırge jūmys ıstedık. Sol arqyly mänjür tılın iegeruge kırıstım. Ondaǧy maqsat — qazaqqa qatysty mänjür tılındegı tarihi qūjattardy zertteu. Mänjür tılın bılmei, asa qūndy tarihi mūraǧattardy qazaq tarihynyŋ kädesıne asyra almaisyz. Ärı qolǧa tüsken tarihi qūjattardyŋ basym köp bölıgı de osy mänjür tılınde. Būl qūjattardy tanyp, tüsınetın maman tarihşy qytaidaǧy qazaqtarda da, qazaqstandaǧy tarihşy aǧaiyndarda da joq. Qysylşaŋ sätte Ejenhanūly äldeqaşan ölgen mänjür tılın üirenuge bel bailaidy. Otandyq tarihtyŋ kösegesın kögertıp, aşyq qalǧan aqtaŋdaq tūsyn tolyqtyrar tarihi kezeŋnıŋ künde tuyla bermeitındıgın jan jüregımmen sezıne otyryp, aldyma ülken maqsat qoidym. Kündı-tünge jalǧai jürıp, mänjür tılı men jazuyn aqyry üirenıp şyqtym.
- Mänjür jazuy ǧylymi tılde qalai atalady?
- Mänjür jazuy ǧylymi tılde «köne ūiǧyr jazuy» dep esepteledı. Būl tek ūiǧyrǧa qatysty emes, Euraziia dalasyndaǧy türkıtıldes köşpendılerdıŋ jazuy bolǧan. Ūiǧyr handyǧy joiylǧannan keiın būl jazudy naiman handyǧy paidalanǧan. Naiman handyǧyn basyp alǧan soŋ, olardan moŋǧoldar üirengen. Moŋǧoldardan mänjürler üirengen. Ärqaisysy, ärine, öz tılderıne sai özgerıster engızıp otyrǧan. Bıraq tüpnūsqasy köne ūiǧyr jazuyna baryp tıreledı.
- Aitpaqşy, mänjür tılındegı Abylai han joldaǧan hatty tüpnūsqa deuge bola ma?
- Tüpnūsqa qalmaq tılınde de boluy mümkın. Älı tabylǧan joq. Bälkım, tabylyp ta qalar. Al mynau bızge jetkenı — mänjür tılıne audarylǧan nūsqasy. Al būryn ǧylymi ainalymda bolǧany — qytai tılıne audarylǧan nūsqasy.
- Qytaida qazaqqa qatysty tört myŋdai qūjat bar dedıŋız. Onyŋ qanşasy zertteldı?
- 2003 jyldan berı 600 — 700-deiın ǧana qazaq tılıne audaryp bıttık. Eŋ ülken qūndy qūjat — han-sūltandar men bilerdıŋ hattary. Ol hattar 1755 jyldan bastalǧan, sany 130-dai. Şaǧatai jäne qalmaq tılınde jazylǧan.
- Közıqaraqty jūrtqa tarihtan belgılı, qytai tarihşylary da, jalpy isı qytai elı de qazaqtar bızge bodan bolǧan, baǧynyşty bolǧan degendı aityp ta, jazyp ta kelgenı belgılı. Ony aituşylar dälel retınde Abylai hannyŋ Ejenhanǧa «bodan bolyp baǧynyp, qaraşaŋ bolyp moiynūsynamyz» dep jazǧan haty bar degendı köldeneŋ tartatyn edı. Sız osy hatty şūqşiia zerttep, mūnyŋ müldem basqaşa ekenın jariialadyŋyz.
- Qytai derektemelerın qolǧa alǧan kezde, eŋ bır şūqşiia qaraǧan tūsym da osy hattyŋ ärtürlı nūsqasy boldy. Solardy tauyp, salystyra zertteu jürgızdım. Öitkenı on segızınşı ǧasyrda qytaidyŋ bodandyǧyna baryp moiynyn sūǧatyndai Abylai hannyŋ basyna qaraly künnıŋ tuyp tūrmaǧandyǧy belgılı bolatyn. Osynda qalaida bır şikılık baryn sezdım. Äsılınde, Abylai han mänjür-qytaidan barynşa täuelsız, olardyŋ yqpalynan barynşa aulaq bolu saiasatyn ūstanǧan azatker kösem ekendıgı tarihtan belgılı. Qazaq elınıŋ baqytyna qarai, joǧarydaǧy hattyŋ Tot-moŋǧol tılındegı, mänjür tılındegı, köne qytai tılındegı audarmalaryn mūraǧattan tauyp, qolymmen ūstap, közımmen kördım. Alaş jūrtyn azattyqqa alyp şyqqan ūly hanynyŋ qoly tigen osy hatty qolyma ūstaǧan kezde, bükıl jan düniemdı ystyq bır aǧys şarpyp ötıp, közıme jas tolyp kettı. Älgı hattyŋ äldeneşe audarmasyn tüpnüsqadan salystyra otyryp zerttegende, älgı jahanǧa jar salyp jürgen hattaǧy «bodandyq», «qūldyq» turaly aitylǧan söz — qisynsyz, jalǧan bolyp şyqty. Abylai hannyŋ şin patşasyna hat jazǧandyǧy ras, hatty olardyŋ tapsyryp alǧandyǧy da ras. Mäsele — hatty audarǧan kezde, otarşyl ozbyrlar hatta aitylmaǧan «saǧan bodan bolam, qūl bolam» degen sözderdı jat nietpen hat mätınıne japsyryp jıbergen bolyp şyqty. Atalmyş «Abylaidyŋ hatynyŋ» qytai tılındegı nūsqasy öz kezınde öŋdelıp, özgerıske ūşyraǧan senımsız qūjat, sondyqtan būl qūjatty negız etıp jasalǧan tarihi tūjyrymdamalar da jalǧan» dep jazdyq ta. Osy künge deiın osy hatty däiek ete otyryp qanşama tarihi tūjyrymdar jasalyp, qanşama eŋbekterdıŋ jazylǧandyǧy, qazaqtyŋ eldık tarihyna qanşama köleŋke tüsıp, eŋsemızdı albastydai basyp kelgendıgı belgılı.
Joŋǧarlar joiylǧannan keiın, Şin patşalyǧy qazaq elınıŋ qaruly küşımen betpe-bet kelıp, qazaq qylyşynyŋ qaharyn baiqaǧannan keiın, beibıt mämılege qarai bet būrǧandyǧy, osydan keiın ekı eldıŋ bıtımge kelgendıgı, bır-bırıne elşıler jıberıp, saiasi-diplomatiialyq qarym-qatynasqa tüskendıgı qūjat saiyn körınıs tauyp otyrady. Mıne, osy qūjattardyŋ barlyǧy qazaq elınıŋ sol tūsta täuelsız el retınde ömır sürgendıgın, Şin patşalyǧymen terezesı teŋ el retınde de diplomatiialyq qarym-qatynas jasaǧandyǧyn aiǧaqtaidy.
- Būl özı aitarǧa ǧana oŋai bolǧanymen, qytaidyŋ bırınşı tarihi mūraǧatyna kırıp, ondaǧy tarihi mūraǧattarǧa qol jetkızudıŋ özı oŋai bola qoimaǧan şyǧar.
- Eŋ bastysy, kol jetkızgen künnıŋ özınde ondaǧy qazaq elınıŋ tarihyna qatysty äldeneşe tılde jazylyp, saqtalǧan tarihi mūraǧattardy tanityn, tabatyn, onyŋ tılın tüsınıp, audaryp, ǧylymi ainalymǧa tüsıretın bılıktı käsıbi tarihşylar boluy kerek. Qūdaiǧa şükır, özımdı aitpaǧanda, Sūŋǧataiūly, Oşanūly qatarly ǧalymdarymyz qytai mūraǧattarynan qazaq tarihyna qatysty qytai tılındegı 500-den astam, Şaǧatai tılındegı 60-tan astam, oirat tılındegı 40-tan asa, sondai-aq mänjür tılındegı 3000-nan astam mūraǧattyq qūjattardy tauyp, olardy qazaq tılıne audaryp, ǧylymi ainalymǧa tüsırıp jatyr. Qazır būl asa qūndy tarihi qūjattar köp tomdyq jinaqtar türınde jariialanyp ülgırdı. Älı de ondaǧan tomdyq qūjattar jinaǧy qazaq tılıne audarylyp, jüielenıp jaryqqa şyǧuyn kütıp jatyr.
- Qazaq tarihynyŋ aşyq qalǧan aqtaŋdaqtaryn toltyryp, otarşyldar būrmalaǧan tarihty öz arnasyna qaitadan būru üşın jan-jaqty bılımdı ǧalymdar auadai qajet. Osy oraida qytaidyŋ köne tılı men mänjür tılın jaŋǧaqşa şaǧatyn sızdı aǧylşyn tılıne de jetık dep estimız.
- Aǧylşyn tılın mektepte, joǧary oqu ornynda oqydyq. Jaman oqyǧan joqpyz. Keiın öz betımşe jetıldırdım. Qazaq tarihyna qatysty tarihi derektemelerdı tek qana qytai mūraǧattarynan ızdeumen şektelıp qalmai, basqa da örkeniettı europa jūrtynyŋ bai tarihi mūraǧattarynan da ızdeu kerek. Aldyma osyny da maqsat etıp qoidym. Ūlttyq ǧylym akedemiiasynyŋ şyǧystanu inistitutynyŋ jetekşısı Meruert Äbuseiıtova hanymnyŋ tıkelei jetekşılıgımen Parij, London qatarly şaharlarda bolyp, ondaǧy äigılı mūrajai, mūraǧattarda otyryp, ol jaqtan da qazaq tarihyna qatysty asa qūndy tarihi qūjattardy, kartalardy, qazaq dalasy men qazaq halqy turaly jazylǧan erte kezdegı estelıkter men saiahatnamalardy tauyp kelgen jaiymyz bar. Olardyŋ da qazaq tarihyna jaŋa bet bolyp qosylyp, ǧylymi ainalymǧa tüsuı, aldaǧy künnıŋ enşısınde dep bılemız.
- Jaŋaǧy aitylǧan ūlan-ǧaiyr tarihi mūraǧattardy tanyp, tauyp äkelgen, ony jüielep, ǧylymi ainalymǧa tüsırgen eŋbegıŋız qazaqtyŋ tarih ǧylymynda, qytaidaǧy tarihi mūraǧattar men derektemelerdı jüielı türde tapqan, aşqan jäne zerttep ǧylymi jüiege tüsırgen alǧaşqy ǧalym retınde tarihta qalary şübäsız. Osy salada ıstegen asa auqymdy eŋbegıŋız memleket, ärıptesterıŋız tarapynan qanşalyqty baǧalandy?
- Ötken jyly Qazaqstannyŋ käsıbi tarihşylarynyŋ tūŋǧyş qūryltaiy Astana qalasynda ötkendıgı belgılı. Bükıl tarihşylar qauymy bas qosqan osy alqaly jinalysta bes tarihşy ǧalym «Qazaqsan Respublikasynyŋ ǧylymyna sıŋırgen eŋbegı üşın» medalımen marapattaldy. Sol bes ǧalym-tarihşynyŋ qatarynda men de barmyn. Käsıbi tarihşylardyŋ tūŋǧyş qūryltaiynda mūndai marapatqa ie bolu ekınıŋ bırınıŋ maŋdaiyna būiyra bermes baqyt dep bılemın. Endeşe, eŋbegımnıŋ ǧalymdar tarapynan baǧalanuy osy emes pe?! Būǧan qosa, Bılım jäne ǧylym ministrlıgı «Täuelsızdıktıŋ 20 jyldyǧy» medalımen arnaiy marapattady. El-jūrttyŋ etken eŋbektı baǧalauy degen — osy.
- Qazır «qazaqta būrynǧy zamanda şekara bolmaǧan» degen söz aitylyp qalyp jür. Tarihi qūjattarda osy mäselege qatysty aitylǧan söz bar ma?
- Bar. Abylai han Şin patşasyna jazǧan hatynda özı bileitın aimaqtyŋ Tarbaǧatai, Ile Alatauy men Küngei Alataudyŋ arasyndaǧy ülken belge deiın jetkenın baiandaidy. Osydan-aq Abylai han kezındegı qazaqtyŋ şyǧystaǧy şekarasy qazırgı şekaramyzdan kem emes deuge bolady.
- Cızdı tarihşy ǧana emes, talantty aqyn dep te estimız. Kezınde qytaidyŋ klassikterı ǧana jariialanatyn, astanalyq ädebi jurnaldarda qytai tılınde öleŋderıŋız jariialanyp tūrypty. Būnyŋ özı sol kezdegı qytaidaǧy qazaq jastaryna ülken önege bolǧan eken. Aqyn Almas Ahmetbekūly qazaq tılıne audarǧan sondai öleŋderıŋızdıŋ bırı bızge de ūnady.
- Ol endı jiyrma men otyz jastyŋ arasyndaǧy jalyndy şaqta jazylǧan öleŋder ǧoi. Jas kezde jazǧanyŋdai qaidan bolsyn. Qytaişa öleŋ jazǧan soŋ, bır kezde qazaq emes, qytai aqyny bolyp esepteldık. Qytai poeziiasy retınde baǧalandy. Bır närsenı maqtanyp aita alamyn, ol älgı qytaişa jazylǧan öleŋderdegı oi-arman, piǧyl, niet, köŋıl-küi tügeldei qazaqy bolatyn. Ony qytai tılın bıletınder sezedı. Bıraq bızden käsıbi ülken aqyn şyqpady. Qazır ǧylymmen ainalysqaly poeziiany müldem qoiyp kettım.
- Qytaitanu salasynda bızde qanşalyqty ırgelı ǧalymdar bar?
- Bırşama bar. Būrynǧylardan professor Klara Hafizovany, keiıngılerden Qytaidan kelgen Tūrsynhan Zokonūly, Saǧyntai Sūŋǧatai, Janymhan Oşan, Näbijan Mūhametūly sekıldı ǧalymdardy bölıp atar edım.
Qūdaiǧa şükır, 2003 jyldan berı qazaq tarihyna qatysty jiyp-tergenımız on tom bolyp basylyp şyqty. Ekı tomy baspada basyluǧa daiyn tūr. Mıne, osynyŋ bärı jiyrma jyldyǧyn atap ötken Täuelsızdıktıŋ arqasy. El aman, jūrt tynyş bolsyn. Qazaq elı älemdegı eŋ ozyq elderdıŋ bırı boluǧa tolyq qūqyly. Soǧan senemız, sol üşın jūmys ısteimız.
- Äŋgımeŋızge rahmet!
Sūhbattasqan
Töreǧali TÄŞENOV, «Aiqyn».
