«Balaŋ at jalyn tartyp mındı» degen sözdı jiı estimız. «Aşamaiǧa mınetın jasqa kelıptı» dep jatamyz. Köşpendı halyqtyŋ balasy onsyz da es bılgennen atqa mınıp ösedı. Al balany aşamaiǧa mıngızude ne män bar? Qyz balany atqa mınuge kım üiretken? Būl jaily aidarymyzdyŋ tūraqty keiıpkerı Zeinep apaiymyz ne deidı eken?..
Aşamaily atqa mındıŋ, mūsylmandyq taqqa mındıŋ…
Bala ömırındegı quanyşty ärı atauly künderınıŋ bırı — aşamaily taiǧa mınu. Ärine, qazaq balasy üşın atqa mınu taŋsyq emes. Öitkenı qyz bolsyn, ūl bolsyn 2-3 jasynan bastap-aq atqa mıngen, äke-şeşesınıŋ aldynda otyratyn bolǧan. Öitkenı halyqtyŋ tūrmys-tırşılıgıne bailanysty köşıp-qonuy, jolauşy jüruı nemese ekınşı auylǧa qonaqqa baruy degendei, bala ülkenderdıŋ aldyna otyryp atqa mıngen. Qazaqtyŋ kez kelgen balasy kışkentaiynan atqa üiırsek bolyp ösedı. Jylap jatqan balaǧa «atqa mıngızem» degende jylauyn qoiatyny da bıraz jaidy aŋǧartpai ma?! Balanyŋ özıne arnalǧan bäsırege ata-anasy arnaiy aşamai jasatady. Aşamai degenımız — ekı jany H ärpı siiaqty bolyp jasalatyn balaǧa arnalǧan aişyqty er. Balanyŋ aiaǧy qysqa bolǧandyqtan, aşamaiǧa üzeŋgı salynbaidy. Jabaǧy jünnen jasalatyn terlıktı de, onyŋ üstınen salynatyn toqymdy da balanıkı bolǧandyqtan köz tartatyndai ädemılep, jiekterın şaşaqtap, kestelep, sändı etıp jasaityn bolǧan. Aşamaidyŋ üstındegı atkörpe de balaǧa laiyqtalyp tıgılgen. Osynyŋ üstınen tepkışek salynady. Tepkışektı («aiaqqap» dep te ataidy) kiızden jasalady. Syrtynan qatipa, şūǧa siiaqty matalarmen qaptap, oiu-örnek salady ärı balaǧa arnalǧandyqtan ainalasyn şaşaqtap qoiatyn bolǧan. Tepkışek qorjynǧa ūqsaidy, bala atqa mıngen kezde ekı aiaǧyn tepkışekke salady.
Aşamaily taiǧa mınetın künı balany ädemılep kiındıredı. Şaşu şaşylyp, tılek aitylady.
Bäsıre taiyŋ pyraqqa ainalsyn!
Mıngen aşamaiyŋ taqqa ainalsyn!
Ainalaŋ toly qauym bolsyn!
Laiym jolyŋ bolsyn!
Tıleiık bız aq tılek,
Atqa jaqsy şaba bıl!
Jasyŋnan maldy baǧa bıl!
Oqu-öner taba bıl!
El-jūrtyŋa jaǧa bıl!
Äumin, jolyŋ aq bolsyn! — dep bata berıledı (būl bır ǧana nūsqasy). Tılek pen batanyŋ adamǧa ruhani küş beretının men ünemı aityp kelem. Jaqsy tılek estıp, bata alyp ösken bala jaqsylyqqa qūmar bolady, estıgenın ūmytpaidy. «Pälen atamnyŋ bergen batasy», «tügen äjem maǧan osyndai tılek aitqan» dep ünemı aityp jüretın bolǧan.
Aşamaiǧa mıngızudıŋ mänı
Balany ülken atalarynyŋ bırı qoltyǧynan köterıp taiyna mıngızedı. Taiyna mıngen bala aǧaiyn-tuǧanyna baryp, auyl aralaidy. Olar şaşu şaşyp, balanyŋ taiy men aşamaiyna körımdık beredı. Būl joly balaǧa mındettı türde erge qajet at äbzelderın tartu etedı, qamşy syilanady. Būl da — qazaqtyŋ özınıŋ salty. Köşpendı halyq bolǧandyqtan ärkımnıŋ özınıŋ jeke er-tūrmany bolǧan. Öitkenı attyŋ tabyluy oŋai bolǧanymen er tabu qiyn. Sol sebeptı de taiyna mınıp kelgen balaǧa barynşa tek er-tūrman jabdyqtaryn syilaǧan. Joǧaryda aityp ötkenımızdei, qazaq balasynyŋ atqa mınuı taŋsyq emes. Söite tūra «jaidaǧyŋnan jaiau artyq» dep jaidaq atqa mınudı qoş körmegen. Auyl arasynda apyl-ǧūpyl asyǧysta mal qaiyruǧa bolmasa, bylaiynşa jaidaq atqa mıngendı qazaqtyŋ balasy namys sanap ösken. Sol sebeptı de är azamat aldymen er-tūrmanyn sailaǧan. Ülkender jaǧy «mıne, sen at jalyn tartyp mıner jıgıt boldyŋ» dep būdan keiın özınıŋ jeke taiy bar ekenın balaǧa ūǧyndyryp ösırgen. Aşamaiǧa mınudıŋ erekşelıgı — endıgı jerde balanyŋ özınıŋ er-tūrmany, özınıŋ basybaily taiy bolǧandyǧynda. Köşıp-qonǧan kezde de būrynǧydai ata-anasynyŋ aldynda otyrmaidy, iaǧni endı bäsıresı, özınıŋ jekemenşık taiy bar.
Ary qarai qūnan jarys, dönen jarystar bolady. Būl aralyqta bala da eseiedı, aty da balaǧa äbden üirenedı. Bala şabandoz bolyp ösuınıŋ sebebı de osynda. Qazaqtyŋ kez kelgen balasynyŋ at qūlaǧynda oinaityny bala jasynan atqūmar bolǧandyǧynda jatyr. Kez kelgen qazaq balasy audaryspaq, teŋge alu siiaqty ūlttyq oiyndarǧa eş jüreksınbei qoiyp ketken. Kökpar tartqan, qyz quuǧa şyqqan, bäigege şapqan qazaq balasynyŋ qanynda jylqyǧa tän mınez, sūlulyqqa qūştarlyq, qazaqy bolmys osylai qalyptasady. Jylqy — tektı, qasiettı mal. Şöptı taŋdap jeidı, sudyŋ tūnyǧyn, tazasyn ışedı. Jylqy arqyly balanyŋ estetikalyq sezımı oianady. Jelmen jarysyp şapqan kezde balada aqyndyq, şeşendık, jyraulyq sezımder tuady, şabyt qysady. At üstınde ösken bala ırı ärı märt bolǧan. Ömırın at üstınde ötkızgen bızdıŋ halyqtyŋ denı de sau, tıptı ünemı qozǧalysta jürıp, qan tarqatatyndyqtan bızdıŋ qazaq qan qysymy degendı bılmegen. Bır qyzyǧy, myŋǧyrǧan maly bar bai balasynyŋ özı atqa mınıp, jylqy baqqan. Baidyŋ balasy bola tūra qoi, siyr baqpaǧanmen, jylqyşylarǧa erıp jylqy qaraǧan. At üstınde ösken qazaqtyŋ er-azamaty biıktıktı, keŋdıktı baǧalai bılgen. Köŋılı ör bolǧan, jeldei esken aq köŋıl jomart bolǧan. Osy qasietterdıŋ barlyǧy qazaqtyŋ qanyna jylqynyŋ tektılıgımen qosa kelgen.
Qazırgı temır tūlpar mıngen qazaq balasynda mūndai kesek mınez ben jomarttyqtan görı menmendık, paŋdyq, özgenı közge ılmeitın örkökırektık basym. Öitkenı temır — jansyz. Jansyz närse adamnyŋ boiyndaǧy şynaiy qasietterdı jūtyp qoiady. Ärine, maşina mıngen qazaqtyŋ bärı bırdei deuden aulaqpyn. Bıraq jylqy men temırdı salystyrsaq, ūl balanyŋ er-azamat bolyp qalyptasuyna jylqy malynyŋ äserı mol bolǧanyn baiqaimyz. Ökınıştısı, bügınde bız attan ajyrap qaldyq. Qazırgı kezdıŋ özınde baiqasaŋyzdar, atbegıler men jylqy baptaityndardyŋ mınezı mülde basqa. Olar — maida-şüidege köŋıl bölmeitın, jaqsylyq jasaǧysy kelıp tūratyn kesek mınezdı, sözge şeşen adamdar. Aşamaiǧa mıngen kıp-kışkentai balanyŋ köŋılınıŋ ösıp, özgelerden erekşelenıp, özgeşe sezımge bölenetını de sondyqtan.
Aşamaiǧa mıngızu balany eŋbekke bauludyŋ alǧaşqy baspaldaǧy deuge bolady. Olai deitınımız, kez kelgen bala özınıŋ bäsıre taiyn endıgı jerde özı baǧyp-qaǧady. Ony uaqytymen jemdep, uaqytymen suaryp, jal-qūiryǧyn, üstın tarap, kütımge alady. Bala taiynyŋ aldynda jauapty ekenın, sol taidyŋ iesı özı ekenın sezınıp ösedı. Endıgı jerde taidyŋ kütımıne özı jauap beredı. Sonymen qatar ol bır ǧana bäsıre taidy baǧyp-qaǧudyŋ ainalasynda qanşama jaŋa sözderdı üirenedı. Būryn sözdık qorynda bolmaǧan jylqyǧa qatysty qanşama söz balanyŋ sanasyna sıŋedı. Aitalyq, terlık, toqym, üzeŋgı, aiyl, er-toqym, jügen, auyzdyq, şıder, qūryq, t.b… Ol būl ataulardy üirenıp qana qoimaidy, qalai qoldanyluyn da meŋgeredı. Bırte-bırte bala taiyna mınıp, öz üiınıŋ qozy-laǧyn qarap, öz şaruasyna aralasa bastaidy. Sol sebeptı de qazaqtyŋ balasy kışkentaiynan mal tanyp ösedı. Ol jauapkerşılıkke osy bastan üirenedı. Erte eseiedı, aqyly tolysady, oi-sanasy ösedı, salmaqty, baisaldy mınez qalyptasady.Äsılı, bızdıŋ qazaqtyŋ balalary, qyz bolsyn, ūl bolsyn oiynşyqpen köp oinamaǧan. Olarda köp oiynşyq ta bolmaǧan. Al qazırgı otyzǧa kelgen jıgıtterge qarap, balalyǧy älı qalmaǧanyn baiqaimyz. Bügınde balasy bar qai üige barsaq ta, bölme toly oiynşyqty köremız. Otbasynda naqty şeşım şyǧara almaityn, ataly sözdı ūǧynbaityn ūrpaqtyŋ köbeigenınıŋ bır ūşy osynda da jatyr. Būrynyraqta kerısınşe, balanyŋ oiynşyqpen oinaǧany köpke sozylmaǧan… Kışkentai qazaqty jauynger, şabandoz ärı er-azamat etıp tärbieleudıŋ basy — osy aşamaily taiǧa mıngızuden bastalady. Lezdıŋ arasynda köşuge, aşamaiyn erttei saluǧa qazaq balasy kez kelgen uaqytta daiyn bolǧan. Demnıŋ arasynda kiız üi tıguge de qazaq balasy erte maşyqtanǧan, iaǧni jinaqylyqqa, saqtyqqa beiımdelıp ösken. Qazaqtyŋ tektılıgı jylqymen de bailanysty Būrynyraqta ülkenderdıŋ qadaǧalauymen, baqylauymen balalar arasynda tai jarys jiı ötkızılgen. Kez kelgen bala öz taiynyŋ bärınen ozyp keletının qalaidy ǧoi, sol sebeptı taidy da soǧan beiımdep baptaǧan.
Ary qarai qūnan jarys, dönen jarystar bolady. Būl aralyqta bala da eseiedı, aty da balaǧa äbden üirenedı. Bala şabandoz bolyp ösuınıŋ sebebı de osynda. Qazaqtyŋ kez kelgen balasynyŋ at qūlaǧynda oinaityny bala jasynan atqūmar bolǧandyǧynda jatyr. Kez kelgen qazaq balasy audaryspaq, teŋge alu siiaqty ūlttyq oiyndarǧa eş jüreksınbei qoiyp ketken. Kökpar tartqan, qyz quuǧa şyqqan, bäigege şapqan qazaq balasynyŋ qanynda jylqyǧa tän mınez, sūlulyqqa qūştarlyq, qazaqy bolmys osylai qalyptasady. Jylqy — tektı, qasiettı mal. Şöptı taŋdap jeidı, sudyŋ tūnyǧyn, tazasyn ışedı. Jylqy arqyly balanyŋ estetikalyq sezımı oianady. Jelmen jarysyp şapqan kezde balada aqyndyq, şeşendık, jyraulyq sezımder tuady, şabyt qysady. At üstınde ösken bala ırı ärı märt bolǧan. Ömırın at üstınde ötkızgen bızdıŋ halyqtyŋ denı de sau, tıptı ünemı qozǧalysta jürıp, qan tarqatatyndyqtan bızdıŋ qazaq qan qysymy degendı bılmegen. Bır qyzyǧy, myŋǧyrǧan maly bar bai balasynyŋ özı atqa mınıp, jylqy baqqan. Baidyŋ balasy bola tūra qoi, siyr baqpaǧanmen, jylqyşylarǧa erıp jylqy qaraǧan. At üstınde ösken qazaqtyŋ er-azamaty biıktıktı, keŋdıktı baǧalai bılgen. Köŋılı ör bolǧan, jeldei esken aq köŋıl jomart bolǧan. Osy qasietterdıŋ barlyǧy qazaqtyŋ qanyna jylqynyŋ tektılıgımen qosa kelgen.
Qazırgı temır tūlpar mıngen qazaq balasynda mūndai kesek mınez ben jomarttyqtan görı menmendık, paŋdyq, özgenı közge ılmeitın örkökırektık basym. Öitkenı temır — jansyz. Jansyz närse adamnyŋ boiyndaǧy şynaiy qasietterdı jūtyp qoiady. Ärine, maşina mıngen qazaqtyŋ bärı bırdei deuden aulaqpyn. Bıraq jylqy men temırdı salystyrsaq, ūl balanyŋ er-azamat bolyp qalyptasuyna jylqy malynyŋ äserı mol bolǧanyn baiqaimyz. Ökınıştısı, bügınde bız attan ajyrap qaldyq. Qazırgı kezdıŋ özınde baiqasaŋyzdar, atbegıler men jylqy baptaityndardyŋ mınezı mülde basqa. Olar — maida-şüidege köŋıl bölmeitın, jaqsylyq jasaǧysy kelıp tūratyn kesek mınezdı, sözge şeşen adamdar. Aşamaiǧa mıngen kıp-kışkentai balanyŋ köŋılınıŋ ösıp, özgelerden erekşelenıp, özgeşe sezımge bölenetını de sondyqtan.
Qazaqtyŋ qyzdary da şabandoz bolǧan, kışkentaiynan atqa mınıp üirengen. Ūl balalardai dabyraityp şaşu şaşyp, aşamaiǧa mıngızbegenmen, qyz balaǧa da arnaiy laiyqtalyp aşamai er jasalǧan. Qyzdardy atqa mıngızuge tek aǧalary üiretetın bolǧan. Jaugerşılık zamanda äkelerımen, aǧalarymen bırge jauǧa şapqan, soǧys kezınde olardyŋ oqqaǧaryndai bolyp jürgen qazaqtyŋ qyzdary jaily tarihtan da belgılı.
«Qyz quuda» nebır jıgıtterdı qamşymen osyp tüsetın qyzdardyŋ barlyǧy da atqa mınıp ösken, iaǧni olarǧa aǧalary atqa mınudı kışkentaiynan-aq üiretken. Qyzdardyŋ da sänımen aişyqtalǧan, kümıstelıp jasalǧan öz er-tūrmandary bolǧan. Būrynyraqta tıptı keibır auqattylar qyzyn ūzatqanda bergen er-tūrmanynyŋ özı äkelıngen qalyŋmal qūnynan asyp tüsken eken…
Äŋgımelesken
Aigül BOLATHANQYZY,
«Aiqyn».
