Qazır älemdık naryqta mūnai baǧasy ösıp jatyr. Soŋǧy alty aidan berı keşe tūŋǧyş ret Brent mūnai baǧasy bır barrelı 69-70 dollardy qūrady. Ekonomikasy mūnaiǧa bailanǧan elderdıŋ bırazy būǧan quanyp qalǧanymen, mamandar mūnyŋ arty asa jaqsy bola qoimaitynyn aituda. Sebebı sarapşylar «mūnai naryǧynda būl jait tıkelei AQŞ pen İran qaqtyǧysynyŋ äserı» dep otyr.
Mamandardyŋ paiymdauynşa, aldaǧy uaqytta älemdık mūnai naryǧynda tūraqsyzdyq odan ärı örşidı. Tıpten sarapşylar «İrannyŋ strategiialyq jäne tranzittık maŋyzy zor aumaǧy Ormuz būǧazynyŋ jabylyp qalu qaupı küşeiıp tūr» degendı de alǧa tartty.
Ekonomist-ǧalym Jūmadılda Baiahmetovtyŋ paiymdauynşa, «naq qazır älemdık naryqta mūnai baǧasy ösıp jatyr» dep jaqsylyqtan ümıttenuge bolmaidy. Sebebı būl rasymen de jaqsy nyşan emes. Aldaǧy uaqytta AQŞ pen İran teketıresı örşi beretın bolsa, bıraz elderdıŋ ekonomikasy kerı kete bastaidy.
«Bız tärızdı ekonomikasy mūnaiǧa bailanǧan el üşın mūnai baǧasynyŋ ösuı ärine jaqsy. Degenmen, būl uaqytşa qūbylys. Bılesızder saiasi jaǧdaiǧa bailanysty saiasattanuşylar «İran men AQŞ arasynda soǧys bolyp ketuı de yqtimal» dep otyr. Ärine, onyŋ betın aulaq qylsyn, eger soǧys bolǧan jaǧdaida İrannyŋ Ormuz būǧazyn öz qalaularyna qarai paidalanularyna qūqyqtary bar. Ormuz būǧazy arqyly Parsy şyǧanaǧyndaǧy mūnai öndıretın memleketterdıŋ mūnaiy tasymaldanady. Ormuz būǧazy arqyly İran bıraz elderge qyr körsete alady»,-deidı ekonomist-ǧalym Jūmadılda Baiahmetov.
Jalpy, Ormuz būǧazy älemdegı energiia tasymaldauda qolaily su joly Ormuz būǧazy arqyly orta eseppen kündıgıne 18,5 paiyz älem mūnaiy tasymaldanady. Parsy şyǧanaǧynda ornalasqan Ormuz būǧazynyŋ būl erekşelıkterın İran köşbasşysy İran köşbasşysy Hasan Ruhani jaqsy bıledı. Ol 2018 jyldan berı «Amerika Qūrama Ştatynyŋ sanksiialary jalǧasa berse, Ormuz būǧazy arqyly ötetın şikı mūnai tasymalyna tosqauyl qoiamyz» dep mälımdeme jasap keledı.
Būl rette ekonomist-ǧalym Jūmadılda Baiahmetov «Eger İran köşbasşysynyŋ sözı ıske asar bolsa, onda AQŞ tarapy ırı küş qoldanuǧa da baruy mümkın. Negızı osy jaǧdai 1980-1988 jyldardaǧy İran men İrak arasyndaǧy soǧystyŋ bastamasyna ūqsap barady. 1980 jyly teŋız jolynda bastalǧan soǧys kezınde Ormuz būǧazy arqyly qatynaityn kemelerdıŋ erkın qatynauyna qiyndyq tuǧyzǧan bolatyn. Mıne sodan berı İran-İrak soǧysynyŋ aiaqtalǧanyna 30 jyldan astam uaqyt ötse de AQŞ Parsy şyǧanaǧynan äskeri-teŋız küşterın äketpei Ormuz būǧasyn közınıŋ qaraşyǧyndai qoruda. Al İran tarapy AQŞ-tyŋ Ormuz būǧazyna qūqyǧy joqtyǧyn ünemı mälımdep keleddı. Atap öteiık, 2012 jyldyŋ şıldesınde İran parlamentı Europa elderınıŋ İranǧa salynǧan ekonomikalyq sanksiiaǧa qarsylyq retınde mūnai tankerlerı üşın Ormuz būǧazyn jauyp tastau turaly zaŋ jobasyn maqūldaǧan edı. Eger būǧaz jabylyp, mūnai tasymalyna tosqauyl qoiylatyn bolsa, älemdegı mūnai eksportynyŋ 40 paiyzy oryndalmai qalady. Al būl degenıŋız bıraz elderdıŋ ekonomikasynyŋ şatqaiaqtaitynyn körsetedı. Bolaşaqta ekonomikasy mūnaiǧa täueldı elderge qiyn bolady. Sebebı mūnai eksporty tömendeidı. Biudjetke kırıs azaiady. Ekonomikalyq daǧdarys ūlǧaiady»,-dedı.
Qarlyǧaş ZARYQQANQYZY,
«Adyrna» portaly
