(«Filosofiia» terminınıŋ köne grek tılındegı maǧynasy – danalyqty süiu («filia» – süiu, «sofia» – danalyq). Filosofiianyŋ qysqarǧan türı – «fälsafa». Būl sözdıŋ fonetikalyq tūlǧasy säl özgerıp, tılımızde pälsapa bolyp qalyptasty. Al, filosof sözınıŋ qazaqşa balamasy – oişyl.)
Äbu Nasyr Mūhammed ibn Mūhammed Tarhan ibn Üzlaǧ äl-Farabi at-Türki 870 jyly qazaqtyŋ ejelgı qalasy Otyrarda (arabtar Barba-Farab dep ataǧan) düniege kelgen. Şyǧys pen Batysty tereŋ bılımımen bas idırgen oişyl filosofiialyq-gumanitarlyq (filosofiia, logika, saiasat, sosiologiia, lingvistika, etika, estetika, poeziia, muzyka) jäne jaratylystanu (astronomiia, kosmologiia, astrologiia, matematika, fizika, himiia, medisina, geografiia) ǧylymdary salasynda airyqşa eŋbek etıp, köptegen jaŋalyq aşqan bolatyn. Sondai-aq, ol grek oişyldary Platon men Aristotel filosofiiasy arasyndaǧy qarama-qaişylyqty joqqa şyǧaryp, közqarastarynyŋ sintezın jasady. Olardyŋ eŋbekterın ärı qarai jalǧastyra zerttep, damytty. Jalpy alǧanda, Farabidıŋ 150-dei şyǧarmasynyŋ 40-qa juyǧy ǧana bızge jettı.
Farabidıŋ därejesı men filosofiialyq oilau mädenietınıŋ joǧary bolǧanyna taŋ qalǧan bır adam oǧan bylai sūraq qoiady: «Sız köp bılesız be, älde Aristotel köp bıle me?». Onyŋ tūspaldap aitqan jauaby bylai: «Men onymen zamandas bolǧan jaǧdaida, onyŋ eŋ myqty şäkırtı bolar edım». Farabidıŋ Aristoteldıŋ özınen myqty ekenın moiyndaǧanyn osy jauabynan köruge bolady deitınder bar körınedı.
Keibır grek ǧalymdary «Farabi eşqandai jaŋalyq aşqan joq, tek grek oişyldarynyŋ şyǧarmalaryn audardy», – dese, nemıs şyǧystanuşysy F.Detrisiidıŋ oiynşa Şyǧysta Aristotel äl-Farabidıŋ eŋbekterınıŋ arqasynda ǧana Aristotel atanǧan. Aqyn, türkıtanuşy O. Süleimenov bolsa «Ejelgı grek oişyldarynyŋ kıtaptary sol kezde tek Baǧdatta ǧana saqtalǧan. Olardy äl-Farabi arab tılıne audardy. Mıne, sol kıtaptar HI ǧasyrda Granada men Kordovaǧa jetedı. Sol jerde olardy latyn tılıne audarady. Sosyn Aristotel men Platonnyŋ kıtaptary küllı Europa boiynşa jasyryn türde tarap ketedı. Osylaişa qaita jandanu – iaǧni Renessans däuırı bastaldy», – deidı.
Farabi sälem bergennen keiın Siriia bileuşısı Saif ad-Dəula qūrmet körsetıp, oǧan jaiǧasuyn sūraidy. Ǧalym: «Özımnıŋ därejeme sai otyraiyn ba, älde sızdıŋ märtebeŋızge sai ma?» dep sūrapty. Patşa oǧan: «Özıŋnıŋ därejeŋe sai», – dep jauap beredı. Farabi barlyq ämırlerden ötıp, patşany yǧystyryp, taqqa özı otyrǧan eken.
Ūly oişylymyz Äl-Farabidı öz därejesıne sai «Älemnıŋ bırınşı ūstazy» dep aitatyn uaqyt kelgen siiaqty!
Quanyş Jūmabek
«Lingvistika» mamandyǧy boiynşa filosofiia doktory (PhD),
"Adyrna" ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
