Kelın ädebı

4811
Adyrna.kz Telegram
http://adyrna.kz/content/uploads/2016/01/626820e822beb9f7afcef6de6647bd26.jpg
Tüz adamy dep esepteletın erlerdıŋ ısı – el, auyl-üi, şaruaşylyq qamy bolsa, üi adamy – äiel zatynyŋ mındetı – syrttai qaraǧanda «ot basy, oşaq qasy» sekıldı qarapaiym körıngenımen, naqtyraq zer salsaq, üi ışınıŋ şaruasy-käsıbımen ainalysyp, bala-şaǧany baǧyp-qaǧu, ösıru, aǧaiyn jūrttyŋ bereke-bırlıgıne ūiytqy bolu siiaqty negızınen üielmennıŋ qūt-berekesın arttyratyn eŋ bır maŋyzdy ıster äielge jüktelıp, är şaŋyraqtyŋ tūrmys-tırşılıgı, hal-ahualy da osy üidegı aq jaulyqty anamen tyǧyz bailanysty bolatyny ūltymyzǧa tän qūndylyq deuge bolady.  Toi ötken künnıŋ erteŋınde-aq, jaŋa tüsken jas kelın bozala taŋmen talasyp tūryp, aldymen qazaqta «ülken üi», «qara şaŋyraq» dep atalatyn äke üiınıŋ tündı­gınıŋ bauyna aqtyq bailap aşady. Odan keiın jasy ülken qaiyn aǧalarynyŋ, eŋ soŋynda öz üiınıŋ tündıgın aşqan soŋ, otauynda ot jaǧyp, tütın tütetuı üşın «ülken üiden» «ot aluǧa» barady. Qazaqtyŋ «otbasy», «otau» (ot alu sözınen şyqqan) ūǧym­dary ejelgı otqa tabynuǧa bailanysty tu­yndaǧan saltqa negızdele qalyptasqan atau ekendıgı anyq. Osy oraida, tūiaq-tū­qymy qalyp, ūrpaǧy jalǧasqanyn bıldıretın «otyn jaǧyp, tütının tütetetın artynda ūr­paǧy bar» degen siiaqty taǧy basqa köp­tegen mätel sözder «ot jaǧyp, qazan kö­tergen» jeke üi, otbasyn qūrǧandyǧyn bıl­dıretın nanym-senımdık ūǧymdardan bastau alatyndyǧyn atai ketu kerek. Osyndai ül­ken de, jauapty mındetter moinyna jük­tel­gen qazaq kelını erte tūryp, keş jatyp, kün ūzaqqa bır tynbai köp ıstı eŋbek­qor­lyqpen bıtıredı.
«Kelın enenıŋ topyraǧynan jaralady» deidı halyq. Jas kelın äulet üşın jasalatyn qasiettı de, kielı mındetın mültıksız at­qaryp, bolaşaqta eŋbekqor, ızettı, aq­jar­qyn, köpşıl ana boluyna äjeler men enelerdıŋ ömırlık täjıribesı, kelınge berer aqyl-keŋesı maŋyzdy. Parasatty äjelerdıŋ: «Kelınıŋdı qyzdai kör, qyzyŋ kelın bolmas pa?» deuı özara syilastyqqa ūmtyludy meŋ­zegen, astary tym tereŋde jatqan söz bolsa kerek. Sondyqtan, jas kelındı o bas­tan şaruaşylyq, üi şaruasyn jürgızu men meŋgerudıŋ jaŋa ortadaǧy ülgısıne beiımdep, oŋ men solyn tez tanuyna jär­demdesuı kerek. Osy ötpelı kezeŋge asa män bergen atalar «qatyndy bastan» (tärbiele) degen ösiet qaldyruy tegın emes.
Söitıp, būrynǧy erke qyz, būla boijet­kennıŋ, endıgı kelınnıŋ äleumettık märtebesı (statusy) özgeruıne bailanysty, onyŋ ıs-qimylyna, mınez-qūlyqtaryna türlı şekteuler salynyp, yrym-tyiymdarǧa boi ūsynuyna tura keledı. Mäselen, küieuınen basqa bögde adamdarǧa «äuret» (ǧaurat-arab sözı) sanalatyn qolynyŋ ūşymen betınen basqa denesın jalaŋaş körsetpeu, jalaŋ bas, jalaŋ aiaq jürmeu, erlerdıŋ jolyn ke­sıp ötpeu, ülkender otyrǧan üige kırmeu, ülkenderdıŋ äŋgımesıne aralaspau, olarǧa şai qūiǧanda bır tızerlep qyryn otyru, qazan aiaǧyn syldyrlatpau, ülken adam kö­zınşe dauys köterıp söilemeu, balalarǧa qatqyl söilemeu, şaŋqyldap ūryspau, ülken üidıŋ törıne şyqpau, ata-enesınıŋ, qaiyn aǧalarynyŋ, qainylarynyŋ tösegıne otyrmau, jer taianyp otyryp as ışpeu, kiımın jelbegei jamylmau t.s.s. Osy atal­ǧan jäne osy tektes kelınge bailanysty yrym-tyiymdar men ädet-ǧūryptardyŋ tär­bielık mänınen tys olardyŋ tüpkı mänı – endıgı kezekte düniege ūrpaq äkeluşı, bolaşaq ana densaulyǧyna, iaǧni bolaşaq ūrpaqtyŋ imandylyǧy men saulyǧyna degen qamqorlyqta jatqany dausyz. Patriar­haldyq-rulyq negızge qūrylǧan qazaq qo­ǧamynda balanyŋ denesı äkeden (rudyŋ ışındegı ūsaq tarmaqtardy qazaq «süiek» dep ataǧan), qany şeşeden dep tanityn ürdıs qalyptasqany mälım. Būny «süiek äkeden, et anadan» dep te aitady. Sondyqtan, jatyrdaǧy ūryq-ūrpaqqa ananyŋ asyl mınez-qūlqy, tektılıgı qanmen berıletındık­ten kelın bolsyn, jalpy äiel zatyna qarasty yrym-tyiymdardyŋ köp bolyp kelu sebebı ūlttyŋ asqaq bolaşaǧyna degen arman-mūrattan tuyndaidy. «El bolamyn deseŋ besıgıŋdı tüze!» degen ūranda osy nietten tuǧan. Qalyptasqan dästür boiynşa kelın bala aldymen tüsken jerınıŋ ülken-kışısı, erler men äielderıne özınşe at qoia bıluı tiıs. Ol qazaqta «at tergeu» dep atalady. At tergeu – jas kelınnıŋ tüsken jerıne, küieuı­nıŋ tuystaryna degen ızgı qūrmetınıŋ, ädebı­nıŋ igı körınısterınıŋ bırı ǧana bolyp, olardy öz atymen tıkelei atamai, arnaiy işaralap at qoiuy. Kelın tarapynan osy at tergeu barysynda onyŋ tapqyrlyǧy, teŋeu sözderge şeşendıgı, jarasymdy äzılqoily­ǧy da synǧa tüsetın bolǧan. Jas mölşerı, mınezı, kelbetı men erekşe belgı, qasietıne, tuystyq qatynasy men märtebesıne qarai qisyny tabylyp, ūtymdy qoiylǧan ärbır attan kelınnıŋ tapqyrlyǧy men aqyldylyǧy ainalasyna tanylady. Dünieden äldeqaşan ozǧan atalardyŋ da atyn atamai, janama sözder qoldanady. Mäselen, bır atanyŋ aty Tüsıphan nemese Tüsıpaqyn t.b. bolsa, tüs, tüsu, tüsıp qaldy, tüsırıp aldy degen siiaqty t.b. etıstıktı tergep, onyŋ ornyna «domalau» siiaqty sözderdı qoldanady. Sondai-aq, Balta esımdı adam atyn sol auyldyŋ kelınderı «balta» degen eŋbek qūralyn aitar kezde, auyzǧa almai, «aspap» dep tergeumen keledı. Al, qaiyn ata, qaiyn aǧalaryna – saiatşy bolsa «bürkıtşı ata, bürkıtşı», dındar adam bolsa «molda ata, aǧa», jaqsy kiınetın, symbatty adam bolsa «serı ata, aǧa», jasyna qarai «kışı ata, kışı aǧa» degen siiaqty t.b. at qoisa, qaiyndaryna qaljyŋǧa negızdel­gen, külkılı attar da qoiady. Mysaly, tapaldy «sūŋǧaq boily», jalqaudy «pysyq qai­nym» degen siiaqty.
Būryndary öz küieuın «bızdıŋ üidıŋ kısısı», «otaǧasy», «ülken kısı» dep ataityn salt bırlı-jarym jaǧdaida älı künge deiın ūşyrasady. Osynyŋ barlyǧy kelın men qaiyn jūrt arasyndaǧy özara syilastyq pen bereke-bırlıkke qyzmet etetın halyqtyq ädet-ǧūryp normalarynyŋ aiqyn körınısterı bolyp tabylady.
Endıgı kezekte enesı kelınnıŋ tezırek qūrsaqty bolyp, özderı nemere süiuge asyǧady. Osy rette qazaq dästürınde myqty ūstanatyn bır salt bar. Ol kelın ūl tapsyn degen yrymmen ärkez sybaǧalanyp, ūsy­nylatyn qoidyŋ ūltabary (sychug). Ol ömır­ge köp ūrpaq äkelıp, qazaqta basty bailyq sanalatyn balasy, äsırese ūly köp bolsyn degendı yrymdaǧan, tūspaldaǧan salt. Kelın öz densaulyǧymen bırge, ömırge denı sau bala äkelu üşın aiaǧy auyr kelın qorşaǧan orta, tabiǧat, aua-raiy qūbylys­taryna asa män berıp, köp närseden saq­tanyp jüruı kerek bolady. Mäselen, bal­anyŋ betı şūbar bolady dep künge qyz­­dy­rylmaidy, balanyŋ tılı şyqpai, keşıgedı dep, balyq jeuge, tolǧaǧy qatty ärı, toǧyz aidan artyq köteredı dep, tüienıŋ etın jeuge tyiym salynady. Kütpegen kedergı, tüsık tastau nemese ai-künınen bū­ryn bosanyp qaludan saqtyq retınde, qo­lai­syz jaittar bolmauy üşın ösıp-önu rämızıne balanatyn jetı qazynanyŋ asyly sanalatyn itke «ket» dep aituǧa bolmaidy. Qolönermen şūǧyldanǧan kezde balanyŋ kındıgı moinyna oralyp qalady dep arqan esu, ūrşyq iıru, keste tıguden saqtandyrady. Qap, teŋnıŋ auzyn buyp, japqyzbaidy, kerısınşe kelınge aşqyzyp, basqalary jabady. Tüsık aldyn-ala bolmas üşın enesı kelınnıŋ etegın bürıp qoiady. Mūnyŋ syrtynda dūrys, qūnarly tamaqtanuy kerek ekenı, ärine, belgılı jait. Keiın, aman-esen bosanǧan soŋ balasyn ülkenderdıŋ janynda emızuge tura kelse, bır qyryndai otyryp tösın jasyruy tiıs. Ülkender otyrǧan dastarqanda eŋ tömende otyratyn jas kelın, susyn, şai ūsynǧanda qos qoldap, nemese sol qolymen kese, tostaǧan ūstaǧan oŋ qolynyŋ bılek tūsyn sol qolymen demei ūstap, inabatpen ūsynu kerek. Ülkenderge tura qaramai nazaryn tömen salyp otyruy, susyn ışkende, tamaq jegende bır qyryndai otyryp, auzyn bır qolymen kölegeilep, as şainap otyruy kerek degen siiaqty özın ibaly ūstai bıluge, adamdarmen qarym-qatynasta saq, abai boluǧa üiretetın tär­bielık mändı köptegen t.b. yrym-tyiymdar bar. Kelınnıŋ jaŋa ortadaǧy ärmen qaraiǧy äleumettık märtebesın belgıleitın bırneşe şarttar atqarylady. Olar – säukeleden keiıngı – «jelek jamylu», odan keiıngı «kimeşek kiiu». Mäselen, kelın bolyp tüsken­nen keiın, säukelesın sandyqqa orap saqtap qoiǧan kelın, bır jyldai uaqyt boiy, iaǧni balaly bolǧanǧa deiın «jelek» jamylyp jüredı. Jelek – küreŋ öŋdı jeŋıl matadan tıgılgen, bas kiımnıŋ şetın ala, şekenı, maŋ­daidy jaba kelıp, bet qana aşyq qal­dyrylatyn, tögıle, denenı orai jauyp tū­ratyndai etıp mol qamtylǧan, ūzyndyǧy tızeden asa keletın ǧūryptyq kiım türı. Bel­gılengen merzım bolǧan kezde mal soiyp, auyl kempırlerın, abysyn-ajyndaryn şaqyryp, arnaiy atai otyryp, kelınnıŋ «jelegın alyp», «kimeşek kigızedı». Būl — kelınnıŋ osy äulettıŋ tolyq müşelıgıne ötıp, ana, adal jar, üi iesı degen ataqqa ie bolǧandyǧyn aiǧaq­taityn jas, äleumettık inisiasiiany belgılegen ǧūryp bolyp tabylady. Jas kelın türlı-tüstı, zer jıppen kestelengen, monşaqpen, tanamen äşekei­lengen kimeşek kise, jasy ūlǧaia kele ol äşekeilerı azaiǧan, reŋkı bırkelkı kimeşek kietın bolady. Osy oraida erekşe aita keter jait, eger balaly bolyp ülgermei, kelın ömırden qaitqan jaǧdaida, ejelgı qazaq tärtıbı boiynşa kezınde tölengen jasaudaǧy jylqy, tüielermen bırge qalyŋ­dyqtyŋ ūzatyl­ǧanda kigen säukelesın de qosa qaitaratyn bolǧan. Eger bala tuyp, ūrpaq qaldyrsa, jasau da, mal da, säukele de qaitarylmai, küieuınıŋ menşıgı bolyp qala beredı. Sondai-aq, otbasylyq kikıl­jıŋ­derden tuyndap, ajyrasu mäselesı qoz­ǧalyp, ädıl sotqa jügınudıŋ nätijesınde, äiel zaŋdy ajyrasuǧa qol jetkızgen jaǧ­daiynda, jasau malymen bırge, küieuı säu­kelenı de qaitaruy tiıs. Öitkenı, säukele ösıp-önu simvolikasy mındetın atqaratyn, qymbat tas, qymbat aŋ terılerımen sändelıp tıgılgen ǧūryptyq bas kiım ekenı belgılı. Säukele asa baǧaly zat, mäselen köptegen derekterde belgılı bolǧandai äşekeilı säu­kelenıŋ qūny jüz jylqyǧa baǧalanatyn. Osylaişa, ömır ötkelderınen ötıp, köp täjıribe jinaqtap, nemere-şöbere süigen analar auyl-aimaqqa bedeldı bolyp, er adamdar auylda joqta ıs basqaryp, mal soiǧyzyp, qonaq kütıp, tüsel tüsırıp attandyratyn jait qalypty räsımge ainalady. Endeşe, ärbır salttyŋ, ädet-ǧūryptyŋ, yrym-tyiymdar jüiesınıŋ negızgı mındet­terı saiyp kelgende qoǧam, qauym müşele­rınıŋ jūmylyp, bırıge tüsuıne qyzmet ete­tındıgın basa aitu kerek. Ejelgı Tomiris, Zarina, keiıngı Kerbez ana, Börte, bertıngı Domalaq ene, Bopai hanymdardyŋ atqa mınıp qol bastap, attan tüsıp el bastauy da – alaştyŋ asyl saltyn ardaq tūtuynan edı.

Dosymbek HATRAN,

tarih ǧylymdarynyŋ kandidaty,

QR Memlekettık Ortalyq mūrajaiynyŋ etnologiia bölımınıŋ meŋgeruşısı

«Dala men qala».

Pıkırler