Tüz adamy dep esepteletın erlerdıŋ ısı – el, auyl-üi, şaruaşylyq qamy bolsa, üi adamy – äiel zatynyŋ mındetı – syrttai qaraǧanda «ot basy, oşaq qasy» sekıldı qarapaiym körıngenımen, naqtyraq zer salsaq, üi ışınıŋ şaruasy-käsıbımen ainalysyp, bala-şaǧany baǧyp-qaǧu, ösıru, aǧaiyn jūrttyŋ bereke-bırlıgıne ūiytqy bolu siiaqty negızınen üielmennıŋ qūt-berekesın arttyratyn eŋ bır maŋyzdy ıster äielge jüktelıp, är şaŋyraqtyŋ tūrmys-tırşılıgı, hal-ahualy da osy üidegı aq jaulyqty anamen tyǧyz bailanysty bolatyny ūltymyzǧa tän qūndylyq deuge bolady.
Toi ötken künnıŋ erteŋınde-aq, jaŋa tüsken jas kelın bozala taŋmen talasyp tūryp, aldymen qazaqta «ülken üi», «qara şaŋyraq» dep atalatyn äke üiınıŋ tündıgınıŋ bauyna aqtyq bailap aşady. Odan keiın jasy ülken qaiyn aǧalarynyŋ, eŋ soŋynda öz üiınıŋ tündıgın aşqan soŋ, otauynda ot jaǧyp, tütın tütetuı üşın «ülken üiden» «ot aluǧa» barady. Qazaqtyŋ «otbasy», «otau» (ot alu sözınen şyqqan) ūǧymdary ejelgı otqa tabynuǧa bailanysty tuyndaǧan saltqa negızdele qalyptasqan atau ekendıgı anyq. Osy oraida, tūiaq-tūqymy qalyp, ūrpaǧy jalǧasqanyn bıldıretın «otyn jaǧyp, tütının tütetetın artynda ūrpaǧy bar» degen siiaqty taǧy basqa köptegen mätel sözder «ot jaǧyp, qazan kötergen» jeke üi, otbasyn qūrǧandyǧyn bıldıretın nanym-senımdık ūǧymdardan bastau alatyndyǧyn atai ketu kerek. Osyndai ülken de, jauapty mındetter moinyna jüktelgen qazaq kelını erte tūryp, keş jatyp, kün ūzaqqa bır tynbai köp ıstı eŋbekqorlyqpen bıtıredı.
Būl — kelınnıŋ osy äulettıŋ tolyq müşelıgıne ötıp, ana, adal jar, üi iesı degen ataqqa ie bolǧandyǧyn aiǧaqtaityn jas, äleumettık inisiasiiany belgılegen ǧūryp bolyp tabylady. Jas kelın türlı-tüstı, zer jıppen kestelengen, monşaqpen, tanamen äşekeilengen kimeşek kise, jasy ūlǧaia kele ol äşekeilerı azaiǧan, reŋkı bırkelkı kimeşek kietın bolady. Osy oraida erekşe aita keter jait, eger balaly bolyp ülgermei, kelın ömırden qaitqan jaǧdaida, ejelgı qazaq tärtıbı boiynşa kezınde tölengen jasaudaǧy jylqy, tüielermen bırge qalyŋdyqtyŋ ūzatylǧanda kigen säukelesın de qosa qaitaratyn bolǧan. Eger bala tuyp, ūrpaq qaldyrsa, jasau da, mal da, säukele de qaitarylmai, küieuınıŋ menşıgı bolyp qala beredı. Sondai-aq, otbasylyq kikıljıŋderden tuyndap, ajyrasu mäselesı qozǧalyp, ädıl sotqa jügınudıŋ nätijesınde, äiel zaŋdy ajyrasuǧa qol jetkızgen jaǧdaiynda, jasau malymen bırge, küieuı säukelenı de qaitaruy tiıs. Öitkenı, säukele ösıp-önu simvolikasy mındetın atqaratyn, qymbat tas, qymbat aŋ terılerımen sändelıp tıgılgen ǧūryptyq bas kiım ekenı belgılı. Säukele asa baǧaly zat, mäselen köptegen derekterde belgılı bolǧandai äşekeilı säukelenıŋ qūny jüz jylqyǧa baǧalanatyn.
Osylaişa, ömır ötkelderınen ötıp, köp täjıribe jinaqtap, nemere-şöbere süigen analar auyl-aimaqqa bedeldı bolyp, er adamdar auylda joqta ıs basqaryp, mal soiǧyzyp, qonaq kütıp, tüsel tüsırıp attandyratyn jait qalypty räsımge ainalady.
Endeşe, ärbır salttyŋ, ädet-ǧūryptyŋ, yrym-tyiymdar jüiesınıŋ negızgı mındetterı saiyp kelgende qoǧam, qauym müşelerınıŋ jūmylyp, bırıge tüsuıne qyzmet etetındıgın basa aitu kerek. Ejelgı Tomiris, Zarina, keiıngı Kerbez ana, Börte, bertıngı Domalaq ene, Bopai hanymdardyŋ atqa mınıp qol bastap, attan tüsıp el bastauy da – alaştyŋ asyl saltyn ardaq tūtuynan edı.
«Kelın enenıŋ topyraǧynan jaralady» deidı halyq. Jas kelın äulet üşın jasalatyn qasiettı de, kielı mındetın mültıksız atqaryp, bolaşaqta eŋbekqor, ızettı, aqjarqyn, köpşıl ana boluyna äjeler men enelerdıŋ ömırlık täjıribesı, kelınge berer aqyl-keŋesı maŋyzdy. Parasatty äjelerdıŋ: «Kelınıŋdı qyzdai kör, qyzyŋ kelın bolmas pa?» deuı özara syilastyqqa ūmtyludy meŋzegen, astary tym tereŋde jatqan söz bolsa kerek. Sondyqtan, jas kelındı o bastan şaruaşylyq, üi şaruasyn jürgızu men meŋgerudıŋ jaŋa ortadaǧy ülgısıne beiımdep, oŋ men solyn tez tanuyna järdemdesuı kerek. Osy ötpelı kezeŋge asa män bergen atalar «qatyndy bastan» (tärbiele) degen ösiet qaldyruy tegın emes.Söitıp, būrynǧy erke qyz, būla boijetkennıŋ, endıgı kelınnıŋ äleumettık märtebesı (statusy) özgeruıne bailanysty, onyŋ ıs-qimylyna, mınez-qūlyqtaryna türlı şekteuler salynyp, yrym-tyiymdarǧa boi ūsynuyna tura keledı. Mäselen, küieuınen basqa bögde adamdarǧa «äuret» (ǧaurat-arab sözı) sanalatyn qolynyŋ ūşymen betınen basqa denesın jalaŋaş körsetpeu, jalaŋ bas, jalaŋ aiaq jürmeu, erlerdıŋ jolyn kesıp ötpeu, ülkender otyrǧan üige kırmeu, ülkenderdıŋ äŋgımesıne aralaspau, olarǧa şai qūiǧanda bır tızerlep qyryn otyru, qazan aiaǧyn syldyrlatpau, ülken adam közınşe dauys köterıp söilemeu, balalarǧa qatqyl söilemeu, şaŋqyldap ūryspau, ülken üidıŋ törıne şyqpau, ata-enesınıŋ, qaiyn aǧalarynyŋ, qainylarynyŋ tösegıne otyrmau, jer taianyp otyryp as ışpeu, kiımın jelbegei jamylmau t.s.s. Osy atalǧan jäne osy tektes kelınge bailanysty yrym-tyiymdar men ädet-ǧūryptardyŋ tärbielık mänınen tys olardyŋ tüpkı mänı – endıgı kezekte düniege ūrpaq äkeluşı, bolaşaq ana densaulyǧyna, iaǧni bolaşaq ūrpaqtyŋ imandylyǧy men saulyǧyna degen qamqorlyqta jatqany dausyz. Patriarhaldyq-rulyq negızge qūrylǧan qazaq qoǧamynda balanyŋ denesı äkeden (rudyŋ ışındegı ūsaq tarmaqtardy qazaq «süiek» dep ataǧan), qany şeşeden dep tanityn ürdıs qalyptasqany mälım. Būny «süiek äkeden, et anadan» dep te aitady. Sondyqtan, jatyrdaǧy ūryq-ūrpaqqa ananyŋ asyl mınez-qūlqy, tektılıgı qanmen berıletındıkten kelın bolsyn, jalpy äiel zatyna qarasty yrym-tyiymdardyŋ köp bolyp kelu sebebı ūlttyŋ asqaq bolaşaǧyna degen arman-mūrattan tuyndaidy. «El bolamyn deseŋ besıgıŋdı tüze!» degen ūranda osy nietten tuǧan. Qalyptasqan dästür boiynşa kelın bala aldymen tüsken jerınıŋ ülken-kışısı, erler men äielderıne özınşe at qoia bıluı tiıs. Ol qazaqta «at tergeu» dep atalady. At tergeu – jas kelınnıŋ tüsken jerıne, küieuınıŋ tuystaryna degen ızgı qūrmetınıŋ, ädebınıŋ igı körınısterınıŋ bırı ǧana bolyp, olardy öz atymen tıkelei atamai, arnaiy işaralap at qoiuy. Kelın tarapynan osy at tergeu barysynda onyŋ tapqyrlyǧy, teŋeu sözderge şeşendıgı, jarasymdy äzılqoilyǧy da synǧa tüsetın bolǧan. Jas mölşerı, mınezı, kelbetı men erekşe belgı, qasietıne, tuystyq qatynasy men märtebesıne qarai qisyny tabylyp, ūtymdy qoiylǧan ärbır attan kelınnıŋ tapqyrlyǧy men aqyldylyǧy ainalasyna tanylady. Dünieden äldeqaşan ozǧan atalardyŋ da atyn atamai, janama sözder qoldanady. Mäselen, bır atanyŋ aty Tüsıphan nemese Tüsıpaqyn t.b. bolsa, tüs, tüsu, tüsıp qaldy, tüsırıp aldy degen siiaqty t.b. etıstıktı tergep, onyŋ ornyna «domalau» siiaqty sözderdı qoldanady. Sondai-aq, Balta esımdı adam atyn sol auyldyŋ kelınderı «balta» degen eŋbek qūralyn aitar kezde, auyzǧa almai, «aspap» dep tergeumen keledı. Al, qaiyn ata, qaiyn aǧalaryna – saiatşy bolsa «bürkıtşı ata, bürkıtşı», dındar adam bolsa «molda ata, aǧa», jaqsy kiınetın, symbatty adam bolsa «serı ata, aǧa», jasyna qarai «kışı ata, kışı aǧa» degen siiaqty t.b. at qoisa, qaiyndaryna qaljyŋǧa negızdelgen, külkılı attar da qoiady. Mysaly, tapaldy «sūŋǧaq boily», jalqaudy «pysyq qainym» degen siiaqty.
Būryndary öz küieuın «bızdıŋ üidıŋ kısısı», «otaǧasy», «ülken kısı» dep ataityn salt bırlı-jarym jaǧdaida älı künge deiın ūşyrasady. Osynyŋ barlyǧy kelın men qaiyn jūrt arasyndaǧy özara syilastyq pen bereke-bırlıkke qyzmet etetın halyqtyq ädet-ǧūryp normalarynyŋ aiqyn körınısterı bolyp tabylady.Endıgı kezekte enesı kelınnıŋ tezırek qūrsaqty bolyp, özderı nemere süiuge asyǧady. Osy rette qazaq dästürınde myqty ūstanatyn bır salt bar. Ol kelın ūl tapsyn degen yrymmen ärkez sybaǧalanyp, ūsynylatyn qoidyŋ ūltabary (sychug). Ol ömırge köp ūrpaq äkelıp, qazaqta basty bailyq sanalatyn balasy, äsırese ūly köp bolsyn degendı yrymdaǧan, tūspaldaǧan salt. Kelın öz densaulyǧymen bırge, ömırge denı sau bala äkelu üşın aiaǧy auyr kelın qorşaǧan orta, tabiǧat, aua-raiy qūbylystaryna asa män berıp, köp närseden saqtanyp jüruı kerek bolady. Mäselen, balanyŋ betı şūbar bolady dep künge qyzdyrylmaidy, balanyŋ tılı şyqpai, keşıgedı dep, balyq jeuge, tolǧaǧy qatty ärı, toǧyz aidan artyq köteredı dep, tüienıŋ etın jeuge tyiym salynady. Kütpegen kedergı, tüsık tastau nemese ai-künınen būryn bosanyp qaludan saqtyq retınde, qolaisyz jaittar bolmauy üşın ösıp-önu rämızıne balanatyn jetı qazynanyŋ asyly sanalatyn itke «ket» dep aituǧa bolmaidy. Qolönermen şūǧyldanǧan kezde balanyŋ kındıgı moinyna oralyp qalady dep arqan esu, ūrşyq iıru, keste tıguden saqtandyrady. Qap, teŋnıŋ auzyn buyp, japqyzbaidy, kerısınşe kelınge aşqyzyp, basqalary jabady. Tüsık aldyn-ala bolmas üşın enesı kelınnıŋ etegın bürıp qoiady. Mūnyŋ syrtynda dūrys, qūnarly tamaqtanuy kerek ekenı, ärine, belgılı jait. Keiın, aman-esen bosanǧan soŋ balasyn ülkenderdıŋ janynda emızuge tura kelse, bır qyryndai otyryp tösın jasyruy tiıs. Ülkender otyrǧan dastarqanda eŋ tömende otyratyn jas kelın, susyn, şai ūsynǧanda qos qoldap, nemese sol qolymen kese, tostaǧan ūstaǧan oŋ qolynyŋ bılek tūsyn sol qolymen demei ūstap, inabatpen ūsynu kerek. Ülkenderge tura qaramai nazaryn tömen salyp otyruy, susyn ışkende, tamaq jegende bır qyryndai otyryp, auzyn bır qolymen kölegeilep, as şainap otyruy kerek degen siiaqty özın ibaly ūstai bıluge, adamdarmen qarym-qatynasta saq, abai boluǧa üiretetın tärbielık mändı köptegen t.b. yrym-tyiymdar bar. Kelınnıŋ jaŋa ortadaǧy ärmen qaraiǧy äleumettık märtebesın belgıleitın bırneşe şarttar atqarylady. Olar – säukeleden keiıngı – «jelek jamylu», odan keiıngı «kimeşek kiiu». Mäselen, kelın bolyp tüskennen keiın, säukelesın sandyqqa orap saqtap qoiǧan kelın, bır jyldai uaqyt boiy, iaǧni balaly bolǧanǧa deiın «jelek» jamylyp jüredı. Jelek – küreŋ öŋdı jeŋıl matadan tıgılgen, bas kiımnıŋ şetın ala, şekenı, maŋdaidy jaba kelıp, bet qana aşyq qaldyrylatyn, tögıle, denenı orai jauyp tūratyndai etıp mol qamtylǧan, ūzyndyǧy tızeden asa keletın ǧūryptyq kiım türı. Belgılengen merzım bolǧan kezde mal soiyp, auyl kempırlerın, abysyn-ajyndaryn şaqyryp, arnaiy atai otyryp, kelınnıŋ «jelegın alyp», «kimeşek kigızedı».


Dosymbek HATRAN,
tarih ǧylymdarynyŋ kandidaty,
QR Memlekettık Ortalyq mūrajaiynyŋ etnologiia bölımınıŋ meŋgeruşısı
«Dala men qala».