M.Ötemısov atyndaǧy BQMU-nıŋ dosentı, tarih ǧylymdarynyŋ kandidaty, oblystyq qoǧamdyq keŋestıŋ müşesı, «Eren eŋbegı üşın» medalınıŋ iegerı Jaŋabek Jaqsyǧaliev:
«Parasat – bailyqtan joǧary tūruy tiıs»
- Bügıngı äŋgımemız negızınen ruhani ömırımız ben ūlttyq qūndylyqtar tūrǧysynda örbıse degen tılegım bar. Osy oraida alǧaşqy saualymdy da tötesınen qoisam deimın: közı aşyq ziialy azamat retınde halqymyzdyŋ ruhaniiat salasyndaǧy qazırgı aiaq alysyna, baǧyt-baǧdaryna qandai baǧa berer edıŋız? Bız osy «bailyq, bailyq» dep materialdyq igılıktıŋ soŋyna tüsıp ketken joqpyz ba?
– El täuelsızdıgımen bırge naryqtyq qatynastar häm jahandanu ılese keldı. Qazaq basqa jüiege köştı. Naryq jailaǧan zamanda, ruhani qūndylyqtar emes, ekonomikalyq tiımdılık basty orynǧa şyqty.
Qazaqtyŋ ǧasyrlar boiy qalyptasqan ūlttyq qūndylyqtary bırte-bırte ıştei sögılıp, közdıŋ jauyn alatyn qyzyldy-jasyldy materialdyq dünie alǧa suyrylyp şyqty.
Jer jahandy aqşa bilegen zamanda aǧaiyngerşılık, bauyrmaldyq, ızgılık, märttık, jomarttyq, t.b. syndy ūltymyzdyŋ jūlyntūtasyn qūraǧan asyl qasietter kömeskılenıp, ūlt kelbetı aqyryndap özgere bastady.
Bügınde ekonomikasy şaryqtap, bailyǧy şalqyǧan Batys elderınıŋ de ruhani mäselede tūiyqqa tırelgenın mamandar jiı aityp jür. Sonda ne ıstemek kerek degen mäsele osy rette özınen-özı tuyndary haq.
Bızdıŋşe, būl rette aldymen ata-babamyzdyŋ jürıp ötken dästürlı jolyn mūqiiat saralaǧanymyz jön. Qatparly tarihymyzdyŋ tereŋıne boilasaq, «bailyq» ūǧymy turaly qazaqtyŋ ǧasyrlar boiy qalyptasqan özındık dünietanymy, parasat-paiymy, közqarasy bolǧanyna köz jetkızemız.
Keŋestık bilık därıptegen taptyq sana äbden boiymyzǧa sıŋıp ketkendıkten bolar, bızdıŋ bügıngı qoǧam täuelsızdıgımızge otyz jylǧa juyq uaqyt ötse de baiaǧy «bai menen moldany, qoidai qu qamşymen» dep ūrandaǧan keŋestık-kommunistık rejim qalyptastyrǧan tüsınıkten älı tolyq arylyp bolmaǧandai körınedı.
Oǧan negız bai-quatty adamdarǧa qoǧamnyŋ älı qyryn qarauy, olarǧa degen halyq qūrmetınıŋ tömendıgı jäne elımızde orta taptyŋ qalyptasuy men kedeişılıktı eŋseru joldarynyŋ baiaulyǧy.
Al, būrynǧy qazaqtyŋ ūlttyq sanasy «Kım bai bolǧysy kelmeidı, qūdaiy qalamaidy», «Üiıŋ janǧa tolsyn, qoraŋ malǧa tolsyn», «Qūlynyŋ ösıp tai bolsyn, ūlyŋ ösıp bai bolsyn», «Sūlu attyŋ körkı – jal, Adamzattyŋ körkı mal» (Abai Qūnanbaev), «Maqtan üşın mal jima, jan üşın ji, Qazaqqa köz süzbestıŋ qamy üşın ji» (Şäkärım Qūdaiberdiev), -degenge saiatyn edı.
Europalyq jäne reseilık bırqatar zertteuşıler HIH ǧasyrǧa deiın dala tūrǧyndary tügeldei derlık däulettı bolǧany jaily qyzyqty derekter keltıredı. Qazaq halqy däulettı ǧūmyr keşken.
Bailyq myŋdaǧan mal basymen eseptelgen. Halyq zerdesınde Täuke han el bilegen kez «qoi üstıne boztorǧai jūmyrtqalaǧan» tynyş berekelı zaman bolyp qalǧany aitylsa, aqyn Mäşhür Jüsıp Köpeiūly «Abylai han zamanynda ärbır ekınşı qazaqtyŋ däulettı, bai bolǧandyǧyn» jazady.
Bıraq būl jerde erekşe nazar audararlyq bır närse bar. Qai zamanda da, qai qoǧamda da bailardyŋ bärı «sütten aq, sudan taza» boldy desek, aqiqattan alşaq ketken bolar edık.
– Mäselen?
– Şyǧaibailar, qarabailar, sasyqbailar, itbailar būrynda bolǧan jäne ondailardyŋ qazırde bar ekenın jalpaq jūrtqa jetkızıp jatudyŋ özı artyq. Bügıngı jemqorlyq – bölek äŋgıme. Osy oraida Qoja Ahmet Iаssauidıŋ: «Dünie maldy jiǧandar – aqty qara qylǧandar, jaqyn malyn alǧandar» degenı erıksız eske tüsedı.
İä, medaldyŋ ekı jaǧy bar. Säikesınşe, baq-däuletı ortaimaǧan, qazaq halqynyŋ genofondy men ūlt ruhaniiatyna airyqşa ülesın qosyp, qazaq tarihynyŋ törıne jaiǧasqan tektı äuletterımız men mūndalaidy.
Būǧan HIH ǧasyrdaǧy ūlt maqtanyştary Abai Qūnanbaev, Şoqan Uälihanov, Ybyrai Altynsarin, Mūhammedsalyq Babajanov, t.b. aituly tūlǧalardyŋ bedeldı, dümdı, äigılı ortadan şyqqandyǧyn aitsaq ta bolady.
Patşa zamanynda qazaq dalasyn otarlau maqsatynda zertteu jūmystaryn jürgızgen orystyŋ äskeri tarihşylary qazaqtaǧy «bai» ūǧymyn orystyŋ «bogatyi» sözımen eş salystyruǧa bolmaitynyna arnaiy nazar audarǧan.
Qazaqtardaǧy onyŋ tüpkı mänı orystardaǧydai tek materialdyq igılıkterdı ielengen jandarǧa emes, sonymen qatar ruhani qūndylyqtarǧa da qol jetkızıp, halqynyŋ yqylasyna bölengen erekşe tūlǧalarǧa ǧana qarata aitylǧanyn airyqşa atap ötken.
– Iаǧni sözıŋızdıŋ auanynan aŋǧarǧanym, bükıl gäp tap osy jerde jatyr deisız ǧoi. Sızdıŋ oiyŋyzşa qazaqtyŋ tüsınıgındegı ruhani häm materialdyq bailyq degenımızdıŋ özı «ekı tızgın, bır şylbyrdy teŋ ūstaǧan» ǧaziz jandardy köz aldyŋa äkeledı eken. Oiyŋyzdy ärı qarai sabaqtai tüsseŋız?
Dana qazaq mūny qos auyz sözge syiǧyzyp: «Malym janymnyŋ sadaǧasy, janym arymnyŋ sadaǧasy» nemese «Bailyqty ne aqqan terden sūra, ne qara jerden sūra», - dep tüiıp tastasa, dınımızde de paiǧambarymyz Mūhammedtıŋ (s.ǧ.s.): «Ainalasymen qarym-qatynasta bailyqty bırınşı orynǧa qoiǧan adamdardan ädıldık, jaqsylyq pen adamdyq kütpe» deu sebebıne köz jıbergen.
Qysqa aitqanda qainaǧan eŋbek, tökken termen jinalǧan bailyqqa ürke qaramaǧan jön. Memlekettıŋ şaǧyn biznestı soŋǧy üş jyl boiy tekseruge moratorii jariialauy da osy jaittarmen bailanysyp jatyr. Kapitaldyŋ qorlanuynyŋ şapşaŋ jüruı bügıngı elımız üşın de öte maŋyzdy.
Qazaqqa köp närse kerek. Sonyŋ bırı – ūlttyq burjuaziia. Būl sözımızge būltartpas dälel – kezınde Alaşorda ükımetınıŋ ūlttyq burjuaziianyŋ müddesın jan-tänımen qorǧaǧany.
Qarapaiym bır mysal. Baiyǧan adam eŋ kemınde balasynyŋ tereŋ bılım aluyna mümkındık jasaidy. Bılımdı ūrpaq köbeiedı. Būl – ūlttyq intelligensiianyŋ sapalyq tūrǧyda küşeiuıne jol aşady.
Osy oraida HH ǧasyrdyŋ basynda myŋdaǧan qazaq jastarynyŋ Resei men şetelderde bılım alyp, Alaşorda ükımetın qūrǧany sanada jaŋǧyrady. Ūlttyq burjuaziiasy men ūlttyq intelligensiiasy qadamyn teŋ basyp, aiaǧynan tık tūrǧan elde ūlttyq elitaǧa sūranys tuady.
Tüsıngen janǧa mūnyŋ bärı şyrmauyqşa şyrmatylyp, bır-bırımen saqinalai tızbektelıp bailanysyp jatqan şynjyrly dünieler. Tüptıŋ-tübınde qazaqtyŋ kösegesın kögertetın – ary taza ūlttyq elita.
Osyndaida İtaliia saiasattanuşysy Gaetanonyŋ: «Memlekette ǧylymǧa basa män berılgen jaǧdaida – ǧylymi elita, bailyqtyŋ jaŋa közı aşylǧanda – tehnokrattyq elita, ideologiia basqa salaǧa būrylǧanda – dıni nemese ūlttyq elita bilıkke keledı» degenı oiǧa oralady.
Būl üzındıden ekonomikasy şikızatqa bailanǧan elderde bilıkte tehnokrattyq elitanyŋ keudeleitını taiǧa taŋba basqandai körınıp-aq tūr. Bız siiaqty şikızatqa tıkelei täueldı elderdıŋ jaǧdaiyn osydan-aq tüsıne beruge bolady.
Şikızat degennen şyǧady. Arab älemındegı mūnaidan tüsetın milliardtarǧa şeihtar tūrǧyzyp jatqan kök aspanmen talasqan öte zäulım, kelbetı men säuletı kelısken ǧimarattar men jannattyŋ gülzar baǧyndai, qarauǧa köz kerek qonaqüilerge taŋdai qaǧyp, tamsana qaraitynymyz eşkımge jasyryn emes.
Alaida saiasi sarapşylar osy bır şylqyǧan bailyq sol eldegı joǧary sapaly tehnologiialar men öndırıstıŋ innovasiialyq salalaryn jedeldetuge üles qosa almaǧany öz aldyna, soŋǧy bırneşe onjyldyqta būl elderden düniejüzıne äigılı bırde-bır ǧalymnyŋ, jazuşynyŋ, kompozitordyŋ nemese Olimpiada chempionynyŋ şyqpaǧanyn alǧa tartady.
Daŋqty jerlesımız Qadyr Myrza Älınıŋ «Klassikter – jetımderden şyǧady» degenı osy oimen sabaqtasyp jatyr. Demek, parasat – bailyqtan joǧary tūrmaǧan elde, eşqandai ılgerılep alǧa jylju, güldene körkeiıp, qaryştap damu bolmaq emes.
Ǧafu ötınemın! Osy jerden äŋgımeŋızdı üzuge tura kelıp tūr. Ruhani bailyq pen materialdyq bailyqtyŋ bır-bırımen astasyp, ündesıp jatqan dünieler ekenıne keŋırek toqtalyp, bıraz kösıldıŋız. Endı joǧaryda atap ötkenımızdei, ruhaniiat salasy haqyndaǧy oiyŋyzdy bılgımız keledı?
– Ärine, būl saualyŋyzǧa bır-ekı auyz sözben baǧa beru qiyn bolar. Sız aityp otyrǧan ruhaniiat degenımızdıŋ özı «basy būlaq, aiaǧy teŋız» baitaq sala. Täuelsızdık jyldarynda el bilıgı mädeni-ruhani baǧytta türlı baǧdarlamalar qabyldap, memlekettık deŋgeide qyruar jūmystar atqaryldy. Mūny moiyndamau – aqiqatqa qiianat.
Basqasyn aitpaǧanda, soŋǧy jyldary «Ruhani jaŋǧyru» aiasynda qolǧa alynyp, tyndyrylǧan ısterdıŋ özı bır töbe. Atalǧan strategiialyq baǧdarlamanyŋ oblysymyzdaǧy sarapşylar komissiiasynyŋ bırı retınde osydan jyl jarymdai uaqyt būryn oblystyq «Oral öŋırı» men respublikalyq «Aiqyn» gazetterıne öŋırımızdegı atqarylǧan jarqyn ıster haqynda kölemdı saraptamalyq maqalamyzdy jariialaǧan edık.
Söz oraiynda aita ketkennıŋ artyqtyǧy joq, «Ruhani jaŋǧyru» sonşalyqty qarqynmen, quatty ekpınmen bastalyp edı, «soŋy siyrqūiymşaqtanyp bara jatqan joq pa?» degen balama pıkırler de bar.
Desek te, täuelsızdıgımızdıŋ bergenı men bererı orasan. Elımız boiynşa qanşama mädeni oşaqtar, mektepter, auruhanalar, bala-baqşalar boi tüzedı nemese zamanaui ǧimarattar tūrǧyzu älı de jalǧasyp jatyr.
Onyŋ bärın aityp jatudyŋ qazır qajetı de bola qoimas. Basqasyn aitpaǧanda, özımızdıŋ oblys ortalyǧyndaǧy H.Bökeeva atyndaǧy qazaq drama teatry men Q.Myrza Älı atyndaǧy mädeniet jäne öner ortalyǧyndaǧy qainap jatqan jūmystardy körıp süisınesıŋ.
Keşegı keŋestık däuırdı bylai qoiǧanda, egemendıktıŋ eleŋ-alaŋynda şaharymyzda osyndai ūlttyq öner men mädeniettı asqaqtatatyn igı ıster boldy ma?! Osy jyldan bastap bılım, mädeniet salasynyŋ qyzmetkerlerınıŋ jalaqysynyŋ köterıletındıgı de köŋılge jylylyq ūialatady.
İä, jasalyp jatqan oŋdy, jaqsy dünielerımızdı bızden eşkım tartyp almasy haq. Ūlttyq ideologiia – memlekettık saiasattyŋ bır qūramdas bölıgıne aqyryndap ainala bastady.
Osy rette myna närsege toqtalǧym keledı. Formasiialardyŋ almasuy, tarqatyp aitsaq, josparly ekonomikadan naryqtyq ekonomikaǧa köşu jalpy qoǧamdy, sonyŋ ışınde ziialy qauymdy da eseŋgıretıp tastady. Äsırese, täuelsızdık tūsynda jazuşylar men aqyndar, ǧalymdar men ūstazdar, mädeniet pen öner ielerınıŋ mysy basylyp qaldy.
Öitkenı Keŋester Odaǧynyŋ tūsynda olarǧa körsetılgen syi-qūrmet pen memlekettık qoldau közden bır sätte būlbūl ūşty. Ruhani saladaǧy orta, beinelı tılmen aitsaq «jynynan aiyrylǧan baqsynyŋ» küiın keştı.
– Osy pıkırıŋızge tūzdyq retınde myna närsenı esıŋızge salǧym keledı. Qoǧamda bügın ülken diskussiia bolyp jürgen maŋyzdy mäselelerdıŋ bırı – qalamgerlerdıŋ kıtaptaryn şyǧarudaǧy qiyndyqtar nemese onyŋ taralymynyŋ azdyǧy, jalpy kıtap töŋıregındegı paiymyŋyzben bölısıp otyrsaŋyz?
– Keŋestık-kommunistık jüie körkem ädebiettı öz ideologiiasynyŋ alaŋyna ainaldyra alǧany sondai, sol kezde kıtaptar memlekettık tapsyrys boiynşa jüzdegen myŋ tirajben şyǧatyn edı.
Jazuşylar men aqyndar bır jylda bır kıtap jazyp, bır temır tūlpardy taqymdaityn uaqyt boldy. Qazırgı tılmen aitsaq, olar şyǧarmaşylyǧyn bizneske, iaǧni paida tabuǧa arnady.
Onyŋ ornyna qazır bır toida bır «arǧymaqty» auyzdyqtaityn zaman keldı. Tek jazuşylardyŋ orny änşı, asabalarmen almasty. Qazaq aitady: «Är uaqyt – bır uaqyt» dep. Būl – bölek äŋgıme.
Keibır derekter boiynşa klassik jazuşymyz Ä.Nūrpeiısovtyŋ «Qan men terı» memleketke bır million som paida tüsırıptı. Ol kezde 1 dollaryŋ qūny keŋes somyna şaqqanda 86 tiyndy qūraǧan eken.
Qyrdaǧy kez kelgen şopan men malşynyŋ, diqan men qyrmanşynyŋ kerzı etıgınde «Jūldyz» ben «Jalynnyŋ» qystyruly, bırge jürgenın körgen buynnyŋ ökılımız. Atalǧan jurnaldar sol zamanda 200 myŋ danadan kem şyqpaityn. Esımızde qalǧany sol kezdegı qoǧamnyŋ ädebietke degen qūmarlyǧy men qyzyǧuşylyǧy joiqyn bolatyn.
Uaqyt jyljydy. Zaman özgerdı. Qandai şedevr, qandai klassik bolsa da aqyn-jazuşylardyŋ şyǧarmalary 2000-aq danamen, bertın kele 5000 taralymmen jaryq köre bastady. Tıptı oǧan jete almai jürgen qalamgerler qanşama?! Endıgı jerde memleket kıtaptardy būrynǧydai mol tirajben şyǧaratyn dästürden alşaqtai bastady.
Öitkenı sūranysy men ūsynysy teŋdei tarazyǧa tartylatyn naryqtyq ekonomikanyŋ talaby basqaşa edı. Täuelsızdıktıŋ taŋsärısındegı halyq şaruaşylyǧynyŋ şatqaiaqtauy, kündelıktı küibeŋ tırlık halyqtyŋ körkem ädebietke, jalpy ruhaniiatqa degen yntasyn tömendettı.
Bırte-bırte kıtapty internet almastyryp, halyq özıne keregın ǧalamtordan ala bastady. Kapitalizmmen bırge halyqtyŋ tanymdyq talǧamy özgerıp, endıgı kezekte «Qalai baiuǧa bolady?, Qalai aqyldy boluǧa bolady?, Qalai köşbasşy boluǧa bolady?», t.b. motivasiialy dünieler ötımdı tauarǧa ainaldy.
Mysaly, amerikandyq käsıpker, jazuşy, mūǧalım Robert Kiiosakidıŋ «Bai äke, kedei äke» atty kıtaby siiaqty dünieler jastar tarapynan jappai sūranysqa ie bolyp, qazaq tılıne audarylyp, şapşaŋ tarala bastady.
Sol siiaqty şet elde oqyp, bılım alyp kelgen poliglot häm jaŋaşyl zamandasymyz Ş.Mūqan uaqyt sūranysyna orai älemdık ınju-marjandardy orys häm ana tılıne tärjımalap, zamanaui baǧyttaǧy tyŋ jobalardy qolǧa alyp, jaŋa toptamalaryn keŋınen ainalymǧa engızıp jatyr.
Qysqasy, zamana sūranysyna orai ruhani dünelerımızdıŋ sipaty özgerıske tüstı.
Söz arasynda el täuelsızdıgımen bırge internet kelgenın aityp qaldyŋyz. Bügıngı ömırdıŋ ajyramas bölıgıne ainalǧan ǧalamtordyŋ būqaralyq aqparat qūraldarynyŋ arasynda yqpaly orasan zor ekenın bılemız. Mūnyŋ qoǧamdyq ömırımızge tigızıp jatqan äserı jönınde ne aitar edıŋız?
– Qazırgı qoǧamdyq sanaǧa internettıŋ, sonyŋ ışınde äleumettık jelılerdıŋ äserı meilınşe küştı. Aqparat ǧasyry keldı. Myltyqsyz maidan bastaldy. Äsırese syrtqy küşter men saiasi tehnologtar aqparat keŋıstıgıne erkın kırıge bastady.
Qazır bilık pen būqaranyŋ arasyndaǧy aqparatta senzura häm filtr joq. Būrynǧydai eş närse süzgıden ötpegendıkten, aqparat tasqynynyŋ ışınde «asyly» men «jasyǧy» qatar jüretın boldy. Osynyŋ nätijesınde halyqtyŋ saiasi sauaty men ūlttyq sanasy jaŋa kezeŋge qadam basty.
Aqiqatyn aitsaq, äleujelılerde bilıkke degen halyq tarapynan agressiia örşıp tūr. Qazaqta: «Auruyn jasyrǧan öledı» degen danalyq söz bar. Osynyŋ bärın körıp-bılıp otyrǧan prezidentımız Qasym-Jomart Toqaev keşegı «Abai jäne HHI ǧasyrdaǧy Qazaqstan» atty maqalasynda «Halyqtyŋ bilıkke degen qūrmetı bolmasa – eldıgımızge syn. Sondyqtan azamattarǧa, äsırese, jastarǧa memlekettı syilaudyŋ män-maŋyzyn tüsındıru qajet» degendı aşyp aitty.
Baiqauymyzşa, elımızde memleketşıldık saiasatty tereŋ qauzap, egjei-tegjeilı taldau jasaityn sauatty analitikter sirek. Olai deuımızge negız äleujelılerde belsendı blogerler atynan bilıkke qarata aitylǧan syni posttarǧa köp jaǧdaida ükımet tarapynan oryndy uäj nemese syndarly salmaqty jauaptar qaitaryla bermeidı.
Memleket ünemı qorǧanysta jürgen oiynşyny köz aldyŋa äkeledı. Sodan keibır saiasi-äleumettık mäselelerge bailanysty halyqtyŋ köŋılındegı küdık seiılmei, qaita qoiulana beretındei körınedı.
Ötken joly «Jas alaşta» jaryq körgen Erlan Karinnıŋ «Memlekettılık jäne memleketşıldık» atty maqalasyndai tūşymdy dünielerge qoǧam şöldep otyr. Köterılgen mäsele boiynşa uaqytynda tarihtyŋ tūŋǧiyǧyna tereŋ boilaityn kemeŋger Kekılbaevtyŋ qoltaŋbasy erekşe bolatyn.
Taǧy bır nazara audararlyq mäsele, bızde būqaralyq aqparat qūraldary bilıktık jäne oppozisiialyq baǧytta bolyp, ekıge bölınetını belgılı. El bilıgı jürgızıp otyrǧan saiasatty bırı därıptep, maqtasa, al ekınşısı synap, dattaidy.
Būl jalpaq jūrtqa belgılı. Eşqandai jaŋalyq emes. Maǧan, bızge sentristık häm aralyq baǧytty berık ūstanatyn jaŋa zamanaui basylymdar kerek siiaqty bolady da tūrady.
Eş jaǧyna būra tartpaityn, halyqty bır ortaq müddege bırıktırıp, bır maqsat, bır bolaşaqqa aparatyn merzımdık baspasözder – zaman talaby. Bızde küştı oppozisiialyq partiialar men qozǧalystar bolmaǧanyna qaramastan äleumettık jelınıŋ özı qoǧamnyŋ barometrıne ainala bastaǧandai sezıledı.
– Bügıngı qazaq qoǧamynyŋ, tıptı qazaq ruhaniiatynyŋ deuge de bolady, bır bölşegıne ainalyp ketken toi-topyr turaly ne aitar edıŋız? Bır kezde akademik Z.Qabdolov «Qazır toi toilaityn zaman emes, oi oilaityn zaman» degen edı. Alaida qazaqtyŋ būl «dertı» älı asqynyp tūrǧandai ma?
– İä, bügıngı qoǧamdaǧy küiıp, örtenıp tūrǧan mäselenı oryndy köterdıŋız. Elımız egemendıkke qol jetkızgennen keiın, aldymen otarşyl zamanda eleusız qalǧan ūlylarymyz: handar, biler, batyrlarymyz, mädeniet qairatkerlerınıŋ esımderın jaŋǧyrtu baǧytynda igılıktı ıster bastaldy. Būl – dūrys qadam bolatyn. Ol saiasat älı jalǧasyp jatyr.
Asyl babalarymyzdyŋ esımderın üzdıksız därıptep, olarǧa taǧzym etu bertın kele elımızge tanymal körnektı aqyn-jazuşylarymyz ben akademik-professorlarymyzdyŋ iaǧni, ziialy qauym ökılderınıŋ mereitoilaryn memlekettık deŋgeide ötkızuge ūlassa, bügınde toi toilau jappai būqaralyq, halyqtyq sipat aldy.
Ūl balanyŋ üilenu toiy men qalyŋdyqtyŋ ūzatylu toiyn eseptemegende, şıldehana, tūsaukeser, sündet toi, tılaşar, mektep bıtıru, JOO-ǧa tüsu, ony bıtıru, tülekter kezdesuı, jaŋa jyl, qūdalyq, 25-30 jastan 80-90 jasqa deiıngı mereitoilar şeruı, tıptı kündelıktı soǧymǧa qonaq şaqyru men jaŋaqonys toiynyŋ özın toihanalar men meiramhanalarda sän-saltanatpen ötkızu jarysqa ainalyp, nätijesınde qonaqjai halqymyzdyŋ ata dästürı tärbielık mänınen aiyryla bastady.
Qazır meiramhanalar men dämhanalardyŋ, asabalar men änşılerdıŋ däurenı jürıp-aq tūr. Qazaq jalaqysynyŋ jartysyn toiǧa beretın boldy. Qazaq qoǧamynyŋ toidan şarşaǧany öz aldyna, daŋǧazalyq pen daraqylyq şegıne jettı.
Qaisybır aptalardyŋ soŋǧy üş künınde qazaqtyŋ toiy men qūdalyǧy häm sadaqasynyŋ qatar keletını eşkımge jaŋalyq bolmai qaldy. Saiyp kelgende halqymyzdyŋ ǧasyrlar boiy ūrpaqtan-ūrpaqqa jalǧasqan meimandostyq salty – ūlt mädenietınıŋ eŋ ozyq körınısı boludan qalyp barady.
Elımızde täuelsızdık jyldary tūrǧyzylǧan on myŋdaǧan toihanalardyŋ damylsyz jūmys jasap, jemıs-jidekter men kökönıs nemese basqa taǧam türlerınıŋ körşı elderden furalarmen aǧylyp kelıp jatqanyn köz aldyŋyzǧa elestetıp körıŋızşı.
Osynyŋ nätijesınde elımızde as-sudyŋ baǧasy aspandap, şaryqtap tūr. Onyŋ auyr zardabyn tartyp otyrǧan sol qara halyqtyŋ özı. Elımızde tamaq önerkäsıbı älı tolyq qalyptasyp bolmaǧandyqtan, körşılerımız qytai men özbek önımderınıŋ tūraqty tūtynuşysyna ainalyp, qazaqtyŋ bar jiǧan-tergen düniesı syrtqa ketıp, olardy baiytyp jatqannan basqa halqymyz eş paida körıp otyrǧan joq.
Al elımızdegı basqa ūlttar men ūlystar da mūndai dästür bar ma?! Joq, ärine. Öitkenı mentalitet basqa. Bıraq jaratylysynan «keŋ bolsaŋ, kem bolmaisyŋ» deitın darqan qazaqtyŋ būǧan bälendei bas qatyryp jatqany şamaly. Künde oiyn, künde toi!
Osynyŋ saldarynan käsıpkerlerımız zauyt pen fabrika emes, toihanalar men oiynhanalar salyp ülgere almai jatyr. Telearnalardy aşyp qalsaq ta sol körınıs: tärbielık maǧynasy tömen baǧdarlamalar, arzan äzılder, qūnsyz änder men sol baiaǧy ortanqol änşıler men asabalar.
Būl jerde asabalar men änşılerge eşqandai ökpe ne renışımız joq nemese olarǧa şüilıguden aulaqpyz, qūdai ondai arzan äŋgımenıŋ betın aulaq qylsyn.
Tek äŋgımenıŋ oraiynda bızdıŋ bügıngı qoǧamnyŋ jalpy körınısın aityp otyrǧan jaiymyz. Soŋǧy kezde änşıler men sportşylardy közsız qūrmetteu tek bızde emes, älemdık ürdıske ainalyp bara jatqany jiı aitylyp jür.
Önerkäsıbı damymaǧan, ırgelı ǧylymy men tehnikasy artta qalyp, tek toi-toilaumen göläittap jürgen, intellektualdary men tehnarlarynan būryn, änşısı men asabasyna airyqşa sūranys tuyp tūrǧan elde bolaşaqta Q.Sätbaev, Ä.Marǧūlan, M.Äuezov, E.Bekmahanovtar siiaqty bıregeiler qanşalyqty şyǧady dep erıksız oiǧa şomasyŋ jäne būl baǧytymyz el täuelsızdıgıne de qauıptı.
– Qazaq – şaşpa halyq. Dünienı şaşu üşın jinamai ma?
İä, onyŋyz ras. Tabiǧatymyz solai. Bıraq kapitalizm qazaqtyŋ ol mınezın kötermesı haq. Bızdıŋşe, aldaǧy 10-15, mümkın 5-10 jylda qazırgı qaptaǧan sansyz toilar qazırgıden sireidı.
Kapitalizm erte me, keş pe qazaqtyŋ «mınezın» äiteuır bır tüzeidı. Özınıŋ talaptaryna ikemdep, qalybyna salady. Men būl jerde şaşpalyq pen ysyrapşyldyq mäselesıne qatysty aityp otyrmyn. Būl – naryqtyŋ zaŋy.
Keibır oqyrmanǧa bızdıŋ būl oiymyz «Baidyŋ asyn qyzǧanǧan baiǧūs qūsaǧandai» bop körınuı mümkın. Mümkın mūnyŋ bärı bai-baǧlandar men qasqa-jaisaŋdarǧa jarasyp, üilesetın tırlık bolar. Atam qazaq «Bai baiǧa qūiatynyn da» aityp ketken.
Al aqiqaty sol būl jaǧdai būqaranyŋ köpşılıgınıŋ qaltasyna oŋai timei otyrǧany anyq. Halyqtyq qisynǧa salsaq, bügıngı qazaq «Kedei bai bolsam, bai Qūdai bolsam dep» alaşapqyn bolyp, uaqytyn bosqa ötkızıp jürgendei körınedı.
İä, qazaqtyŋ būlai qonaqjai, köpşıl, namysşyl boluynyŋ syry tereŋde jatyr. Az eŋbek etıp, köp önım alatyn köşpelı mal şaruaşylyǧymen şūǧyldanǧan batyr halyqtyŋ mınezı «u ışseŋ ruyŋmen», «tegı bırdıŋ namysy bır» dep aǧaiynşyl, ūjymşyl, elşıl bolyp qalyptasty.
Hannyŋ aldynda qasqaiyp qarsy tūryp «bas kespek bolsa da, tıl kespek joq» dep şyndyqty aitatyn, dala demokratiiasyna negızdelgen ädılettı, bükpesız qoǧam men otyz ekı tısten şyqqan söz, otyz ekı ruly elge poştadan da tez taraityn saiyn dalada aramdar men saraŋdarǧa eş oryn joq edı.
Saiyp kelgende köşpelı qoǧam jauynger halyqtyŋ boiyna aqköŋıldılıktı sıŋırdı. Qazaqtyŋ «Batyr – aŋǧal, er – qamsyz» deuınde de ülken män bar. HVIII-HIH ǧasyrlarda qazaq dalasyna kelgen orys, şetel zertteuşılerı bızdıŋ boiymyzda osy qasiettıŋ baryna köŋıl bölgen.
Ūlt ūstazy A.Baitūrsynov «aqköŋıldılık, anaiylyq, aŋǧaldyq mädenietı tömen jūrttarǧa tän qasiet» ekenın atap ötken. Öz basym bügıngı qazaq qoǧamynyŋ ysyrapşyldyq pen daraqylyq häm äsıremaqtanşylyqqa boi ūruyn halqymyzdyŋ osy mınezınen ızdeimın.
Būl pıkırge bıreu kelıser, bıreu kelıspes. Bıraq öz oiym solai. Onyŋ ışınde men de, sız de, bärımız de barmyz. Öitkenı eşkımde ūltynan, halqynan, qoǧamnan bölınıp qala almaidy.
Mūnyŋ syrtynda üş ǧasyr boiy bodau zamanda qanymyzǧa sıŋgen qūldyq sana sindromynyŋ sarqynşaqtary bar ekenın de ūmytpaǧanymyz jön. Aibyndy Ǧūn derjavasynyŋ negızın qalaǧan ataqty Möde täŋırqūttyŋ «Qūldy maqtan öltıredı» degen danalyq sözınıŋ astaryn qazaqtyŋ tüsınetın uaqyty alda kele jatyrǧanyna eş kümänım joq.
Auyldan üdere köşu qarqyn alyp tūr. Bügınde «Auyl – el besıgı» degen ūǧym eskıre bastaǧandai. Bır jyldary Elbasy bastamasymen «auyl jyly» dep jariialap, memlekettık deŋgeide qamqorlyq tanytuǧa küş salsa da odan aitarlyqtai nätije bolmaǧany belgılı. Qaŋyraǧan köşeler men üŋıreigen üilerdıŋ ornyn körıp ışıŋ qan jylaityny ras. Sonda osy ekpınmen kete bersek qasiettı besıgımız sanap kelgen auyldardan aiyrylyp qalatyn türımız joq pa? Sızdıŋ oiyŋyzşa, osy «köştı» toqtatu üşın ne ıstemek kerek?
– İä, aityp otyrǧanyŋyz bügıngı qazaq qoǧamynyŋ jandy jerı häm talmauyr tūsy. Köz aldymyzda auyl halqynyŋ sany kün ötken saiyn azaiyp, kemıp bara jatyr. Ölara kezeŋde jūrty üiındı topyraqqa ainalǧan şaǧyn auyldarymyz da az emes.
Bilık auyldy qoldau maqsatynda qolynan kelgen bar mümkındıgın jasauda. Täuelsızdık tūsynda qanşama auyldarǧa su, jol, gaz, telekommunikasiialyq bailanystar, mektep, auruhana, mädeniet üilerı, balabaqşalar salynuda.
Mal şaruaşylyǧyna «Sybaǧa», «Qūlan», «Altyn asyq» nemese auyldaǧy aǧaiynǧa käsıp aşu üşın, ärtürlı baǧytta qaitarymsyz nesieler berıp, jas mamandardy auylǧa tūraqtandyru maqsatynda «Diplommen auylǧa» baǧdarlamasy nemese auyldaǧy ırı şarua qojalyqtarynyŋ ielerın älemnıŋ damyǧan elderımen täjıribe almasu, äzırşe mal ösıruşı käsıpkerlerdı salyqtan bosatu, t.s.s. siiaqty bıraz tırlıkter jedel jüzege asyrylyp jatqanyna qaramastan, onyŋ nätijesı köŋıl könşıtpei tūr. Demek, būl – eŋ basty häm strategiialyq närsenıŋ tetıgı tabylmai tūr degen söz?!
Odan dürkırei köterılıp, körkeiıp, güldenıp ketıp jatqan auyl joq. Bır qaraǧanda, qanşama qarjy-qarajat bosqa, jelge ūşyp jatqandai körınedı. Qazaq qalamgerlerı men qoǧam qairatkerlerı de būl mäselenı az köterıp jürgen joq. Äsırese orta jäne aǧa buyn ökılderı keŋestık däuırdegı «qoiy qozdap, tüiesı bozdap, qorasy şulaǧan» auyldy aŋsaidy.
Auyl mäselesıne qatysty sarapşylardyŋ arasynda ärtürlı pıkırler men közqarastar bar. Bırınşılerı, qazırgı jaǧdaidy, iaǧni urbanizasiianyŋ saiabyrsymauyn qalypty närse retınde köredı. Ony älemdık tendensiia retınde qabyldaidy.
Örkeniettı elderde auyl halqy 6-7 %-dy ǧana qūraidy, qalǧandary qalada tırlık etedı eken. Joramaldarǧa sensek, 2025 jyly planetanyŋ 7,5 milliard halqynyŋ 5,5 milliardy qalada tūrady.
Mäselen, bailyqqa belşesınen batyp, şaruaşylyǧy şalqyǧan AQŞ-tyŋ müiızı qaraǧaidai fermerlerı, qalanyŋ jastardy qyzyqtyryp, özıne bauraityn jaqtary köp, balalarymyz köp jaǧdaida bızdıŋ ata käsıbımızden bas tartyp, sodan fermerlerdıŋ sany azaia bastaǧanyna ökınış bıldırgen.
Al, ekınşı pıkır mynaǧan saiady. Qazaqty keŋes däuırınde Kreml jyldar boiy auylda buyp ūstady. Qalaǧa jaqyndatqan joq. Qazaq özınıŋ tuǧan jerınde ekınşı sortty ūlt bolyp sanaldy. Sondyqtan bızde Baltyq jaǧalauy, Kavkaz elderındegıdei qala halqy qalyptasqan joq.
Mäselen?
Erevan, Tbilisi, Bakudyŋ 80-90 % halqy memleket qūrauşy häm tituldy ūlt ökılderınen bolsa, Qazaqstanda 1989 jyly qalada tūratyn qazaqtardyŋ ülesı 38,3% bolǧanynan-aq köp jaidy aŋǧaruǧa bolady. Būdan Mäskeudıŋ qazaqqa basqa saiasat ūstanǧanyn köremız.
Soŋǧy jyldary Keŋester Odaǧy däuırındegı auyldy aŋsau men saǧynu sarynyna qosa, sol kezeŋdı bügıngı taŋda asyra därıpteuşılık beleŋ alyp tūr dep esepteitınder bar. Olar şyn mänınde qazaq auyly «sovettık rezervasiia» qatarynda boldy dep sanaityndar.
İä, bır qaraǧanda ol kezde «auyldyŋ tamaǧy toq, köilegı kök» bolǧandai körıngenımen, şeşılmegen problemalary da şaş etekten bolatyn. Qazaq auyldary şöl jäne şöleittı jerlerde oryn teptı.
Ortalyq süttı, ettı, jündı, t.b. öte tömen baǧaǧa alyp, qazaq auylyn şikızat bazasyna ainaldyrdy. Köptegen auyldar adam ömırıne qajettı negızgı äleumettık nysandarǧa mūqtaj boldy.
1991 jyly elımız täuelsızdıgın jariialaǧan jyly respublikada 750 eldı meken sudy tasyp ışse, 450 jerde – monşa, 1648 eldı mekende – auruhana, 2090 jerde – mektep, 3800-ınde balalar mekemelerı bolmaǧan.
210 selolyq audannyŋ 71-ınde jaǧdai qanaǧattanǧysyz, al 30 alys audanda adam tözgısız dep tanylǧan. Būl aimaqty ǧylym tılınde «tabiǧat jaǧdaiy adam künkörısıne qolaisyz aimaqtar jäne meilınşe qolaisyz aimaqtar» dep ataidy.
Qalai bolǧanda da keŋes däuırındegı auyldyŋ endı qaita oralmasy anyq. Öitkenı uaqytty kerı şegındırıp, tarih şegerşıgın kerı ainaldyra almaisyŋ. Qazır qoǧamdyq häm öndırıstık qatynastar basqa, josparly ekonomikanyŋ ornyna naryqtyq ekonomika keldı.
Būrynǧydai auylda qainap jatqan şaruaşylyq taǧy joq. Ol kezde auylda bır adam bos otyrmaityn edı. Äskerden kelgen jıgıtter bır aidan keiın jūmysqa şyqpasa türmege jabatyn zaŋ boldy.
Būryn infraqūrylym bolmasa da jūmys boldy, qazır infraqūrylym rettelıp qaldy, bıraq jūmys joq. Bükıl mäsele osyǧan tırelıp tūr.
Üşınşıler, qaitkende de qazaq auylyn biznes közıne ainaldyryp, mol tabysqa kenelu kerek deitınder. Belgılı qoǧam qairatkerı A.Aitalynyŋ, bız Nokia şyǧaryp finderdıŋ, Mercedes şyǧaryp nemısterdıŋ, Toshiba, Panasonic şyǧaryp japondardyŋ nemese Samsung, LG şyǧaryp kärısterdıŋ aldyna tüse almaspyz. Qazaq qadym zamandardan «mal-jan aman ba» dep ösken halyq. Mal baǧu qazaqtyŋ qanynda bar. Mamandar älemde mal şaruaşylyǧyn örkendetuge geografiialyq jaǧynan eŋ qolaily elder Kanada, Avstraliia, Resei men Qazaqstan ekenın aitady. Kanada men Avstraliia qoidyŋ qyzyǧyn körıp otyr. Bızde osy baǧytta jyljuymyz kerek degendı aitty. Tıptı özımız baǧa almasaq, Qytai men Monǧoliiadan kelgen qandastarymyz mūny bızden artyq atqarady degenı bar.
Sūraǧyŋyzǧa qatysty oiymyzdy tobyqtai tüisek, aldymen älemdık täjıribelerdı (Kanada, Avstraliia jäne t.b. elder) saralauymyz kerek jäne ūlttyq erekşelıkterımızdı eskerıp, osy mäselenı köterıp jürgen ǧalymdar men qoǧam qairatkerlerınıŋ jäne auyldaǧy osy salanyŋ «otymen kırıp, külımen şyǧyp jürgen» ısker jandardyŋ közqarastary men paiymdaryn jüieleu arqyly ortaq toqtamǧa kelu qajet.
Ūlttyq erekşelık degennen şyǧady, 1921 jyly nauryzda Keŋes ükımetı Jaŋa ekonomikalyq saiasatqa köştı. Aşyp, aitsaq naryqtyq qatynastar el ömırıne erkın endı. Qazaqstandaǧy mal sany 1924 – 1928 jyldary 24,8 mln-nan 40,5 mln-ǧa jettı. Ökınışke qarai, bügıngı taŋda osy körsetkışke qol jetkıze almai otyrmyz.
İä, joǧaryda atap körsetkenımızdei, qazaq auyldarynyŋ köbı şöl jäne şöleittı jerlerde oryn tepken. Būǧan soŋǧy jyldary mal ışetın tūşy sudyŋ azaiyp bara jatqanyn qosyŋyz.
Osy baǧytymyzben jylji bersek, tūrǧyndary az şaǧyn auyldar naryq synyna tötep bere almai «jūtyla» beredı. Bolaşaqta maly myŋǧyrǧan ülken şarua qojalyqtary ǧana tek jer üşın qalady.
Täuelsızdık alǧaly ekınşı buynǧa ötıp bara jatyrmyz. Qazaqqa myqtap oilanatyn uaqyt keldı.
- Tūşymdy äŋgımeŋızge rahmet!
Sūqbattasqan Maralbek AMANTAEV
«Qaratöbe öŋırı» gazetı direktor-redaktory
